Internet en IPR

Informatietechnologie en
internationaal privaatrecht
Bertel de Groote
22 – 01 – 2003
Recht & informatica (3e lic rechten)
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
1
Opzet van de uiteenzetting
• Internationaalprivaatrechtelijke problemen
herkennen
• Kader creëren voor oplossingen
– Onvolkomenheden
– Belang van juridische creativiteit
• Overzicht Bronnen (actualia)
• Afbakening van de uiteenzetting
– E-commerce: contractueel
– B2B versus B2C
– E-commerce: extra-contractueel
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
2
Het IPR-Probleem : algemeen
• Oorzaak
– Frictie
• Soevereniteitsafbakening : territoriale begrenzing
• Menselijke activiteit
– Technologische ontwikkeling ~ toenemende
grensoverschrijding
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
3
Het IPR-Probleem : algemeen
• Uitingsvorm
– Rechterlijke bevoegdheid
– Rechtskeuzerecht
– Erkenning/Tenuitvoerlegging
• Remedie : Internationaal privaatrecht
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
4
Hoe het internationaal privaatrecht
functioneert : basismodel
• Conflictenrecht
Uitgangspunt
– Casus : verkeersongeval
– A. Louter interne elementen
– B. ‘Extraneïteit’
» Vreemde elementen : bijv. woonplaats bestuurder,
plaats overlijden slachtoffer,…
– IPR bepaalt welke elementen (bevoegdheids-, aanknopingsfactoren)
een casus binnen de soevereiniteitsuitoefening van een
staat brengen
– Ordening van internationaal rechtsverkeer
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
5
Overzicht van de bronnen
•
ELEKTRONISCHE HANDEL & IPR
•
Internationaal Privaatrecht
– S.s. Conflictenrecht
• EVO
• Weens Koopverdrag => ! materieel recht !
• E-commerce Richtlijn => herkomstlandbeginsel
•
Internationaal Privaatrecht
– S.l. Internationaal Procesrecht
• EEX
• EVEX
• EEX-Verordening
• Gemeenrecht en Wetsvoorstel houdende Wetboek van Internationaal Privaatrecht
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
6
Quid novi sub sole
• Het internet als virtuele ruimte ! - ?
– Uitsluiting van lokalisatie uit ! - ?
• Internet als medium
– oorsprong, waarneming, impact van data kan worden
gelokaliseerd
• Internet : rechtsvrije ruimte ?
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
7
Quid novi sub sole ?
• Een eigen rechtsorde voor het internet ?
• Cyberlaw, Cybercourt
• Toename van grensoverschrijdende activiteit
• Mogelijkheden van het medium
– Aanbieder: verminderde keuzemogelijkheid al dan niet op
globale markt te treden
• Werking van het medium (houdt uit zijn aard geen rekening
met geografisch lokalisatie)
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
8
Opbouw
• Internationale bevoegdheid – Algemeen
– Forumkeuze
– Forum rei
– Alternatieven art. 5
• Toepasselijk recht – Algemeen
• Beschermende bepalingen – Consument
– Internationale bevoegdheid
– Toepasselijk recht
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
9
Bevoegde rechter : algemeen
• EEX versus EVEX versus EEX-Vo versus gemeen
recht
• EEX en EEX-Vo  algemeen
– burgerlijke en handelszaken
– rechterlijke bevoegdheid en tenuitvoerlegging
– Europese context (art. 2)
• EVEX  algemeen
– EVA
– Parallelverdrag
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
10
Ruimtelijke toepasselijkheid
EEX – EVEX – EEX-Vo
• Algemeen
– EEX
woonplaats verweerder
EU
• Oostenrijk, Finland, Zweden
• Ratificatiestand toetredingsverdrag van Brussel
• Verordening (EG) Nr. 44/2001
Denemarken en Verenigd Koninkrijk
– EEX
EVEX
• Zwitserland, Ijsland, Noorwegen
• Polen
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
11
Behandelde rechtsmachtgronden
•
•
•
•
•
•
Art. 2
Art. 5 sub 1
Art. 5 sub 3
Art. 13 - 14
Art. 17
Art. 18
Verordening : 15 - 16
Verordening : 23
Verordening : 24
• Aandacht : Selectie !
