Het V.N.-schaakbord

HET VN-SCHAAKBORD: WIE BEPAALT DE STRATEGIE?
Ria Heremans- Van Elslande
Kindsoldaten, Cyprus, Afghanistan, Ruanda, SARS….allemaal domeinen waarop de VN
actief is, zo melden ons de media. Maar vooraleer te kunnen antwoorden op de vraag ‘wie dit
bepaalt’, dienen eerst enkele basisgegevens in herinnering te worden gebracht.
Ontstaan van de VN
De Organisatie van de Verenigde Naties is de vrucht van de Tweede Wereldoorlog, toen de
geallieerden van oordeel waren dat er na de oorlog een nieuwe grote internationale organisatie
zou nodig zijn om de ‘internationale vrede en veiligheid’ te bewaren. Het basisprogramma en
de structuur van deze nieuwe organisatie werd neergeschreven in het ‘Handvest van de
Verenigde Naties’. De stichtende leden van de VN (waaronder België) ondertekenden het
Handvest op 26 juni 1945. De organisatie ging officieel van start op 24 oktober 1945, toen het
handvest werd geratificeerd door China, Frankrijk, de Sovjet-Unie, de Verenigde Staten, het
Verenigd Koninkrijk en door een meerderheid van de overige ondertekenaars.
De betekenis van het VN-Handvest
Het Handvest, de basistekst van de VN, omschrijft (1) de beginselen en doelstellingen van de
organisatie, (2) de middelen waarmee deze kunnen verwezenlijkt worden, (3) de rechten en
plichten van de Lidstaten en (4) de organen en procedures om dit alles te realiseren.
Het is een internationaal verdrag dat de beginselen inzake internationale betrekkingen
vastlegt, gaande van soevereine gelijkheid van staten tot het verbod op gebruik van geweld in
internationale relaties. Deze tekst werd geschreven in naam van “Wij, de volken van de
V.N……”, zo luiden de eerste woorden van de plechtige inleiding, de Preambule genoemd.
De tekst van het Handvest, zoals die werd aanvaard in 1945, is vandaag anno 2004 nog steeds
van kracht.
De doelstellingen en beginselen van de VN, anno 1945 en vandaag
De tekst van het Handvest bepaalt volgende doelstellingen van de VN:
- handhaving van internationale vrede en veiligheid;
- ontwikkeling van vriendschappelijke betrekkingen tussen landen op basis van eerbied
voor het beginselen van gelijke rechten en zelfbeschikking van volken
- samenwerking bij het oplossen van internationale vraagstukken van economische,
sociale, culturele en humanitaire aard, als mede het bevorderen van eerbied voor de
rechten van de mens en de fundamentele vrijheden;
- optreden als centrum voor onderlinge afstemming van het optreden van naties ter
verwezenlijking van deze gemeenschappelijke doelstellingen.
De belangrijkste beginselen neergelegd in het Handvest zijn o.a.:
- soevereine gelijkheid van al de leden;
- de leden dienen hun Handvest verplichtingen na te komen,
- hun internationale geschillen op vreedzame wijze op te lossen,
- zich te onthouden in hun internationale betrekkingen van het dreigen met of gebruiken
van geweld tegen andere staten,
- en de VN volledig bijstand te geven bij elk optreden;
- de VN zelf mag niet optreden bij aangelegenheden die wezenlijk onder de nationale
rechtsmacht van een staat vallen.
- Hieruit volgt dat de VN een “intergouvernementele” wereldorganisatie is, géén
supranationale, géén wereldregering. Het is een organisatie gebaseerd op vrijwillige
samenwerking tussen soevereine staten, die in de meeste gevallen niet gebonden zijn door de
besluiten van de VN-organen. Het is immers enkel de Veiligheidsraad, die in geval van
bedreiging van, of inbreuk op de wereldvrede, dwingende maatregelen kan treffen.
De VN was en is dan ook hét internationaal gespreksforum bij uitstek. Het is een wereldforum
voor bewustwording en mondiale akkoorden, met grote morele macht.
- De doelstellingen en beginselen van 1945 zijn vandaag nog steeds van kracht.
Maar vermits de VN de spiegel zijn van wat er in de wereld gebeurt, zijn er vandaag heel wat
nieuwe prioriteiten en aandachtspunten, zoals daar zijn: globalisering, democratie, interne
conflicten, toegang tot informatie en communicatietechnologie, HIV/AIDS, terrorisme,
drugs…., allemaal thema’s die in 1945 nog niet, of in veel mindere mate, op de internationale
agenda stonden. Sommige prioriteiten uit de eerste VN-jaren zijn vandaag vrijwel verdwenen
of hebben aan belang ingeboet; denken we b.v. aan dekolonisatie.
