Trends en ontwikkelingen

Trends en ontwikkelingen
Gorinchem 2016 - 2032
25 oktober 2016
Inhoud
Inleiding ............................................................................................... 3
Vergrijzing en ontgroening .................................................................... 4
Veranderende woonwensen.................................................................. 7
Het Nieuwe Werken.............................................................................. 9
Winkels .............................................................................................. 11
Toerisme ............................................................................................ 13
Globalisering ...................................................................................... 14
Individualisering en informalisering van de maatschappij ...................... 15
Technologische revolutie..................................................................... 16
Smart City .......................................................................................... 18
Klimaat en energie .............................................................................. 20
Doe het zelf – Inwoners aan zet ........................................................... 22
De middelgrote stad ........................................................................... 23
Bronnen ............................................................................................. 25
2
Inleiding
GO2032
De toekomst is onzeker
GO2032 is het visietraject van de stad voor de stad. In 2032 heeft
Gorinchem 650 jaar stadsrechten. Samen met de stad en de regio bepalen
we wat voor stad we dan willen zijn.
De toekomst is onzeker. Het in kaart brengen van trends en
ontwikkelingen helpt bij het nadenken over de toekomst. In dit
trendrapport zijn belangrijke globale en landelijke trends en
ontwikkelingen beschreven, die richting 2032 op Gorinchem af komen.
Trends en ontwikkelingen waar wij doorgaans geen directe invloed op
hebben, maar die wel invloed op ons hebben.
Eerst verkennen
Eerst verkennen we met de stad en de regio de ontwikkelingen die op ons
afkomen. Deze verkenning doen we in 2016 (fase 1). In de loop van 2017
maken we keuzes (fase 2).
Doel trendrapport
Met dit trendrapport willen we inwoners, bedrijven en partners in de stad
van informatie voorzien. Als ondersteuning bij de gesprekken in de stad
en de regio over wat er op ons afkomt en wat de gevolgen daarvan zijn
voor Gorinchem. En welke kansen, uitdagingen en dilemma’s deze trends
opleveren voor Gorinchem.
Levend document
Het is een levend document waarmee we de verkenning ingaan en dat
tijdens de verkenning aangepast en aangevuld zal worden. Tijdens de
verkenning blijven we de ontwikkelingen goed volgen, zodat we op het
moment dat we keuzes gaan maken (2017) beschikken over de meest
actuele inzichten.
Trends
Een trend is het geschatte verloop van een bepaalde ontwikkeling, vaak
gebaseerd op historische data. Een trend probeert de langere
termijnbeweging weer te geven. Trends zijn dus geen feiten of een
voorspelling hoe Gorinchem er in 2032 precies uitziet, maar
verwachtingen die in trendstudies en onderzoeksrapportages zijn
beschreven.
De Gorcumse situatie
Er is geput uit een groot aanbod aan informatie. Op basis van lokale
gegevens is de Gorcumse situatie gespiegeld aan de globale en landelijke
trends. Het is niet mogelijk om nu al overal de Gorcumse situatie te
duiden. Vanwege het bij sommige trends ontbreken van lokale gegevens,
maar ook omdat we de gevolgen van deze trends voor Gorinchem samen
met de inwoners, bedrijven en instellingen in kaart willen brengen.
3
Vergrijzing en ontgroening
Trends en keerpunten Gorcumse bevolking
Bevolking Nederland: sterke regionale verschillen
Nederland heeft in 2030 bijna een miljoen meer inwoners dan nu. Deze
groei concentreert zich in de grote steden en is voornamelijk het gevolg
van internationale migratie.
De verschillen tussen regio’s zijn groot. De bevolking van de grote steden
zal de komende decennia sterk blijven groeien, terwijl het oosten van het
land en Zeeuws-Vlaanderen krimp laten zien. De bevolkingsomvang in
Gorinchem blijf redelijk stabiel.
Relatieve groei per gemeente, 2015 - 2030
Gorinchem
Bron: PBL/CBS Regionale bevolkings- en huishoudensprognose 2016–2040:
sterke regionale verschillen, september 2016
4
Eerst groei, dan krimp
Minder jongeren en meer ouderen
Nu zijn er nog meer jongeren dan ouderen in Gorinchem.
Rond 2025 zal er een historische omslag plaatsvinden en
het aantal ouderen groter zijn dan het aantal jongeren.