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
12
Forumkeuze
• Stilzwijgend (art. 17 - art. 24)
• Expliciet (art. 18 – art. 23)
– 1 der partijen woonplaats in lidstaat
– Beperkingen bij consumentenovereenkomsten – onevenwicht
– Voorrang op art. 2 en op art. 5
– Vormvereisten => waarborgen van toestemming
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
13
Forumkeuze : vormvereisten
• Art. 17  art. 23
“Deze overeenkomst tot aanwijzing van een bevoegde
rechter dient te worden gesloten:
a) hetzij bij een schriftelijke overeenkomst, hetzij bij
een schriftelijk bevestigde mondelinge
overeenkomst
b) hetzij in een vorm die wordt toegelaten door de
handelswijzen die tussen de partijen gebruikelijk
zijn geworden...
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
14
Forumclausule : vormvereisten
• Art. 17
“c)hetzij, in de internationale handel, in een vorm die
overeenstemt met een gewoonte waarvan de partijen op de
hoogte zijn of hadden behoren te zijn en die in de
internationale handel algemeen bekend is en door partijen bij
dergelijke overeenkomsten in de betrokken handelsbranche
doorgaans in acht worden genomen.”
Probleem: elektronische overeenkomst
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
15
Forumclausule : vormvereisten
• Art. 23 EEX-Vo: oplossing
• Als ‘schriftelijk’ wordt tevens elke elektronische mededeling
aangemerkt, waardoor de overeenkomst duurzaam
geregistreerd wordt
– Forumbeding in algemene voorwaarden
• Aandachtspunten
– Taalgebruik
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
16
Stilzwijgende forumkeuze
• Art. 18 EEX/EVEX
“Buiten de gevallen waarin zijn bevoegdheid
voortvloeit uit andere bepalingen van dit Verdrag, is de
rechter van een verdragsluitende Staat, voor wie de
verweerder verschijnt, bevoegd. Dit voorschrift is niet
van toepassing indien de verschijning uitsluitend ten
doel heeft de bevoegdheid te betwisten, of indien er een
ander gerecht bestaat dat krachtens artikel 16 bij
uitsluiting bevoegd is.”
Art. 24 Verordening : uitsluitend
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
17
Algemene bevoegdheidsregel
• Art. 2 – Forum rei
(bepaling woonplaats: art. 52/53 EEX – 59/60 EEX-
Vo)
– Verweerder geniet thuisvoordeel
• Aanbieder of afnemer leidt procedure in
• E-commerce – elektronisch contact vaak geïnitieerd (?) door afnemer =>
gevolg
– Uitgangspunt van bevoegdheidsuitoefening
• Elektronische omgeving doet geen afbreuk aan belang van onderliggende
principe
• Belangrijk vangnet
– Belang van alternatieven
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
18
Bijzondere
bevoegdheidsbepalingen
• CONTRACTUEEL
• Verweerder met woonplaats in lidstaat (art.
2 juncto art. 5)
• Art. 5 sub 1 bijkomende bevoegdheid
– Plaats waar de verbintenis die aan de eis ten
grondslag ligt is uitgevoerd of moet worden
uitgevoerd
– moet zich in verdragsluitende staat bevinden
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
19
Art. 5 sub 1 : interpretatie
• Verbintenis die aan de eis ten grondslag ligt : Quid ?
• Plaats van uitvoering ?  Verdragsautonoom
– Overeengekomen tussen partijen
• Art. 5
Art. 17 (fictieve plaats van uitvoering)
– Niet overeengekomen tussen partijen
• bepaald door toepasselijk recht zoals aangewezen
door het IPR van de aangezochte rechter
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
20
Art. 5 sub 1 : interpretatie
– Elektronisch contract versus geschreven document:
– betwisting betreffende bestaan van de overeenkomst: gevolg
– Parallel met forumclausules (art. 23 EEX-Vo)
– Plaatsbepaling bij online-diensten:
• Plaats van ontvangst (?)
