Wandeltocht door Joods Amsterdam Frederiksplein

Wandeltocht door Joods Amsterdam
Frederiksplein - Amstel - Nieuwe Grachten - Utrechtsestraat - Frederiksplein.
Deze wandeltocht hoort bij de website www.joodsamsterdam.nl. Op deze website
staat zoveel mogelijk informatie over de Joodse bevolking van Amsterdam en over
gebouwen die we onderweg zien. Tijdens deze wandeltocht is de informatie
summier, op de website is de informatie uitgebreider. Alles wat in de wandeltocht
gehighlight is, is terug te vinden op de website.
Introductie
De Amsterdamse Joden kwamen hier als twee groepen wonen. De ene groep kwam uit Spanje en
Portugal, de andere groep uit het oosten. De groep uit Spanje en Portugal, Sefardische Joden, waren
doorgaans rijker omdat ze vaak in de handel werkten en goede handelscontacten hadden. De andere
groep was vaak erg arm en worden Asjkenazische Joden genoemd.
We beginnen op het Frederiksplein waar de Utrechtsestraat eindigt, bij café
Oosterling. Het plein wordt gedomineerd door het gebouw van de Nederlandse
Bank. Vroeger stond hier Het Paleis voor Volksvlijt. Dat was een beroemd gebouw en
is afgebrand.
Samuel Sarphati was de grote initiator voor het Paleis voor Volksvlijt. Sarphati was
afkomstig uit een niet-rijk Joods milieu en werd arts. Naast deze functie had hij veel
activiteiten, veel daarvan waren gericht op het verbeteren van de stad. Op
www.joodsamsterdam.nl staat bij personen (Sarphati) en bij gebouwen (Paleis voor
Volksvlijt) meer informatie.
We lopen door naar de Falckstraat. Bij de parkeerplaatsen steken we over. Ongeveer
20 meter voordat je bij de Reguliersgracht komt is er links een steeg met een hek
ervoor.
In de oorlog was hier de ingang van de achterkant van een school. Deze school was
de Wilhelmina Catharina School. In de oorlog kwam er een muur dwars door de
school heen. Aan de voorkant van de school kregen de niet-Joodse kinderen les, aan
de achterkant de Joodse kinderen door Joodse leerkrachten. Hiermee was de
Wilhelmina Catharina School de enige school in Nederland waar door een muur de
Joodse kinderen werden afgezonderd.
In de nabijgelegen Looiersdwarsstraat, aan de overzijde van de Reguliersgracht,
kregen de kinderen van NSB-ouders les. De NSB was de Nederlandse versie van de
partij van Hitler en af en toe vonden er grote knokpartijen tussen de “Looiedaajes”
en de “Achterkanters” plaats. De kinderen van de voorkant van de WilhelminaCatharinaschool kwamen regelmatig op voor de Achterkanters.
Tijdens de oorlog zijn veel van de Achterkanters weggevoerd naar de
concentratiekampen en niet teruggekeerd.
Wanneer we doorlopen tot de Reguliersgracht en linksaf gaan en bij de
Weteringschans gaan we weer linksaf komen we halverwege dit blok huizen bij
Weteringschans 263 aan de voorkant van de Wilhelmina-Catharinaschool.
Na de 2e Wereldoorlog werd deze school gesloten en kort erna opgevolgd door de
Amsterdamse School voor Opvoeding en Onderwijs, de ASVO. Deze school is
gevestigd op Frederiksplein 37.
We gaan naar de overkant van de Weteringschans. Daar gaan we rechts en de eerste
naar links (Nicolaas Witsenstraat). Op de hoek met de Den Texstraat, op nummer
12, is een Stolperstein geplaatst voor Aron van Dantzich.
De eerste straat rechts is de Den Texstraat. Voor de oorlog woonden er veel Joodse
mensen in deze straat. Eén van hen was Dr. Henriette Boas. Deze straat had voor de
oorlog zeer veel Joodse inwoners.
We lopen terug en gaan over de Weteringschans langs de Nederlandse Bank naar de
brug over de Amstel en we gaan de Sarphatistraat in. Bij het café op de hoek met de
Amstel steken we over en we gaan verder richting Weesperplein. Op nummer 47 zat
in de oorlog de Lippman Rosenthalbank. Aan de muur is er een plaquette bevestigd
die hieraan herinnert.
Voor de oorlog was de Lippman Rosenthalbank een vertrouwde en gerenommeerde
Joodse bank. Door de bezetter werd van deze goede naam gebruik gemaakt en hier
op de Sarphatistraat een filiaal opgericht. Het doel van dit filiaal was de bezittingen
en de tegoeden van de Joden verzamelen. Het was dus een roofbank. Een naar detail
hierbij is dat de door de bezetter opgerichte Joodse scholen betaald werden uit het
geld dat hier ingezameld werd, maar ook de dfl. 7,50 die men per verraden Jood
ontving werd uit deze tegoeden betaald.
We lopen verder en bij het Weesperplein gaan we naar links. We steken niet over.
Het laatste pand voor de volgende hoek heet de Diamantbeurs.
De Diamantbeurs werd in 1911 geopend. Voordat deze beurs er was werden de
diamanten vooral verhandeld in de cafés op het Rembrandtsplein.
Na de oorlog is - mede door het wegvallen van de Joodse werknemers in de
diamantindustrie - Amsterdam de diamantindustrie grotendeels kwijtgeraakt en is
deze beurs niet meer nodig. Nu maakt de gemeente gebruik van dit gebouw.
Het gebouw is in de Jugendstil-stijl gebouwd.
We gaan een heel klein stukje terug en de Voormalige Stadstimmertuin in. Deze
straat lopen we helemaal uit. Aan de linkerkant zit het vroegere gebouw van
scholengemeenschap “Maimonides”. Deze scholengemeenschap bestaat nog en zit
nu in Buitenveldert.