Een trend die zich (ook landelijk) doorzet tot 2040. Is in
2016 in Gorinchem 18% van de bevolking 65 jaar of ouder,
in 2040 zal dat 28% zijn.
Leeftijd inwoners
Groene en grijze druk
25.000
Aantal inwoners
Gorinchem
Op 1 januari 2016 telde Gorinchem 35.260 inwoners. In
2032 wonen er bijna 1000 mensen meer in Gorinchem. In
de jaren daarna gaat het inwonertal langzaam dalen. In
2040 telt Gorinchem daardoor circa 500 inwoners minder
dan in 2032.
De bevolkingsontwikkeling van Gorinchem wordt vooral
bepaald door verhuisbewegingen vanuit buurgemeenten.
20.000
15.000
10.000
5.000
De 75-plusser in opmars
Nederland krijgt te maken met een ‘dubbele vergrijzing’:
binnen de groep 65-plussers neemt vooral het aandeel
75-plussers sterk toe. Naar verwachting wonen er in 2040
in Gorinchem 5.388 mensen van 75 jaar en ouder. Een
verdubbeling ten opzichte van nu.
0
2016
2025
2032
2040
Jonger dan 20 jaar
8.186
7.611
7.579
7.365
65 jaar of ouder
6.264
7.617
8.996
9.932
20 tot 65 jaar
20.810
20.688
19.660
18.420
Bron: CBS (cijfers 2016) en Provincie Zuid-Holland, Bevolkingsprognose 2016 (BP 2016), juni 2016
5
Meer en minder leerlingen
Een afname van het aantal jongeren betekent dat scholen te maken
krijgen met een daling van het aantal leerlingen. De verwachte
leerlingendaling varieert per gemeente en per school en wijk van de
gemeente.
Volgens de laatste prognoses heeft het voortgezet onderwijs in
Gorinchem in 2032 6% minder leerlingen dan in 2016. Zonder de
nieuwbouw in Hoog Dalem zou het leerlingenaantal in het basisonderwijs
in die periode vergelijkbaar afnemen. Wanneer we rekening houden met
de ontwikkeling van Hoog Dalem neemt het aantal basisschoolleerlingen
in Gorinchem toe.
Prognose aantallen leerlingen in Gorinchem
Basisonderwijs zonder uitbreiding Hoog
Dalem
Basisonderwijs met uitbreiding Hoog
Dalem
Voortgezet onderwijs
2016
2032
2036
3351
3177
3264
3351
7272
3547
6802
3537
6919
Bron: Leerlingenprognose 2016, Pronexus, april 2016
Minder en oudere arbeidskrachten
Op termijn zal de potentiële beroepsbevolking (20 tot 65 jaar) in
Gorinchem in omvang afnemen. Deze afname zal (deels) teniet worden
gedaan door de verhoging van de AOW-leeftijd. De ontwikkeling van de
potentiële beroepsbevolking verschilt per regio. In de toekomst
concentreert de groei zich steeds meer in de Randstad.
Bron: Economische Transformatiemonitor Alblasserwaard en Vijfheerenlanden (september 2015)
6
Veranderende woonwensen
Kleinere huishoudens
In stedelijke regio’s is de afgelopen decennia de gemiddelde
huishoudengrootte fors afgenomen, terwijl deze in landelijke regio’s veel
minder snel kromp. De verwachting is dat de ontwikkeling van
huishoudensverdunning de komende decennia in landelijk doorzet.
Ook in Gorinchem zien we huishoudens gemiddeld kleiner worden.
Aantal personen per huishouden in Gorinchem
Meer huishoudens
Aantal huishoudens in Gorinchem
Het aantal huishoudens stijgt gestaag: tot 2040 komen er in Nederland
nog bijna 1 miljoen huishoudens bij. Het aantal paren en gezinnen blijft
vrijwel constant, terwijl het aantal alleenstaanden sterk toeneemt.
Deze ontwikkeling zien we ook in Gorinchem. Volgens recente prognoses
zien we in Gorinchem tot 2030 een toename van gemiddeld circa 75
huishoudens per jaar. De groei zit met name in het aantal
eenpersoonshuishoudens.
Voor de gemeente Gorinchem betekent dit een veranderende
woningvraag.