• Geen oplossing in EEX-Vo
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
21
Art. 5 sub 1 : interpretatie
• Art. 5, sub 1 EEX-Vo: vereenvoudiging
– Vermoeden
– Basis van vermoeden: centrale rol van leveringsverplichting bij
geschillen
• art. 5, sub 1 EEX-Vo
– Internationale en territoriale bevoegdheid
“Een persoon die woonplaats heeft op het grondgebied van een
lidstaat, kan in een andere lidstaat voor de volgende gerechten worden
opgeroepen:…
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
22
Art. 5 sub 1 : interpretatie
“1.a) ten aanzien van verbintenissen uit
overeenkomst: voor het gerecht van de
plaats waar de verbintenis die aan de eis ten
grondslag ligt, is uitgevoerd of moet worden
uitgevoerd...
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
23
Art. 5 sub 1 : interpretatie
“1.b) voor de toepassing van deze bepaling en
tenzij anders is overeengekomen, is de
plaats van uitvoering van de verbintenis die
aan de eis ten grondslag ligt:
- voor de koop en verkoop van roerende
lichamelijke zaken, de plaats in een lidstaat waar
de zaken volgens de overeenkomst geleverd
werden of hadden moeten worden
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
24
Art. 5 sub 1 : interpretatie
- voor de verstrekking van diensten, de plaats in
een lidstaat waar de diensten volgens de
overeenkomst verstrekt werden of verstrekt
hadden moeten worden;
1.c) punt a) is van toepassing indien punt b) niet van
toepassing is”
Aandacht: interpretatie “volgens de overeenkomst”
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
25
Art. 5, sub 3 : interpretatie
• Extra-contractueel : art. 5, sub 3
– Schadebrengende feit: ontdubbelde interpretatie
– Omvang van uitgeoefende bevoegdheid
– Gevaar van mondiale bevoegdheidsuitoefening
• Schade en toegankelijkheid (Payline)
• Schade en bestemming (Koi)
• Dow Jones v. Gutnick (publicatie – plaats server)
– Soort onrechtmatige handelingen
• Mededinging, productaansprakelijkheid, intellectuele
eigendom, persoonlijkheidsrechten
– Stakingsvordering
• EEX-Verordening – dreigende schade
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
26
Toepasselijk recht : algemeen
• Intsrumenten
– EVO
parallel EEX
• rechtskeuzerecht (a)
– uniformisering conflictenrecht
• verordening op komst (Gleichlauf) !
– Weens Koopverdrag
• materieel toepasselijk recht (b)
– eengemaakt recht
– Haagse Koopverdragen (a) en (b)(wisselwerking)
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
27
Weens Koopverdrag :
toepassingsgebied
• Inwerkingtreding: 01-11-1997
• Internationale koop
– “Dit Verdrag is van toepassing op koopovereenkomsten
betreffende roerende zaken tussen partijen die in verschillende
State gevestigd zijn:
a. wanneer die Staten Verdragsluitende Staten zijn; of
b. wanneer volgens de regels van internationaal privaatrecht het recht
van een Verdragsluitende Staat van toepassing is.” (art. 1)
• Roerende zaken
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
28
Weens Koopverdrag :
toepassingsgebied
• Consumentenovereenkomsten uitgesloten
“Dit Verdrag is niet van toepassing op:
a. de koop van roerende zaken, gekocht voor persoonlijk
gebruik of voor gebruik in gezin of huishouding, tenzij de
verkoper te eniger tijd vóór of bij het sluiten van de
overeenkomst niet wist of had behoren te weten dat de
zaken voor zodanig gebruik werden gekocht;…” (art. 2)
• Ruimtelijke toepasselijkheid
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
29
EVO : grondregel wilsautonomie
• Rechtskeuze door partijen
“Een overeenkomst wordt beheerst door het recht dat
partijen hebben gekozen” (art. 3)
– rechtskeuzeclausule in algemene voorwaarden :
geldigheid