Een bloemlezing van de dagelijkse werkzaamheden van de VN, van de VN-programma’s en
fondsen en van de gespecialiseerde VN- instellingen toont overduidelijk hoe breed en
omvangrijk deze agenda is en hoezeer deze VN-activiteiten de vele aspecten van het dagelijks
leven van elke wereldburger beïnvloeden.
De structuur van de VN anno 1945 en vandaag
De basisstructuur van de VN, zoals neergelegd in 1945 in het Handvest - met de Algemene
Vergadering, de Veiligheidsraad, de Economische en Sociale Raad, de Trustschapsraad, het
Internationaal Gerechtshof en het Secretariaat is nog steeds dezelfde. Enkel het aantal leden
van de Veiligheidsraad en de Economische en Sociale Raad werd gewijzigd.
Wat betreft de VN- programma’s en fondsen, en de gespecialiseerde instellingen, waren er in
1945 een vijftal, vandaag is dat meer dan het viervoudige. Het organogram geeft een
overzicht van deze veelomvattende en complexe structuur. Dit is het resultaat van het zoeken
naar een structuur, die steeds beter beantwoordt aan de steeds complexere taken van de VN.
Het beleid van de organisatie ligt in de handen van haar leden, de Lidstaten
- Vermits de VN een intergouvernementele organisatie is, wordt het beleid in wezen bepaald
door de leden, dus de Lidstaten zelf. Dit beleid wordt voornamelijk vastgelegd in de
Algemene Vergadering, waar alle landen, groot of klein, rijk of arm, één stem hebben.
Hier gebeurt de besluitvorming met een gewone of gekwalificeerde meerderheid. Vandaag
probeert men echter zoveel mogelijk te streven naar consensus. Maar gezien het groot aantal
Lidstaten, spelen de voorbereidende onderhandelingen in de landengroepen een grote rol en
gebeuren de stemmingen vaak ook op die wijze.
- In de Veiligheidsraad, waar de belangrijkste beslissingen inzake Vrede en Veiligheid
worden genomen, zetelen echter slechts 15 landen. Daar wordt het beleid bepaald door 5
permanente leden ( China, Frankrijk, Rusland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde
Staten), die een veto recht hebben en 10 niet-permanente leden, die voor twee jaar als volgt
uit de politiekgeografische groepen worden verkozen: drie Afrikaanse, twee Aziatische, een
Oost-Europees, twee Latijns-Amerikaanse en twee uit de groep van West-Europese en andere
Staten.
-Het zijn hoofdzakelijk de Lidstaten die de activiteiten van de organisatie bepalen, de
opdrachten gegeven, de middelen ter beschikking stellen en toewijzen, helaas niet steeds uit
internationale bekommernis. Zij bepalen de macht en onmacht van de VN, het slagen of het
falen.
Toch zijn er ook andere spelers:
De Secretaris-Generaal heeft, als Hoofd van het VN Secretariaat, in het Handvest (art.97101) een aantal politieke taken toegewezen gekregen, die uiteraard het beleid mee
beïnvloeden of toch richting geven:
- hij is bevoegd elke zaak, die naar zijn mening de handhaving van de internationale
vrede en veiligheid bedreigt, onder de aandacht van de Veiligheidsraad te brengen;
- hij kan in zijn jaarlijkse rapporten belangrijke politieke problemen onder de
internationale aandacht brengen;
- hij kan de Veiligheidsraad bijeenroepen;
- hij kan een belangrijke bijdrage leveren tot de oplossing van conflicten wanner hij
instructies krijgt actie te nemen met betrekking tot het zenden van vredesmachten, tot
het verlenen van goede diensten, tot het uitoefenen van stille diplomatie;
- hij speelt als coördinator van de gehele VN familie een cruciale rol in het
harmoniseren van de activiteiten.
Zijn invloed is in de loop der jaren duidelijk toegenomen.
Regionale akkoorden en organen kunnen, krachtens artikel 52 van het Handvest, door de VN
gevraagd worden te handelen in “aangelegenheden die de handhaving van internationale
vrede en veiligheid betreffen”. Deze samenwerking - en zodoende beleidsbeïnvloeding- is
duidelijk gegroeid in belang, omvang en frequentie. Een goede illustratie hiervan is de
belangrijke plaats die de EU vandaag inneemt op het vlak van het beleid, de financiering van
de VN familie en de operationele samenwerking op diverse vlakken als Vrede en veiligheid,
ontwikkeling, mensenrechten, leefmilieu, terrorisme en misdaad- bestrijding, humanitaire
acties en ontwikkeling van het internationaal recht.
