Ereveld Vol Leven

Herdenking 2017
De verhalen van
Nationaal Ereveld Loenen
VOL LEVEN
Welkom op Nationaal Ereveld Loenen
Hier liggen meer dan 3.900 oorlogsslachtoffers begraven.
Mensen die van 9 mei 1940 tot vandaag ergens op de
wereld onder allerlei omstandigheden hun leven hebben
verloren. Het zijn burgers en militairen, verzetsstrijders,
Engelandvaarders, represaille-slachtoffers en dwangarbeiders
van de Tweede Wereldoorlog, maar ook slachtoffers van
de acties in Indonesië, Nieuw-Guinea, Korea, Libanon,
Joegoslavië, Afghanistan en Mali.
We doen hier vandaag iets bijzonders: het Ereveld Vol Leven.
Een bijzondere herdenking waarbij we 500 slachtoffers een
gezicht geven door iemand van gelijke leeftijd, geslacht en
achtergrond achter het graf te zetten. Daarmee laten we zien
wie de slachtoffers waren: vader of moeder, zoon of dochter,
broer of zus, vriend of vriendin. We doen dat zonder te
oordelen. Het gaat niet om daders of slachtoffers. De essentie
is dat het verdriet van hun verlies ook vele generaties later
nog zichtbaar is. Dat is de prijs die we moeten betalen als de
vrede en de vrijheid verloren gaan.
Die vrede en vrijheid is niet langer vanzelfsprekend. Ik hoop
dat u, na de confrontatie met ons gezamenlijk verdriet,
vandaag bij uzelf te rade gaat wat u kunt bijdragen aan onze
vrede en vrijheid. Elk begin is belangrijk. Het is te kostbaar om
het aan anderen over te laten.
Geef onverschilligheid geen kans!
Theo Vleugels
Algemeen directeur
Oorlogsgravenstichting
Bij een groot aantal verhalen staat een verhalenverteller.
Te herkennen op de legenda aan een opengeslagen boek.
Achter een aantal graven staan ook familieleden die hun
omgekomen familielid willen eren door hen een gezicht te
geven. Zij dragen een bloemcorsage.
Op het ereveld staan bordjes die je de weg wijzen. Er zijn
ook publieksbegeleiders die je de weg kunnen wijzen.
Plattegrond Ereveld Loenen
WC
10
9
8
11
5
7
6
12
>
4
Onthulling
7 kruizen Java
+
13
Openingsceremonie
24
20
23
17
22
16
WC
Pers
>
18
2
>
19
15
1
Kapel
25
14
3
21
2
Represailles door Duitse soldaten
3
Gerard Putter
4
De familie Meijers
5
John Louis Karel Hoeke
6
Martinus Antonius Bouwman
7
Onbekende Nederlanders WOII
8
Soldaat van Oranje
9
Vrouwen en kinderen
10
Burgers en militairen
11
Verzetsgroep Le Griep
12
25.000 slachtoffers in Nederlands-Indië
13
Studenten tussenveld
14
De familie Wijler
15
KNIL militair
16
Vader en zoon De Groot
17
Bernard Besselink en Jan Agterkamp
18
Jacob Stuyver
19
Peter Will
20
Militair tussenveld
21
Internationale operaties
22
Militairen luchtmacht Nieuw-Guinea
23
Japans interneringskamp
24
Verzetsgroep De Geuzen
25
Andries Lok
Representatie door nabestaanden
WC
+
Verhalenvertellers
P
VIP
>
Tentoonstelling
Groenendaalseweg
De vrijheid te vroeg gevierd
VIP
i
< A50
1
P1
P2
P3
>
Loenen >
Programma
13.00Deuren open voor bezoekers
Openingsceremonie
13.30 – 14.30 Openingsceremonie bij de Kapel
(op inschrijving)
14.30 – 16.30 Deuren open voor bezoekers Ereveld Vol Leven
15.00
Inhuldiging Erekruizen Nederlands-Indië
Locatie Ereveld Vol Leven
Nationaal Ereveld Loenen
Groenendaalseweg 64
7371 EZ Loenen (GLD )
Reis- en parkeersuggesties
Vanaf de A50 neemt u afrit 23 (Loenen) en rijdt u via de
N786 (Beekbergerweg) binnen 5 minuten naar het kruispunt
Beekbergerweg / Groenendaalseweg.
Volg vanaf hier de parkeerborden van het evenement.
Verkeersregelaars zorgen voor een vlotte doorstroom naar het
dichtstbijzijnde parkeerterrein.
Pendeldienst
Wie met het OV naar Loenen komt, kan vanaf station
Apeldoorn en Dieren bus 43 (Connexxion) of bus 109 (Syntus)
nemen naar Loenen, halte Bruisbeek/Centrum.
Vanaf hier kan men gebruik maken van ons pendelvervoer.
Deze pendelbus rijdt in 5 minuten naar de ingang van het
Ereveld. Wandelen kan ook. U loopt in 15 minuten naar de
ingang van het Ereveld. Mindervalide bezoekers adviseren wij
gebruik te maken van de pendelbus.
Meer informatie op: ereveldvolleven.nl
Contact: [email protected] of 070 - 31 31 080
Achter elke steen schuilt een
persoonlijk verhaal...
Van iemand zoals jij
Met idealen en toekomstdromen
Vol energie om iets te betekenen
Geliefd door vrienden en familie
Er is één belangrijk verschil:
Zij stierven in oorlog
En jij kunt leven in vrijheid
Vandaag krijgen zij een gezicht
Met groot respect en waardering
Vandaag eer je hen
1
De vrijheid één dag te vroeg
gevierd…
Op 23 april 1945 denkt de 29-jarige Jan Braam
dat de oorlog is afgelopen. Hij is een verzetsman
van het eerste uur. Hij heeft in de oorlog veel
angst gekend omdat hij ook onderduikers heeft.
Hij viert de bevrijding dan ook met hen samen.
Maar naar blijkt één dag te vroeg.
Er komen Duitse soldaten zijn erf op en Jan Braam schiet
in paniek twee Duitse soldaten dood. Dit eindigt in een
represaille waarbij zes mensen van de verzetsgroep worden
omgebracht.