• geldigheid van rechtskeuze bepaald aan de hand van het gekozen recht
(art. 3, 4 juncto 8,1)
• partij kan, om te bewijzen dat zij haar toestemming niet heeft
verleend, beroep doen op recht van land van haar gewone
verblijfplaats, indien het niet redelijk zou zijn de gevolgen van haar
gedrag te bepalen aan de hand van gekozen lex causae (art. 8, 2)
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
30
EVO : grondregel wilsautonomie
• Afwezigheid van rechtskeuze
– nauwste verbondenheid (art. 4)
“Voor zover geen keuze overeenkomstig art. 3 van het
op de overeenkomst toepasselijke recht is gedaan,
wordt de overeenkomst beheerst door het recht van
het land waarmee zij het nauwst is verbonden”
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
31
EVO : grondregel wilsautonomie
– VERMOEDEN
– …dat overeenkomst nauwst is verbonden met het land
waar de partij de kenmerkende prestatie moet verrichten,
op het tijdstip van het sluiten van de overeenkomst haar
gewone verblijftplaats heeft.
– Kenmerkende prestatie ?
» Betaling versus levering
» Internet : belang van geografische lokaliseerbaarheid
van koper/verkoper
~ Richtlijn elektronische handel : algemene
informatieplicht (art. 5)
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
32
Consumentenbescherming :
algemeen
• Bevoegde rechter
– Art. 13 e.v. EEX/EVEX == Art. 15 EEX-Vo
• Toepasselijk recht
– Art. 5 EVO
– Art. 7 EVO : lois de police (7,1 - 7,2) - niet beperkt tot
consumentenovereenkomsten.
• Waarin bestaat de bescherming ?
– Bescherming forum woonplaats/recht verblijfplaats
(correctie op wilsautonomie)
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
33
Consumentenbescherming:
voorwaarden
• Art. 13 EEX - Consumentenovereenkomsten
– Consumentenovereenkomst plus
• Bij overeenkomst met betrekking tot verstrekking van diensten
of levering van roerende lichamelijke zaken (! Afbetaling !)
• sluiting van de overeenkomst in de staat waar de consument
woonplaats heeft voorafgegaan door bijzonder voostel of
reclame
en
• consument heeft in die Staat de voor de sluiting van die
overeenkomst noodzakelijke handelingen verricht.
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
34
Consumentenbescherming :
voorwaarden
• Art. 5 EVO - Consumentenovereenkomsten
– Rechtskeuze kan consument niet de bescherming
ontnemen die hij geniet op grond van de dwingende
bepalingen van het land waar hij zijn gewone
verblijfplaats heeft indien
• Sluiting van de overeenkomst in dat land voorafgegaan door
bijzonder voorstel of publiciteit
en
• indien consument in dat land de voor de sluiting van de
overeenkomst noodzakelijke handelingen heeft verricht
•
Geen afwijking voor overeenkomst op afbetaling
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
35
Bijzonder voorstel of reclame :
interpretatie
• Ratio : Bescherming van passieve
consument
consument die niet zelf het initiatief heeft genomen
om onder de rechtsorde van een andere lidstaat een
overeenkomst te sluiten
• Moeilijkheid in virtuele context onderscheid toe te
passen tussen actieve en passieve consument
Suggestie: bijzondere rechtsmachtbepalingen op
‘iedere’ consumentenovereenkomst toepassen ? :
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
36
Bijzonder voorstel of reclame :
interpretatie
• Hanteerbaar maken onderscheid actieve en
passieve consument
– consument die zelf naar e-shop surft : Actief
• loutere bezit van een site brengt aanbieders dus niet onder
regime van art. 13 EEX - art. 5 EVO
– reageert op aanbieding in zijn mailbox : Passief
• Moeilijkheid voor ondernemer : bijv. “.com”-adres
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
37
Bijzonder voorstel of reclame :
interpretatie
– doorklikken op banner ?