De volken, de ‘civil society” kregen van bij de eerste woorden van het Handvest bijzondere
aandacht. Conform artikel 71 kan “de Economische en Sociale Raad passende regelingen
treffen voor het plegen van overleg met niet-gouvernementele organisaties…..”. Zo hebben
vandaag meer dan 2200 NGO’s (verenigingen uit het middenveld, wetenschappelijke
organisaties, belangenorganisaties, vakbonden, werkgeversorganisaties etc ) een consultatief
statuut bij deze Raad. Deze groep medespelers groeide niet enkel in aantal, maar ze kregen
toegang tot steeds meer thema’s en gingen een steeds belangrijker rol spelen (o.a.door: ° het
verzamelen van gegevens, ° het op de agenda plaatsen van nieuwe urgenties, ° het lobbywerk
voor nieuwe conventies en instellingen - zoals het antipersoonsmijnen-verdrag en de
oprichting van het Permanent Strafhof; ° hun informatie- en sensibiliseringswerk, ° het
meewerken aan operationele VN activiteiten etc.)
De Privé sector is wellicht de nieuwste en de meest gecontesteerde actor.
De grote VN-conferenties van de jaren 90 ( over onderwijs, kinderen, mensenrechten,
vrouwen, bevolking en ontwikkeling, leefmilieu en ontwikkeling etc) hebben ruimte
geschapen voor hun deelname.
In 1999 nam de huidige Secretaris-Generaal het persoonlijk initiatief tijdens het Wereld
Economisch Forum te Davos het bedrijfsleven uit te nodigen om een pact te sluiten met de
VN teneinde de hele wereldbevolking in staat te stellen te delen in de baten van de
mondialisering. Dit leidde tot het sluiten van een “Global Compact”, een soort mondiaal
contract voor duurzame groei, waarbij bedrijven vrijwillig negen fundamentele, universele
kern principes - inzake mensenrechten, arbeidsvoorwaarden en leefmilieuzorg - in hun beleid
integreren en in hun praktische bedrijfsvoering tot uiting laten komen. Momenteel werken
zowat 100 multinationals en 1000 bedrijven mee.
Ook de media spelen een grote rol.
Wanneer zij soms al meer aandacht schenken aan de “harde bedreigingen” - zoals terrorisme
en gewapende conflicten -, dan aan de “zachtere bedreigingen” - zoals armoede, honger,
ziektes, leefmilieu..-, dan beïnvloedt dit uiteraard het beleid van de Lidstaten en dus van de
VN.
Toekomstige rol van de VN
wordt duidelijk bepaald door de Lidstaten, maar ook door de andere partners in deze
belangrijke mondiale uitdaging. De VN is duidelijk een katalysator voor verandering. Het
permanente hervormingsproces van de VN is hiervan de uitdrukking. Of de VN organisatie
erin zal slagen de vele actuele en toekomstige uitdagingen te beantwoorden, zal vooral door
de politieke moed, de verbeeldingskracht en de vastberadenheid van de regeringen worden
bepaald. Maar zonder de medewerking, aanmoediging, waakzaamheid, steun van de andere
partners zal deze uitdaging wellicht niet lukken. Dit betekent dan ook dat de VN een
persoonlijke opdracht is voor elke wereldburger.
Aanbevolen lectuur
ABC VAN DE VN, VN-DPI, December 2002
te verkrijgen op het Regionaal VN-Infocentrum te Brussel, Residence Palace, Wetstraat 155,
Rubens, Blok C2, 5° verd., 1040 Brussel, Tel 02 289 28 90, [email protected].
HANDVEST VAN DE VN, UN/DPI, UNIC Brussels,
te verkrijgen op hetzelfde adres
WERELDWIJD, Tijdschrift van de Vereniging voor de VN
P/a Tiense straat 41, 3000 Leuven
Tel 016 32 51 22, [email protected]
Aanbevolen websites
Verenigde Naties zelf: www.un.org (enkel in de officiële VN-talen: Chinees, Engels, Frans,
Russisch en Spaans)
RUNIC, Regionaal VN Infocentrum te Brussel, www.runic-europe.org (ook gedeeltelijk in
het Nederlands)
Vereniging voor de Verenigde Naties, www.vvn.be (volledig in het Nederlands)