Bij de familie Smink, die niet actief is in het verzet en waar
ook geen onderduikers zitten, wordt vader Hendrik met zijn
twee zonen van 17 en 22 jaar voor de ogen van zijn gezin
doodgeschoten. De moeder met haar jongste zoon en vier
dochters blijven in verbijstering achter. De overbuurman,
Anton Brouwer, krijgt de opdracht om de kar te trekken waar
de twee Duitse soldaten op liggen. En ook hij keert niet meer
terug.
Een dag later, op dinsdag 24 april 1945 wordt Amersfoort
bevrijd. Wim Smink vertelt over zijn moeder die na deze
dag nog slechts twee jaar heeft geleefd. Ze huilde elke dag
opnieuw, je zou kunnen zeggen dat zij aan een gebroken
hart is gestorven. In 2015 en 2016 werden zijn vader, zijn twee
broers en de overbuurman al gerepresenteerd op Ereveld Vol
Leven. Maar dit jaar staan er achter de graven familieleden
van Smink in dezelfde leeftijd als waarop hun familie werd
vermoord.
2
Represailles door Duitse soldaten
Als wraak op tegenstand van de Nederlandse
bevolking worden vele Nederlanders
geëxecuteerd door Duitse soldaten. Waaronder
verzetsman Philip de Leeuw. Hij wordt 29 jaar.
Zijn weduwe van 97 jaar bezocht vorig jaar
Ereveld Vol Leven voor het eerst.
“We wisten hoe gevaarlijk het was, maar we bleven ons de
gehele oorlog inzetten voor het verzet. We streden voor een
bevrijd Nederland, in de wetenschap dat we met elke actie
onze levens op het spel zetten. Ik oefende voor de spiegel
hoe ik geen angst kon laten zien. Uiteindelijk heeft dat
volgens mij mijn leven gered.”
Tijdens de herdenking vorig jaar stond er een jonge man van
29 jaar achter het graf van haar man. “Hij was net zo oud als
mijn Philip toen hij werd omgebracht. Het is zo bijzonder, zo’n
mooie manier van herdenken. Het is de mooiste herdenking
ooit. Ik ben er verschrikkelijk blij mee. Het is heel even of hij er
weer staat. Heel even kan ik hem weer in de ogen kijken.”
Dit jaar is Betty Bausch weer aanwezig bij de herdenking
Ereveld Vol Leven waar zij met leerlingen zal spreken.
Inmiddels is zij 98 jaar.
3
Gerard Putter
Na 68 jaar kreeg Gerard Putter zijn naam
terug. Hij was de eerste Nederlander die werd
geïdentificeerd met DNA-onderzoek. Dit
gebeurde na een oproep van de Werkgroep
Vermiste Personen Tweede Wereldoorlog. De
achterkleinzoon van de heer Putter meldde zich
na deze oproep.
Ondanks haar jonge leeftijd, heeft Gerda herinneringen aan
haar vader. Zij was 6 jaar en herinnert zich de dag dat hij
gearresteerd werd, 30 april 1942. “Het was prachtig weer.”
vertelt Gerda. “En wij aten worteltjes. Mijn moeder stond
bij de gootsteen worteltjes te schrappen.” Een paar dagen
voor zijn executie, heeft Gerda hem nog bezocht, samen
met haar moeder. Zij was zich er toen niet van bewust dat dit
het afscheid was. Haar moeder wel. In eerste instantie werd
Gerard op de Waalsdorpervlakte begraven. Later werd hij
herbegraven op Nationaal Ereveld Loenen onder de steen
Onbekende Nederlander. Totdat de Werkgroep Vermiste
Personen hem zijn naam terug kon geven.
De representant achter de steen van Gerard Putter
is Jan Willem Tuinman, Technisch rechercheur en
identificatiespecialist vermiste personen. Hij is lid van de
Werkgroep Vermiste Personen Tweede Wereldoorlog. Hij was
zeer nauw betrokken bij dit onderzoek en bij de familie. In
2015 vond de laatste steenlegging plaats waarbij Onbekende
Nederlanders hun naam terugkregen. Jan Willem Tuinman
schreef een gedicht voor hen.
Jarenlang lagen wij gedrieën in een oneerbaar
graf, niemand kende onze namen
Lange jaren trokken voorbij terwijl ik wachtte,
verdrietig wist ik dat het mijn lot was, geen
vader te zijn, geen zoon om vast te houden...
Nieuwe stemmen kwamen om graven te
verkennen
Niemand riep ooit mijn naam, dus bleef ik
wachten en bidden...
Telkens weer dacht ik, misschien… misschien
dat men mij roept dit keer
Maar steeds waren het andere makkers,
niemand kwam mij ooit bevrijden
Niemand zocht meer, niemand bleef en zei mijn
naam
Ruim 70 Jaren duurde zo mijn wake, niet eerder
waren zij gekomen voor mij
Tot ik een keer stemmen hoorde en ik wist dat
zij gekomen waren om de zinloze jaren weg te
nemen
Hun hart ging naar mij uit, ze heelden mij zoals
de anderen, want zij waren alleen voor mij
gekomen om mij mee naar huis te nemen
Vandaag is een einde gekomen aan een
jarenlange zoektocht
Nu ken ik vrede en kan ik gaan, overal waar
mijn familie mijn naam uitspreekt
Deze dag kan mijn ziel naar huis omdat op deze
dag mijn familie is gekomen…
4
De familie Meijers
John Louis Karel Hoeke
Dit Joodse gezin zit ondergedoken in Het
Verscholen Dorp en wordt moedwillig
geëxecuteerd. Op de erevelden liggen niet heel
veel kinderen omdat zij door hun leeftijd vaak
werden gespaard. Maar deze 6-jarige jongen is
moedwillig geëxecuteerd.
Tijdens WO-II heeft Kapitein ter Zee John Hoeke
als commandant in de Caraïbische wateren
succes geoogst met inbeslagneming van enige
Duitse koopvaardijschepen.
Op 29 oktober 1944 wordt het
onderduikerskamp ontdekt door
twee SS’ers die aan het jagen
zijn. Zij denken op een kamp vol
terroristen gestuit te zijn en halen
versterking. Hierdoor slagen de
meeste onderduikers erin om te
ontkomen. Helaas niet iedereen.