De school aan de rechterkant werd in de oorlog gebruikt als Joods Lyceum. Het was
ook de laatste school die Anne Frank bezocht.
We lopen onder het poortje door en we gaan rechtsaf langs de Amstel richting
Carré. We lopen langs Carré tot de Magere Brug.
Nu kunnen er 3 routes gevolgd worden
1. De korte route, in het blauw.
2. De lange route, in het bruin, en
3. de gewone route in het zwart.
Alle routes sluiten weer aan op de gewone route.
De gewone route gaat rechtdoor, richting Waterlooplein.
Korte route: Ga linksaf de Magere Brug over. Aan de overkant sluit deze route weer
aan op de gewone route na
✺.
Lange route: Ga rechtsaf de Nieuwe Kerkstraat in. Al in het eerste deel van deze
straat lopen we langs een aantal panden waar een synagoge in gevestigd was, de
panden 10-14 en 26, dat in 2015/2016 verbouwd werd. Loop door tot het pand op
nummer 127. Er staat nu op dat dit een limonadefabriek is. Oorspronkelijk was dit
pand het Metaheirhuis. Een Metaheirhuis is een ruimte waar overleden mensen
worden gewassen. Een Metaarhuis vindt men op Joodse begraafplaatsen, maar ook
hier. Aan de achterkant van dit gebouw, op de Nieuwe Keizersgracht, was het
Nederlands Israëlitisch Ziekenhuis gebouwd. Mensen die daar overleden werden hier
afgelegd. Een uitdrukking uit die tijd, wanneer het niet goed met je was gegaan, was
dan ook: Op de Nieuwe Keizersgracht erin, op de Nieuwe Kerkstraat eruit.... Je was
dan overleden.
We lopen door naar het huis op nummer 149. Dit huis heeft een rond raam, in dat
raam een Davidsster.
Dit pand wordt wel het Russensjoeltje genoemd, maar dat is een bijnaam. Het is de
synagoge van de vereniging Nidchei Jisroeil Jechaneis. Op de site, via straten,
centrum, Nieuwe Kerkstraat is er meer informatie te vinden. De synagoge wordt nog
steeds gebruikt.
Op de deurpost is iets aangebracht dat op de afbeelding hiernaast lijkt.
Dit is een Mezoezah. Het is altijd bevestigd aan de deur bij een Joods huis
waarin gewoond wordt en het bevat een stukje perkament met daarop een
stuk uit de Torah.
We lopen aan deze kant van de straat terug naar nummer 141. Hier zit nu
een loodgieter, maar voor de oorlog was dit een Portugees Israëlitische
godsdienstschool. Van 1941 – 1943 werd dit gebouw weer gebruikt als school.
Dit moest van de bezetter en het was in die periode een Joodse school. De
leerkrachten en de kinderen hebben in dit gebouw muurschilderingen aangebracht,
die nog bestaan. Op de site, via straten, centrum, Nieuwe Kerkstraat, staat een
fotoshow van deze muurschilderingen.
We gaan verder terug (of we verder en lopen aan het eind naar links via de Nieuwe
Keizersgracht terug naar de Weesperstraat, dan komt men langs de plek van het
voormalige ziekenhuis en langs het voormalige zusterhuis, dat nog bestaat en we
steken de Weesperstraat over. Aan de overkant gaan de Nieuwe Keizersgracht op.
Op nummer 58 zit een bijzonder pand. In de oorlog werd dit gebruikt door de
Joodse Raad.
Dit pand is gebouwd door een rijke Joodse koopman, Josephus Jitta.
We lopen door tot de Amstel en we gaan rechtsaf en we komen nu weer bij de
hoofdroute.
We gaan rechtdoor tot we bij het Waterlooplein komen. We steken niet over. Rond en
op het Waterlooplein woonde voor de oorlog een grote concentratie Joden. Het
gebied lag laag, kon worden overstroomd door de Amstel en verpauperde. De
bewoners waren dus over het algemeen arm.
We gaan linksaf de Blauwbrug over. Aan de overkant gaan we weer linksaf, en we
lopen over te trottoir terug langs de Amstel. We komen langs de Herengracht.
De Joodse mensen die vroeger op dit stuk van de gracht woonden waren zeer rijk.
Ze woonden hier toch vlakbij de arme buurt waar men van uit was gekomen. Op dit
deel van de Herengracht woonden onder andere Sarphati, Wertheim, Belmonte en
wat verderop Goudstikker.
Bij de Keizersgracht aangekomen woonde op 763 Eduard Veterman. Hij maakte in
de oorlog zo’n 2000 vervalste persoonsbewijzen waardoor veel mensen de oorlog
konden overleven. Veterman werd gearresteerd, ter dood veroordeeld, overleefde de
oorlog en kwam in 1946 bij een auto-ongeluk om.
We lopen door tot we bij de Magere Brug komen.
✺ . Aansluiting vanaf de korte route
We lopen op de stoep langs de Amstel verder. Wanneer we langs de Prinsengracht
komen, heb je bijna bij de hoek nummer 876. Vanuit dit pand werd de aanslag op
het Bevolkingsregister op de Plantage Kerklaan georganiseerd. Op nummer 796
woonde het gezin van Benno Premsela.
We lopen langs de Amstel door tot we rechtsaf terug kunnen naar het
Frederiksplein. We zijn dan aan het einde van de speurtocht. De website
www.joodsamsterdam.nl heeft meer informatie over wat er onderweg te zien was.
Aanvullingen, ideeën, suggesties, ideeën en commentaar kan worden gemaild naar
[email protected]
© www.joodsamsterdam.nl, Rob Snijders, september 2007
Laatst herzien en aangepast januari 2016.