Aantal huishoudens
eenpersoonshuishoudens
huishoudens zonder kinderen
huishoudens met kinderen
Totaal
gemiddelde huishoudensgrootte
2015
2025
2035
2,26
2,21
2,18
Bron: PBL CBS (september 2016) - Regionale bevolkings- en huishoudensprognose 2015-2040 gemeente Gorinchem
2015
5685
4405
5540
15630
2030
6805
4550
5395
16750
Bron: Presentatie Regionale woonvisie Alblasserwaard –Vijfheerenlanden (September 2016)
7
Meer alleenstaanden
Diverse woonwensen
De wijze waarop mensen met elkaar samenwonen wordt meer divers. Het
aandeel huishoudens dat in traditioneel gezinsverband leeft neemt af.
Belangrijke ontwikkeling is het toenemend aantal alleenstaanden.
Enerzijds hangt dat samen met de vergrijzing. Anderzijds komen er meer
echtscheidingen, en daarmee ook ouders die in gescheiden huishoudens
hun kinderen opvoeden.
Door individualisering worden woonwensen steeds meer divers.
Doelgroepen zoals ‘ouderen’ en ‘jongeren’ die we nu kennen zijn niet
toereikend om verschillen in woonwensen te beschrijven.
Door onzekerheid over hoe woonwensen van de toekomst eruit zien moet
meer gebruik worden gemaakt van maatwerk en moet flexibel gebouwd
worden binnen de gemeenten. Ook de vraag naar domotica
(huisautomatisering) zal toenemen.
Oudere alleenstaanden
Binnen de groep alleenstaanden komt de toename voor een belangrijk
deel voor rekening van ouderen. Ouderen blijven langer kwiek en gezond,
maar zijn als alleenstaande toch kwetsbaar. Bij paren kan de partner vaak
nog bijstaan als zich gezondheidsproblemen voordoen. Alleenstaanden
zijn meer aangewezen op de hulp van anderen en in toenemende mate
afhankelijk van voorzieningen in de directe woonomgeving.
Ontwikkeling van de huishoudenssamenstelling in Nederland
Domotica
Door gebruik te maken van technisch ondersteunende voorzieningen in
huis (domotica), kan voor ouderen en hulpbehoevenden de mogelijkheid
worden gecreëerd om langer zelfstandig en veilig te kunnen wonen.
Mantelzorg en professionele zorg in fysieke aanwezigheid blijven nodig.
Domotica kan helpen. Zorgprofessionals en mantelzorgers kunnen via
technologie ook op afstand contact houden en een patiënt in de gaten
houden.
Bron: Rijksoverheid (2011) Primos prognose voor Nederland
8
Het Nieuwe Werken
Flexibel gebruik van ruimte en tijd
Het Nieuwe Werken gaat uit van flexibel gebruik van ruimte en tijd. Een
groeiend deel van de Nederlandse beroepsbevolking gaat steeds
flexibeler om met de werktijden en werkplekken.
Meer mensen (tele)werken op afstand
Inmiddels krijgen bij driekwart van de Nederlandse bedrijven, waar tien of
meer mensen werken, medewerkers op afstand toegang tot de ICTsystemen van het bedrijf. Dat noemen we wel telewerken. Zo werken
mensen steeds vaker thuis of op zogeheten Third Places als cafe’s of
flexplekken.
Deze trend is in Gorinchem ook waarneembaar. Bij Gorcumse bedrijven
die hun medewerkers de mogelijkheid bieden om thuis te werken of
bijvoorbeeld de Bank van Noppes en Meet and C, die werkplekken
aanbieden om te (flex)werken.
Vooral hoogopgeleiden telewerken
Uit cijfers van de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden (NEA) uit
2014 blijkt dat 15 procent van alle werknemers minimaal een halve dag
per week telewerkt. Meer mannen dan vrouwen zijn actief als telewerker:
18 tegen 12 procent.
Hoogopgeleiden doen acht keer zo vaak aan telewerken als
laagopgeleiden. Van de hoogopgeleide mannen is een op de drie
telewerker tegen bijna een op de vier hoogopgeleide vrouwen.
Gebruik van kantoren verandert
De mogelijkheden voor thuiswerken veranderen het gebruik van
kantoren. Het kantoor worden ingericht als een ontmoetingsruimte waar
genoeg ruimte is voor formeel en informeel overleg.
Mede als gevolg hiervan is steeds minder behoefte aan fysiek vastgoed op
allerlei terreinen, of het moet flexibel gebruikt kunnen worden.
In Nederland is een overaanbod van kantoorvloeroppervlak ontstaan.