Rudolf Meijers en zijn 6-jarige
zoontje John krijgen met andere onderduikers de opdracht
om door het bos te lopen. Als er een schermutseling ontstaat
proberen een aantal onderduikers te vluchten. Waaronder
Rudolf Meijers. Maar dan hoort hij zijn 6-jarig zoontje
schreeuwen en besluit terug te gaan. Er worden kuilen
gegraven, waar zij in moeten gaan liggen. Vervolgens worden
zij doodgeschoten, ook de 6-jarige John. Vader en zoon
liggen inmiddels naast elkaar begraven op Nationaal Ereveld
Loenen.
De moeder met hun dochtertje weet wel te ontkomen,
maar de moeder heeft er nooit meer over gesproken.
Hun dochtertje heeft later een zoon gekregen en hij heeft
inmiddels ook zelf weer een zoon. Twee jaar geleden was hij
6 jaar en legde een bloemstuk bij zijn achterneefje van 6 jaar.
Zijn laatste vaarperiode is als commandant van een
passagiersschip. Dit is een noodsprong, want het schip is
niet voorzien van waterdichte compartimenten en dus zeer
kwetsbaar. En dat blijkt ook. Eén torpedotreffer is voldoende
om het schip tot zinken te brengen. John Hoeke verlaat als
laatste het schip.
Zijn kleindochter Willeke van Brouwershaven-Hoeke zal
plaatsnemen achter het graf van haar opa.
5
6
Martinus Antonius Bouwman
Onbekende Nederlanders WOII
Bouwman had voor de oorlog de Koninklijke
Militaire Academie gevolgd en was zes jaar
beroepsofficier. Helaas kreeg hij Multiple
Sclerose en dat betekende het einde van zijn
militaire loopbaan, maar niet van zijn strijd.
Op het Nationaal Ereveld Loenen liggen
ruim 100 Onbekende Nederlanders. Deze
‘onbekenden’ op het Ereveld in Loenen
zijn Nederlanders die tijdens de Tweede
Wereldoorlog zijn gefusilleerd en later door
de zorg van de Oorlogsgravenstichting zijn
herbegraven op Nationaal Ereveld Loenen.
Hij is een van de weinige Nederlanders die al voor 1940 de
Duitse dreiging ziet. In mei 1940 begint Martinus Bouwman
met ondergronds werk. Hij helpt krijgsgevangenen en piloten.
Ook helpt hij Joodse mensen. In totaal gaat het om vele
honderden vluchtelingen. Het is riskant werk, want als hij
gearresteerd wordt, zal hij de doodstraf krijgen.
In april 1943 gaat het mis. Leden van zijn verzetsgroep
worden gearresteerd. De Duitsers dreigen twee leden dood
te schieten als Martinus Bouwman zich niet vrijwillig meldt.
Het is de moeilijkste keuze uit zijn leven, maar hij geeft zich
aan en tekent daarmee zijn eigen doodvonnis. Op 2 mei 1943
wordt hij naar de executieplek gebracht. Hij loopt moeizaam
op de hobbelige hei met zijn invalidestok. De SS-er die het
executiepeloton commandeert, geeft hem toestemming
te gaan zitten voor een berkenboom. Daar wordt hij
doodgeschoten.
Voor zijn houding en zijn daden kreeg Martinus Bouwman
vele onderscheidingen.
De werkgroep Vermiste Personen Tweede Wereldoorlog
probeert deze ‘onbekende helden’ alsnog te identificeren.
“Alles is hun afgenomen. Het minste wat wij kunnen doen is
deze mensen hun naam teruggeven.” Ook wil de werkgroep
familie van oorlogsvermisten de kans geven hun verlies te
verwerken.
Werkgroep Vermiste Personen Tweede Wereldoorlog
Deze werkgroep bestaat uit medewerkers van het Korps
landelijke politiediensten (KLPD), DNA-afnemers van
de regiopolitiekorpsen IJsselland en Brabant-Noord,
specialisten van de Bergings- en Identificatiedienst van de
Koninklijke Landmacht en medewerkers en vrijwilligers van
het Nederlandse Rode Kruis. Op basis van hulpverzoeken
van families van vermisten op Nederlands grondgebied
onderzoekt de werkgroep vermissingszaken uit de Tweede
Wereldoorlog. Nog ongeveer 600 vermissingszaken zijn
onopgelost gebleven.
7
De tijd dringt...
Soldaat van Oranje
In het oorlogsjaar 1942 komt de dominee naar
de familie van Anthony. Hij heeft vreselijk nieuws:
Tony en drie vrienden zijn op weg naar Engeland
door Duitsers in Frankrijk gefusilleerd.
Omdat de meeste directe nabestaanden
op leeftijd zijn, wordt het steeds lastiger
slachtoffers weer een naam te geven.
Daarom roept de werkgroep nabestaanden
van vermisten op - waarvan men het
vermoeden heeft dat deze op de
Waalsdorpervlakte zijn gefusilleerd - om
zich te melden bij het Rode Kruis, afdeling
Oorlogsnazorg, postbus 28120, 2502KC
Den Haag of via het e-mailadres:
[email protected]
Tony woont in Den Haag met zijn moeder Beatrice. Daar
bezoekt hij de HBS in Den Haag, speelt hockey en leidt
ogenschijnlijk een leven zoals veel 19-jarigen. Op dinsdag
17 februari 1942 keert Tony niet terug van school. Op deze
dag begint zijn moeder Beatrice een dagboek waaraan zij
haar angsten, onmacht, wanhoop en verdriet toevertrouwt.
Tony heeft aan zijn vader en moeder enkele aangrijpende
brieven gestuurd, enkele uren vóór zijn executie. Hij schrijft
hen dat hij op weg naar zijn executie het Wilhelmus zal zingen
en dat hij op eigen verzoek, zonder blinddoek gefusilleerd
zal worden. En dat zijn laatste woorden zullen zijn: “Leve de
koningin, leve het Vaderland.”
Achter de steen van Antonie staat de
18-jarige Ruben. Tony is zijn oudoom.
Naast Ruben staan drie jongemannen
achter de grafstenen van de drie
vrienden van Tony, die samen met
hem op 19 maart 1942 in Besançon
gefusilleerd zijn. Tony werd slechts
19 jaar.
8
9
Vrouwen en kinderen
In mei 1940 dreigt Breda tussen de vuurlinies
van de Fransen en de Duitsers bekneld te raken.