(bijv. gekoppeld aan zoekterm)
• Wat met surfer die rechtstreeks op de site is gekomen ?
Onderscheid aanvaardbaar ?
– consument die zoekrobot heeft gebruikt
• zoekterm : naam van verkoper (cfr. Telefoongids)
• zoekterm : gamma produkten en/of diensten
– consument klikt een op een andere site voorziene
link aan
• verkoper op de hoogte van bestaan link ?
• Bedoeling van plaatsing van de link
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
38
Bijzonder voorstel of reclame :
interpretatie
– Algemene aandachtspunten
• Wanneer is sprake van een “webvertentie” (art. 13)
– site
uitnodiging site te bezoeken
• Lokalisatie : koop moet “in dat land” zijn
voorafgegaan door
• (Technische) mogelijkheden voor verkoper om
bijzonder voorstel of publiciteit te beperken
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
39
Noodzakelijke handelingen
– De voor de sluiting van de overeenkomst noodzakelijke
handelingen moeten door de consument worden
verricht in de staat waarvan de bescherming op het spel
staat, meer bepaald staat van woonplaats resp. gewone
verblijfplaats
• Betekent niet dat overeenkomst daar tot stand moet zijn
gekomen
• consument moet in zijn eigen land de toets hebben ingedrukt
waarmee hij zijn wil de overeenkomst tot stand te brengen tot
uiting heeft gebracht.
– Relevantie van de lokalisatie (gevaar: busdagtochtjes) ?
– Moeilijkheid van de lokalisatie
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
40
Art. 5, 2 EVO : bijkomende
hypotheses
– Art. 5, 2 EVO
Art. 13 EEX
twee bijkomende hypotheses
• “de wederpartij van de consument of zijn
vertegenwoordiger de bestelling van de consument
in dat land (land van gewone verblijfplaats consument) heeft
ontvangen”
moeilijk toepasbaar bij verkoop op afstand in virtuele
omgeving
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
41
Virtuele Kaffeefahrten
• Virtuele reis
“, of
- het een koopovereenkomst betreft en de consument
vanuit dat land naar een ander land is gereisd en
daar de bestelling heeft gedaan, mits de reis door de
verkoper is georganiseerd met het doel de
consument tot koop te bewegen”
– virtuele ~ fysieke reis
– kostprijs koper ipv. verkoper
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
42
Consumentenbescherming :
denksporen
• Art. 5 EVO - Art. 13 EEX
– Nooit toepasbaar ten aanzien van Internetconsument
– Steeds toepasbaar ten aanzien van Internetconsument
– Toepasbaar onder bestaande voorwaarden
• Probleem : toepassing voorwaarden in elektronische
omgeving ?
• Doelmatigheid van voorwaarden ?
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
43
Algemene vragen
– Bescherming in e-context :
• dode mus
overdreven
– Risico van gebruik van Internet als
distributiekanaal voor verkoper
invloed op ontwikkeling e-commerce
nood aan wetgevende harmonisatie
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
44
Consumentenbescherming :
EEX-Vo
– Antwoord op toepassingsvragen bij art. 13, lid
2, 3° EEX
Art. 15, 1, c Verordening van 22
december 2000.
– Onderscheid ‘EEX’ EVEX
– Formulering : Art. 15
“1. Voor overeenkomsten gesloten door een persoon , de
consument, voor een gebruik dat als niet bedrijs- of
beroepsmatig kan worden beschouwd, wordt de bevoegdheid
geregeld door deze afdeling, onverminderd artikel 4 en artikel
5, punt 5, wanneer...