Er wordt voor een enorm slagveld in de stad
gevreesd. Vijftigduizend inwoners slaan op de
vlucht. Een van hen is de 6-jarige Liane Bredée.
Ze slapen één nacht in de school, waar ze even kunnen
bijkomen van de lange voettocht vanuit Breda en met andere
kinderen kunnen spelen. Haar vader vindt het er niet veilig en
het gezin vertrekt. Op 17 mei 1940 bombarderen de Duitsers
de school en komen 51 Bredase vluchtelingen om, samen
met tientallen Belgen. Het zijn met name ouders met jonge
kinderen.
Inmiddels is Liane 84 jaar, maar deze ramp blijft haar hele
leven lang impact houden. Na al die jaren leeft het nog
steeds. Liane was één van de overlevenden die Ereveld vol
Leven bezocht. Ze was getuige van de vele kinderen die plaats
hadden genomen bij de graven van haar speelkameraadjes.
“Het was even of ik een ander leven instapte,” zegt Liane
“Het was zo indrukwekkend. Zoals ze daar stonden, zo waren
ze ook. Wie had gedacht dat ik ze ooit weer zou ontmoeten?”
In kinderogen
In kinderogen kan de wereld heel blijven.
De hand van een vader,
het verhaal van een moeder, nabij.
De reis langs lange wegen
honger onderweg, verschrikking.
En gelukkig het spel in het klooster.
De bom valt; de dood
voor velen – 6, 7, 8 pas;
ook de kleinsten moeten mee.
Het leven spaart mij.
Sindsdien vertel ik jullie verhalen
over ‘de vlucht uit Breda’.
Chris, Margrietje, Johannes,
Adriana, Johannes en Aaldert.
Ik vergeet jullie nooit…
In kinderogen kan de wereld heel blijven.
Joke Goudswaard
10 Burgers en militairen
Op het Nationaal Ereveld Loenen liggen bijna
4000 oorlogsslachtoffers begraven.
Het zijn mensen die op verschillende plaatsen en onder
verschillende omstandigheden hun leven hebben verloren.
Militairen, burgers, verzetsstrijders, Engelandvaarders,
represailleslachtoffers en dwangarbeiders maar ook
slachtoffers van de politionele acties in Indonesië en ook van
recente vredesmissies in bijvoorbeeld Libanon, Joegoslavië,
Afghanistan en Mali.
Verzetsgroep Le Griep
De twaalf leden van de Verzetsgroep Le Griep
worden verraden en op 26 oktober 1942
geëxecuteerd. In zijn afscheidsbrief schrijft Jan
Le Griep (29) dat zijn laatste beeld dat van zijn
gezin zal zijn: “Papa wacht op jullie in de hemel.”
Op Nationaal Ereveld Loenen liggen de twaalf slachtoffers
naast elkaar begraven. Zijn dochter is 3 jaar wanneer haar
vader, wordt gearresteerd. “Ik ben ontzettend trots op mijn
vader,” zegt Cissy, inmiddels 78 jaar. “Hij was de leider
van de verzetsgroep en heeft ondanks de druk die werd
uitgeoefend geen namen genoemd. Het is niet te verkroppen
dat hij verraden werd
door Nederlanders. Een
gruwelijk verraad, dat
hem zijn leven kostte. En
natuurlijk heb ik mijn vader
verschrikkelijk gemist.”
Haar zoon Joeri, stond
vorig jaar als representant
achter het graf van zijn
29-jarige opa. Hij is er dit
jaar weer bij. “Ik zal niet
achter het graf van mijn
opa staan. Maar dat is niet
erg. Want iedereen die op
het Ereveld van Loenen
ligt, verdient iemand die
letterlijk achter hem staat.”
11
12
25.000 slachtoffers in
Nederlands-Indië
Studenten tussenveld
Dit jaar is het 75 jaar geleden dat de oorlog
uitbrak in voormalig Nederlands-Indië. Daarom
zullen de oorlogsslachtoffers van NederlandsIndië symbolisch een permanente plek krijgen
op Nationaal Ereveld Loenen, door het plaatsen
van zeven kruizen afkomstig uit Java.
Op Nationaal Ereveld Loenen liggen 90
studenten begraven. Jonge mensen die in
verzet kwamen tegen de Duitsers en daar de
hoogste prijs voor hebben betaald. Zoals de
25-jarige Anda Kerkhoven. Zij studeerde aan de
Rijksuniversiteit in Groningen.
De handgemaakte
kruizen dragen de
namen van de erevelden,
ieder kruis staat zo
symbool voor één van de
zeven erevelden aldaar.
De meeste slachtoffers
liggen begraven op één
van deze erevelden,
maar ook de slachtoffers
zonder graf of zonder
naam worden op deze
manier herdacht. Deze kruizen zijn, net als veel Nederlandse
en Nederlands-Indische families, per schip naar Nederland
overgebracht, samen met grond van de erevelden. Ook deze
erevelden worden beheerd door de Oorlogsgravenstichting.
In het universiteitsblad bestempelt Anda de Jodenvervolging
door Hitler en de zijnen als ‘massa-krankzinnigheid’. Niet
iedereen is hier blij mee, maar ze gaat door. “Wat niet mag,
mag niet, welke prijs ook zij!” Ook dit zijn haar woorden.
Door het plaatsen van deze kruizen samen met de grond
van de erevelden uit Java, wordt er aan de nabestaanden en
familieleden de gelegenheid geboden om hun dierbaren die
in Nederlands-Indië zijn achtergebleven, te eren.
Na het uitbreken van de oorlog komt Anda in het verzet
terecht. Al snel houdt ze zich bezig met het helpen van talloze
onderduikers en het vervalsen van papieren. Op 27 december
1944, om 8 uur ’s avonds, wordt ze bij thuiskomst opgewacht
door vier zwaarbewapende soldaten van de Sicherheitsdienst.
Het is pikdonker en ijskoud. Verraden.
Anda heeft net een 4-jarig Joods meisje naar
een onderduikadres gebracht. In een ultieme
reactie rent ze naar binnen en verstopt
zich op de wc. Ze weet nog snel een lijst
met onderduikadressen op te eten. In de
gevangenis in Groningen, wordt ze op een
gruwelijke manier gemarteld. Maar Anda
blijft zwijgen en redt zo de levens van haar
verzetsgenoten. Op 19 maart 1945 wordt ze
gefusilleerd, in het zicht van de bevrijding.
13
14 De familie Wijler
In 1940 woont Jacob Wijler (56) met zijn vrouw
Elisabeth (53) en hun dochters Rose (18) en
Martha (21) in een fijn huis in Apeldoorn. Hij is
al jaren docent Frans aan de Koninklijke HBS als
zijn dienstverband plotseling beëindigd wordt.
De Jodenvervolging is begonnen.
In de zomer van 1942 neemt de familie een besluit. Om aan
arrestatie en deportatie te ontkomen geven ze hun huis,
hun vermogen, hun bezittingen en tevens hun vrijheid op.
Ze verlaten hun huis om onder te duiken. De zusjes Martha
en Rose vinden onderdak in Apeldoorn, Jacob en Elisabeth
kunnen terecht bij de familie van Dijk in Epe.
Het eens zo hechte gezin communiceert vanaf dat moment
middels geschreven brieven. Maar dan, in januari 1943, stopt
de briefwisseling abrupt. Hun dochters zijn verraden. De
meisjes blijken op 21 januari 1943, nog maar 20 en 23 jaar oud,
te zijn vergast.
Het verdriet is voor het echtpaar ondraaglijk. Het leven
heeft voor hen, zonder hun dierbare dochters, alle zin
verloren. Ze doen hun trouwringen af en laten deze met een
afscheidsbriefje, waarin ze aankondigen het kanaal in te zullen
lopen, achter op hun onderduikadres. Zij lopen vervolgens
gezamenlijk het Apeldoorns kanaal in en verdrinken.
Op 1 mei wordt het hele gezin gerepresenteerd door
leeftijdsgenoten en worden zij symbolisch voor één dag
herenigd.
De namen noemen
Uit de vele verhalen
van onafgemaakte zinnen
twee namen noemen
kijkend naar kleine pasfoto’s
op het dressoir: meisjes nog.
Ons te herinneren:
‘mens in deze wereld’.
Het woord ‘rechtvaardig’ spellen,
móeten spellen - naast het woord
‘verraad’.
Uit de vele verhalen
van onafgemaakte zinnen
een krantenartikel lezen en herlezen.
Om naast wantrouwen hoop te houden,
ter wille van de realiteit van nu.
Dwars tegen alles in:
leren om niemand uit te sluiten.
Het gebed van een grootvader
voor zijn kleindochter: ‘lechaim’.
Joke Goudswaard
15 KNIL Militair
Op het Nationaal Ereveld Loenen liggen ook
zestien militairen begraven van het Koninklijk
Nederlands Indische Leger (KNIL)
De meesten zijn krijgsgevangenen die overleden zijn in
Japan. Daar werden de lichamen gecremeerd en in urnen
geborgen. Na de oorlog hebben enkele families de urnen
met asresten in ontvangst genomen en meegenomen naar
Nederland. In Nederland zijn de urnen overgedragen aan de
Oorlogsgravenstichting en door ons bijgezet op het ereveld
Loenen. Op de erevelden in Indonesië worden deze urnen
ook bewaard.
Vader en zoon De Groot
Drie dagen na de officiële capitulatie van
Duitsland voltrekt zich in Ridderkerk een drama.
Een groep van de Binnenlandse Strijdkrachten haalt
enkele zogenaamde ‘moffenmeiden’ op. Een BS’er wil een
waarschuwingsschot in de lucht lossen om het opdringerige
publiek op afstand te houden. Helaas haalt deze man de
trekker te vroeg over en schiet zoon Willem de Groot in
zijn been. Hij wordt samen
met zijn vader naar de dokter
gebracht. Tijdens deze rit
belanden zij ongewild in een
onverwacht vuurgevecht met
een Duitse officier die met zijn
‘moffenmeid’ en zijn soldaten
wil vluchten. De Duitse soldaten
zijn echter te sterk en zij worden
overmeesterd. Op bevel van
de Duitse officier worden zij ter
plekke geëxecuteerd.
Vader Rokus is dan 42 jaar en zijn zoon Willem 20 jaar. Het
wrange is dat Willem tijdens de oorlogsjaren ondergedoken
heeft gezeten om aan verplichte arbeid in Duitsland te
ontkomen. En toen de bevrijding daar was en deze gevierd
werd, werd hij alsnog gedood door Duitse militairen.
16
17
Bernard Besselink en Jan
Agterkamp
Jacob Stuyver
Hulp aan Engelse piloten kosten Jan en Bernard
het leven.
Hij zat samen met zijn broer in het verzet en
kwam om bij de represaille van Rauter.
In de nacht van de 6 september 1941 stort in de Achterhoek
een grote bommenwerper uit Engeland neer nadat zij Berlijn
hebben gebombardeerd. Het vliegtuig wordt namelijk
geraakt door de Duitse luchtafweer en de buitenmotor wordt
getroffen. Het lukt de piloten om nog een stuk te vliegen
maar uiteindelijk storten ze neer. De bemanning weet op dat
moment niet waar ze zich precies bevinden, alleen dat het in
Nederland moet zijn.
De broers Jaap en Wim zaten al heel jong in het verzet.
Zij kwamen beiden uit Nederlands-Indië en waren hier op
verlof met hun moeder toen in 1942 de oorlog uitbrak in
Nederlands-Indië en zij niet meer terug konden keren.
De Duitsers hebben inmiddels
al ontdekt dat er een vijandige
bommenwerper is neergestort.
De piloten Richard Pape en Jock
Moir slaan op de vlucht. Terwijl ze
door greppels en sloten kruipen,
voelen ze de druk van de zoekende
Duitsers toenemen. Gelukkig
treffen zij Bernard Besselink en
Jan Agterkamp die onmiddellijk
besluiten om deze piloten te
helpen. Na tien dagen onderdak vertrekken de piloten,
maar in Leiden worden na verraad de beide piloten en hun
ondergrondse helpers gearresteerd. Dit verraad resulteert
ook in de gevangenneming van Bernard Besselink en Jan
Agterkamp. Zij worden op 17 november 1941 gefusilleerd in
de duinen bij Bloemendaal. Beiden zijn 33 jaar oud geworden.