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
45
Consumentenbescherming :
EEX-Vo
“a) het gaat om koop en verkoop op afbetaling van roerende
lichamelijke zaken,
b) het gaat om leningen op afbetaling of andere krediettransacties ter
financiering van de verkoop van zulke zaken,
c) in alle andere gevallen, de overeenkomst is gesloten met een
persoon die commerciële of beroepsactiviteiten ontplooit in de
lidstaat waar de consument woonplaats heeft, of dergelijke
activiteiten ongeacht welke middelen richt op die lidstaat, of
op meerdere staten met inbegrip van die lidstaat, en de
overeenkomst onder die activiteiten valt”
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
46
Consumentenbescherming :
EEX-Vo
• Interpretatievraag
– Richten op
• Site waar bestellingen kunnen worden geplaatst (interactief),
toegankelijk in woonplaats van consument ?
• Site die produkten adverteert welke via de site niet kunnen
worden besteld (passief) ?
– Standpunt Commissie : - (zoniet zou advertentie op het Internet
art. 15 in werking zetten in iedere staat waar de site toegankelijk
is)
– Richten
22 - 01 -2004
ontplooien : Toelichting van het verschil
Bertel de Groote
47
Consumentenbescherming :
EEX-Vo
• Bedenkingen
– Actief – passief
• Cfr. Zippo (V.S.)
• Belang van afbakeningsmogelijkheden (disclaimers)
– Invloed andere marketingactiviteiten
– Onzekerheid
– Bredere bescherming consument
• Wegvallen onderscheid actieve en passieve consument
– Belang congruente interpretatie klassiek en elektronisch
contract  richten op
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
48
Europese richtlijnen & IPR
• EVO : art. 20  voorrang van het
gemeenschapsrecht
• Omzetting richtlijn verkoop op afstand
– art. 82, § 4 WHP :
“Een beding dat de wet van een Staat die geen lid is van de
Europese Unie op de overeenkomst toepasselijk verklaart,
wordt wat de in deze afdeling geregelde aangelegenheden
betreft als nietig en verboden gehouden wanneer de
overeenkomst een nauwe band vertoont met het grondgebied
van één of meerdere lidstaten”.
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
49
Europese richtlijnen & IPR
– Nauwe band :
bijvoorbeeld : verblijfplaats van consument in een lidstaat
– Gevolg : gewaarborgde toepassing van
geharmoniseerde bepalingen inzake verkoop op
afstand
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
50
Europese richtlijnen & IPR
• Omzetting richtlijn onrechtmatige bedingen
– art. 33, § 2 WHP :
“ Een beding dat de wet van een Staat die geen lid is van de
Europese Unie op de overeenkomst toepasselijk verklaart,
wordt wat de in deze afdeling geregelde aangelegenheden
betreft voor niet geschreven gehouden wanneer
bij gebreke van dat beding de wet van een Lidstaat van de
Europese Unie toepasselijk zou zijn
en
die wet de consument in de genoemde aangelegenheden een
hogere bescherming verleent”.
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
51
Herkomstlandbeginsel
• Verhouding IPR en Richtlijn elektronische handel
– Art. 3, 1 Herkomstlandbeginsel voor gecoördineerd gebied
• Dienstverlening overeenkomstig de in de lidstaat van vestiging
geldende nationale bepalingen
• Diensten geleverd vanuit een andere lidstaat: geen belemmering vrij
verkeer
– Draagwijdte van het herkomstlandbeginsel
• Verwijzingsregel
• Controle op gevolgen van toepasselijk recht
– Onduidelijkheid overwegingen richtlijn
– Belang: gecördineerd gebied versus geharmoniseerd gebied
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
52
Herkomstlandbeginsel
– Handelspraktijken
• Verwijzingsregel: lex loci delicti commissi  markt
– Contractuele verplichtingen
• Uitgesloten van herkomstlandbeginsel
– Rechtskeuzevrijheid
– Consumentenovereenkomsten ( ? begripsbepaling ?)
• Lois de police (art. 7 EVO)
• Toepasselijk recht EVO bij afwezigheid van rechtskeuze:
– Nuancering van het probleem
22 - 01 -2004
Bertel de Groote
53