Al vrij snel werden de beide broers lid van een verzetsgroep
in Den Haag. Zij pleegden op allerlei manieren verzet. Zo
brachten zij krantjes rond en Jaap had zelfs een pistool. In
januari 1945 wordt de verzetsgroep verraden. Jaap belt aan
bij het huis van een verzetsvriend, waarna een Duitse soldaat
open doet. Jaap raakt in paniek en gebruikt zijn pistool.
Jaap wordt opgepakt en naar de Scheveningse gevangenis
gebracht.
Op 8 maart 1945 was hij een van de 263 slachtoffers die op
één dag werden doodgeschoten als represaille van de aanslag
op de hoogste politie en SS-chef in Nederland: Hans Albin
Rauter.
Wim overleeft de oorlog en gaat in dienst. Tijdens een
oefening stuit zijn legereenheid op een massagraf. Zij krijgen
de opdracht om dit graf te openen. Wim treft zijn bloedeigen
broer aan…
De kleinzoon van deze broer, Pim Overwijn, staat op 1 mei
achter het graf van zijn oudoom.
18
19 Peter Will
Hij zit in het verzet en wordt opgepakt
en vermoord. Zijn vrouw blijft achter met
zes kinderen. Peter Will is gedurende de
oorlogsjaren actief in het verzet tot zijn arrest
eind 1943. Zijn kinderen zijn zich er niet van
bewust dat hun vader, op vrijwel alle takken van
het ondergrondse werk actief is.
Dat realiseren zij zich pas door erkenningen van de President
van de Verenigde Staten en van de Opperbevelhebber van
de Geallieerde Strijdkrachten Eisenhower. Peter Will wordt
na zijn arrest eerst gevangen gezet maar daarna op transport
gezet naar het vernietigingskamp Neuengamme. Hij sterft
uiteindelijk op 48-jarige leeftijd tijdens een ziekentransport
naar een ander vernietigingskamp, midden april 1945. Hij is
dan 48 jaar oud. Op 1 mei zal zijn nichtje Mirjam achter zijn
graf staan. Ook zij is 48 jaar. Zij staat er ook ter ere van zijn
vrouw, Betty Will-Folkerts. Zij moest het leven verder inrichten
met haar zes zonen. Het piekeren over de opvoeding van haar
zes zonen, de lotgevallen van haar man en haar eigen situatie
was haar intussen zo zwaar geworden, dat zij de zorg voor
haar gezin en huishouding niet meer aankon en verpleegd
moest worden. Het gezin viel uiteen.
Pas in 1966 kon de Oorlogsgravenstichting haar berichten,
dat de stoffelijke resten van haar man, waren herkend als
zijn overblijfselen en zouden worden herbegraven op het
Nationaal Ereveld Loenen. Pas na die periode, ruim twintig
jaar later, leefde zij weer enigszins op.
Militair tussenveld
Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn er veel
Nederlandse militairen omgekomen.
Tijdens de strijd in de meidagen in 1940 zijn 2.200 militairen
omgekomen en 2.700 gewond geraakt. Ook zijn er 258
militairen omgekomen in Duits krijgsgevangenschap. En
nog eens 1.500 militairen van de Prinses Irene Brigade en
de Binnenlandse Strijdkrachten, gesneuveld in 1944-1945.
Daarnaast nog 1.490 bemanningsleden van de koopvaardij die
niet van zee terugkeerden (Nederlandse koopvaardijschepen
voeren in dienst van de westelijke geallieerden en heel wat
van die schepen werden tot zinken gebracht).
En als laatste nog eens 7.000 militairen in Nederlands-Indië,
als gevolg van de Japanse invasie en de Japanse bezetting.
Bron: Het Verzetsmuseum
20
21 Internationale operaties
Het Nationaal Ereveld Loenen is uniek. Hier
liggen niet alleen slachtoffers begraven uit de
Tweede Wereldoorlog, maar ook slachtoffers
van internationale vredesoperaties daarna. Het
eren van gevallenen laat de tijdsvakken in onze
geschiedenis samenvloeien. Vrijheid is tenslotte
van alle tijden, van alle landen, van alle mensen.
Militairen luchtmacht NieuwGuinea
Na de Tweede Wereldoorlog probeert
Nederland haar kolonies te behouden met
de Politionele Acties tot gevolg. Onder
internationale druk laat Nederland in 1949 de
claim op de voormalige kolonie NederlandsIndië uiteindelijk varen, op voorwaarde dat het
Nederlands-Nieuw-Guinea mag behouden.
Als Indonesië in 1960 Nieuw-Guinea aanvalt, stuurt Nederland
op 27 april militairen en materieel om het eiland te behouden.
Ondanks het akkoord zendt Indonesië in 1960 parachutisten
naar Nieuw-Guinea om de bevolking te overtuigen van de
onnodige overheersing van Nederland. Het lukt de aanwezige
Nederlandse militairen niet om de infiltranten doeltreffend op
te sporen. Daarom stuurt de Nederlandse overheid op 27 april
1960 een troepenmacht van 5000 soldaten evenals een aantal
straaljagers, als aanvulling op de al aanwezige militairen. Na
drie jaar spanning geeft Nederland het op. Vanaf 1 mei 1963
behoort Nieuw-Guinea aan Indonesië.
Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog is er geen
dag in de wereld geweest zonder oorlog. Nederland is in
mei 1945 door de geallieerden bevrijd. Voor Nederland was
de oorlog voorbij. Toch zijn er na de Tweede Wereldoorlog
ook Nederlandse militairen gesneuveld. Gesneuveld tijdens
vredesmissies waarin zij streden voor vrede en vrijheid van
anderen, buiten de Nederlandse grenzen.
22
23 Japans interneringskamp
In voormalig Nederlands-Indië zijn in de periode
1941-1945 tussen de 13.000-16.800 burgers
omgekomen in ‘Jappenkampen’.
Dr. Ir. Herman Bussemaker: “Het wordt steeds moeilijker de
gaten te vullen over de slachtofferaantallen in Indië/Indonesië.
Dat is geen onwil, we hebben de cijfers simpelweg niet. Wel is
van groot belang om de Indische geschiedenis, de slachtoffers
en ook de nabestaanden meer onder de aandacht te brengen.
Ik vind het heel belangrijk dat de media de schattingen
beter weergeeft, want die zijn te laag. Nog te vaak weten
Nederlanders niet hoeveel slachtoffers de oorlog en de
Bersiap hebben gemaakt in Nederlands-Indië. Het is hoog tijd
om daar verandering in te brengen.“
Herman Bussemaker (Soerabaja 1935) verbleef tijdens de
Japanse bezetting op de onderneming van zijn ouders
boven Batoe. Zijn vader, krijgsgevangene, kwam als krijgsgevangen om. Tijdens de bersiap verbleef Bussemaker in
vier bersiapkampen. In 1950 kwam hij in Nederland aan. Hij
maakte carrière in het bedrijfsleven. Hij promoveerde op de
oorzaken van de Tweede Wereldoorlog in de Pacific en in 2005
verscheen zijn boek over de bersiap. Hij was ook voorzitter van
het Indisch Platform en lid van diverse commissies.
Hij stierf in 2015 en op zijn rouwkaart stonden de woorden:
“Liefde overwint alles.“
*13.000 is het cijfer van Loe de Jong; Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede
Wereldoorlog. 16.800 is het cijfer van Dora van Velden die het onderwerp behandelde
in haar proefschrift ‘De Japanse Burgerkampen’. Deze twee historici gelden als
belangrijkste bron als het om cijfers van slachtoffers gaat.
Bron: De Doden Tellen, slachtofferaantallen van de Tweede Wereldoorlog en
sindsdien. Auteur: Renske Krimp, historicus Nationaal Comité 4 en 5 mei.
Verzetsgroep De Geuzen
Aan het hoofd van deze verzetsgroep staat
Bernard IJzerdraat. Hij maakt zich al sinds 1933
grote zorgen. Hij is in 1940 getuige van het
bombardement van Rotterdam. Een dag later
komt hij met zijn Geuzenbericht. Daaruit groeit
de verzetsgroep De Geuzen.
Zij plegen sabotage, verzamelen wapens, maken lijsten van
NSB-ers en zij verspreiden Geuzenberichten. Al na enkele
maanden zijn er een paar honderd personen lid van de
Geuzenactie. Maar zij worden verraden en binnen een paar
weken zijn er honderden gearresteerd en opgesloten. Ook
Bernard IJzerdraat.
Het proces tegen de Geuzen is een monsterproces. Op
4 maart 1941 volgt de uitspraak: achttien doodvonnissen.
Drie veroordeelden zijn minderjarig en ontlopen daarom de
doodstraf, maar omdat de Duitsers toch achttien man willen
doodschieten, worden hun plaatsen in genomen door drie
Februaristakers. Op 13 maart 1941 worden deze 18 mensen
gefusilleerd op de Waalsdorpervlakte, de eerste massaexecutie in Nederland. Hier is later door Jan Campert een
gedicht over geschreven - De Achttien Doden.
Daarnaast gaan 157 Geuzen in april naar het vernietigings–
kamp Buchenwald. Van hen halen 53 het einde van de oorlog
niet.
De Verzetsgroep, de Geuzen, was uitgeschakeld, maar
Bernard IJzerdraat had één belangrijk doel wel bereikt:
Nederland was wakker geschud.
24
25 Andries Lok
Verzetsman die om gebracht werd door Duitse
soldaten uit wraak voor de daad van een andere
verzetsman.
“Hij is doodgeschoten als vergelding voor de moord op een
Duitse Landwachter, uitgevoerd door een verzetsman. Die
heeft daar later nog spijt voor betuigd tegen ons. Hij kon
niet overzien dat zijn daad tot de dood van veel onschuldige
mensen zou leiden, onder wie mijn vader.“
Zijn dochter Janny: “We moesten altijd zwijgen over wat
we thuis zagen gebeuren. De gordijnen gingen altijd dicht.
Ik wist dat de bonkaarten in een kacheltje op school waren
verstopt. Ik ontdekte dat er op de zolder van de school,
mannen lagen te slapen die ’s morgens vroeg altijd weg
moesten. Mijn moeder hoorde vaak: “Andries zat niet in het
verzet. Want verzet betekende schieten. En dat deed hij niet.
Geweldloos verzet. Daar stond mijn vader voor.” Hij regelde
veilige plekken voor onderduikers, voor verzetslieden en
zorgde voor voedselbonnen. Ik was 10 jaar toen mijn vader
werd doodgeschoten. We waren erbij. Moeder wilde meteen
weg. Ze kon niet meer in ons huis blijven wonen. Het was te
ingrijpend.”
Er is een documentaire gemaakt door onderzoeksjournalist
Geertjan Lassche over de moord op de vader van Janny
Lok: Nooit meer laf – een film die in het teken staat van een
verzetsman die een moord pleegde en waarbij uit represaille
de vader van Janny werd gedood. Deze verzetsman, Gerrit
Gunnick, was zoals hij zelf zegt in de film: te laf om de familie
onder ogen te komen. In deze documentaire gaat hij de
confrontatie aan.
Dankwoord
Wij zijn heel veel mensen, organisaties en fondsen ontzettend
dankbaar, omdat zij de moed hadden te investeren in een
idee waar nog geen voorbeeld van was. Zonder hen was Ereveld Vol Leven slechts een mooi idee gebleven.
Onze grote dankbaarheid gaat naar alle nabestaanden die
hun zegen gaven om met Ereveld Vol Leven te starten en
vanzelfsprekend naar de Oorlogsgravenstichting die Ereveld
Vol Leven direct omarmde, waardoor we dit mede dankzij het
vfonds en Nationaal Comité 4 en 5 mei ook werkelijk konden
realiseren. Alle andere fondsen, supporters en vrienden die
van onschatbare waarde bleken, vind je terug in dit programmaboekje.
Daarnaast zijn er nog zoveel inspirerende bronnen geweest
die hebben geleid tot het idee van het gedachtengoed van
Ereveld Vol Leven. Denk aan onze vrienden en familie, maar
ook onze opleidingen en niet in de laatste plaats, onze eigen
ervaringen als regisseurs op onze vele reizen naar oorlogsgebieden.
Tijdens onze voorbereidingen voor Ereveld Vol Leven hebben
wij heel veel families gesproken die getroffen zijn door oorlogsgeweld, door verlies van hun dierbaren. Dit waren niet
alleen families die leden onder de gevolgen van de Tweede
Wereldoorlog maar ook families waarvan hun kinderen tijdens
huidige vredesmissies gewond waren geraakt of gedood. En
al deze mensen moeten antwoord geven op dit verlies door
oorlog. Op dit immense gat, wat in een gezin wordt geslagen.
Slachtoffers zijn daarom óók de mensen die achterblijven, die
dit mensenleven zo ongelofelijk liefhebben.
Een antwoord wat overigens ook kan bestaan uit er niet meer
over praten. Maar zelfs door te zwijgen over dit allesomvattende verdriet, speelt de oorlog nog steeds een rol.
Generaties lang.
Wij willen met Ereveld Vol Leven het verlies door oorlog,
zichtbaar maken. We doen dit door het slachtoffer wat om het
leven is gekomen, symbolisch een gezicht te geven in het nu.
We staan even niet alleen stil bij zijn of haar dood, maar vooral
bij het kostbare leven wat hij of zij leefde en iedereen die hij
achterlaat. En dat geldt dit jaar ook, 75 jaar na het begin van
de Tweede Wereldoorlog in voormalig Nederlands-Indië, ook
voor de bijna 25.000 Nederlandse oorlogsslachtoffers die daar
hun laatste rustplaats hebben gevonden.
Wij vinden het bijzonder eervol dat er telkens families bereid
zijn die ons dit willen laten zien. Die ons laten delen in het
verdriet en in de trots. Die ons een blik gunnen in het leven
van de slachtoffers. Die zich kwetsbaar opstellen door ons te
vertellen hoe het voor hen persoonlijk is. We zijn daar ongelofelijk dankbaar voor. Want dankzij hen kunnen wij dit weer
doorgeven aan de jongere generaties, zowel nu als de komende jaren.
Wij hopen dat er nog veel meer Erevelden Vol Leven zullen
ontstaan. Wij zijn ontzettend dankbaar dat wij de taak hebben
om deze herdenking vorm te geven en uit te bouwen. Wij
danken jou voor je betrokkenheid en aanwezigheid. En mocht
je nog suggesties hebben, mail ons dan vooral:
[email protected].
Hoofdpartners
Oorlogsgravenstichting
De Oorlogsgravenstichting wil de herinnering levend houden
aan alle Nederlandse oorlogsslachtoffers waar ook ter wereld.
Zij hebben hun leven gegeven voor onze vrede, vrijheid
en veiligheid. Dat mogen wij nooit vergeten. Daarom is de
Oorlogsgravenstichting de initiatiefnemer van Ereveld Vol
Leven.
Steun ons
Steun de Vrienden van OGS op de manier waarop u wilt. De
Oorlogsgravenstichting gebruikt het geld om projecten uit te
voeren die tot doel hebben om de verhalen die horen bij de
graven levend te houden en aan de hand van dilemma’s die
voortkomen uit deze verhalen een bijdrage te leveren aan het
debat over vrede en veiligheid.
Namens het hele team van Ereveld Vol Leven,
De Stichting Vrienden OGS is een Culturele Algemene Nut
Beogende Instelling (ANBI) . U krijgt daarom extra fiscaal
voordeel over uw gift, periodieke schenking, erfstelling en
legaat. Donaties investeren we volledig in projecten van
de OGS. De Stichting Vrienden OGS ziet erop toe dat alle
ontvangen bijdragen juist worden besteed.
Nathalie Toisuta en Dennis Brussaard
initiatiefnemers en producenten
Wilt u ons graag steunen? Dat kan op verschillende
manieren. U bepaalt zelf wat het beste bij u past. Kijk op
oorlogsgravenstichting.nl/steun-ons
Partners
vfonds
Het vfonds (het Nationaal Fonds voor Vrede, Vrijheid en
Veteranenzorg) zet zich in voor de erkenning en waardering
van geüniformeerden die in dienst zijn van de Nederlandse
overheid waar ook ter wereld. Het vfonds wil met voorlichting,
educatie en publiciteit respect en waardering van de
maatschappij winnen voor alle personen die betrokken zijn
geweest bij internationale vredesoperaties.
vfonds.nl
MedialunaDLGR
Verhalen bezielen, verhalen spiegelen en verhalen verbinden.
Media Luna (Tell a story) en DLGR (Doelgerichter) zijn de
bedenkers en de producent van Ereveld Vol Leven.
Nathalie Toisuta en Dennis Brussaard zijn 30 jaar televisie­
maker en reisden de hele wereld over naar crisis- en
oorlogsgebieden om verhalen in beeld te brengen. In 2014
ontstond bij hen het idee om de mensen met dezelfde leeftijd
achter de graven op te stellen. Zij geven beiden leiding
aan het kernteam van zo’n 15 medewerkers en honderden
vrijwilligers en werken dagelijkse aan het verder ontwikkelen
en uitbreiden van het Ereveld Vol Leven concept.
tellastory.nl en dlgr.nl
Nationaal Comité 4 en 5 mei
Het Nationaal Comité 4 en 5 mei geeft richting aan de
zingeving van herdenken en vieren, en aan het levend houden
van de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog.
4en5mei.nl
Prins Bernhard Cultuurfonds
Het Prins Bernhard Cultuurfonds is bevlogen pleitbezorger van
cultuur, natuur en wetenschap in Nederland en daarbuiten.
Met financiële bijdragen, opdrachten, prijzen en beurzen
stimuleren we bijzondere initiatieven en talent.
cultuurfonds.nl
Met ondersteuning van
Yarden
Vereniging Yarden zet zich in voor voorlichting, bewustwording
en nazorg rond de dood. Wij omarmen deze nieuwe manier
van herdenken en ondersteunen Ereveld Vol Leven met
vrijwilligers en representanten.
yarden.nl
Contact
En mocht u suggesties hebben, mail ons dan vooral:
[email protected].
www.ereveldvolleven.nl
Colofon
Samenstelling programmaboekje
Nathalie Toisuta
Fleurop
Bloemen zijn een herinnering. Met bloemen gedenk je.
fleurop.nl
Fotografie
Carolien Sikkenk
Bianca Scharroo
Loe Beerens
Ontwerp
Daan Hermelink designconnection.nl
Mei 2017