Deze ontwikkeling zien we ook in Gorinchem terug, hoewel leegstand
varieert in de tijd. In onderstaande tabel met leegstand van kantoren in
de afgelopen jaren is goed te zien dat het vertrek van een verzekeraar uit
Gorinchem (2016) een grote impact heeft op het percentage leegstand.
Leegstand kantoorvloeroppervlak in Gorinchem
Jaar
2007 2008 2009 2010 2011 2012
%
1,6
3,4
2,7
4,9
4,9
5,8
leegStand
2013
5,7
2014
5,2
2015
7,4
2016
11,0
Bron: Bak, bewerking PBL
9
Verwachting is dat de markt voor kantoren zal aantrekken in Gorinchem,
mede vanwege de centrale ligging van Gorinchem. Randvoorwaarde is
wel dat oudere gebouwen worden gerenoveerd en aan de huidige eisen
voldoen. Zie de kantoorgebouwen op Avelingen die goed worden
verhuurd. Daarnaast zijn kleinere oppervlakken rond de 400 m 2 beter
verhuurbaar dan grote oppervlakken. Grotere oppervlakken zijn het best
verhuurbaar wanneer deze in kleinere units kunnen worden verdeeld.
Steden groeien
Nabijheid van werk is minder belangrijk bij de keuze waar te wonen. In de
kenniseconomie groeit de werkgelegenheid waar mensen graag willen
wonen. De Randstad en andere grootstedelijke agglomeraties groeien.
Hoewel de verwachting is dat de trend van concentratie van de bevolking
in (delen van) de Randstad en steden daarbuiten doorzet, is de mate
waarin onzeker. Waar mensen heen verhuizen is - naast economische en
technologische krachten - mede afhankelijk van hun woonvoorkeuren.
Wellicht leidt sterke welvaartsgroei op termijn tot een sterkere voorkeur
voor ruime woningen in groene woonmilieus. Het wonen op grotere
afstanden van het werk wordt ook mogelijk gemaakt door technologische
mogelijkheden (telewerken, teleshoppen, teleonderwijs). Ook kleinere
steden hebben daarbij voldoende massa om een aantrekkelijk
voorzieningenpakket aan te bieden.
Steden spelen een rol in de regio daar zij zorgen voor de benodigde
‘massa’: doordat in steden mensen en bedrijven dicht bij elkaar zitten,
ontstaan bepaalde voordelen. Zo kan kennisoverdracht tussen
ondernemers makkelijker plaatsvinden, kunnen bedrijven besluiten om
gezamenlijk goederen of diensten in te kopen (zogenaamde ‘sourcing’-
voordelen) en hebben bedrijven een groot arbeidspotentieel in hun
nabijheid. Steden zijn daarom meestal de motor van regionale
economieën.
Gorinchem, gelegen aan de rand van de Randstad, heeft een stedelijke
functie voor de regio en daarmee potentie.
Grens werk en vrije tijd vervaagt
Internet brengt de wereld 24 uur per dag naar binnen, de grens tussen
werk- en vrije tijd vervaagt waardoor de economie op gespannen voet
komt te staan met meer traditionele vormen van sociale organisatie.
Kansrijke sectoren
De regio Alblasserwaard-Vijfheerenlanden wil uitgroeien tot een
kenniscentrum van duurzaamheid en innovatie voor de sectoren agrifood,
water- en deltatechnologie en maritieme maakindustrie.
In de Arbeidsregio Gorinchem participeren bedrijven,
onderwijsinstellingen en gemeenten uit de regio. Het doel: bijdragen aan
de ontwikkeling van de economie en de werkgelegenheid in de regio,
waarbij de banen zoveel mogelijk door haar inwoners worden ingevuld.
10
Winkels
Overaanbod van winkels
In Nederland is een overaanbod van winkels in de detailhandel.
Gemiddeld ruim 9% van de winkelvloeroppervlakte staat leeg in 2015. Dit
percentage stijgt sinds 2008. Door de toenemende populariteit van
webshoppen en de economische tegenwind in het afgelopen decennium
staat de detailhandel onder druk. Gevolgen zijn dalende verkoopcijfers en
meer leegstand in winkelcentra.
Consumenten overwegen in toenemende mate welke plek zij gaan
bezoeken. Afwegingsfactoren zijn de bereikbaarheid en
parkeergelegenheid en vooral ook de ambiance en sfeer. We zoeken
voortaan in toenemende mate een prettige ervaring i.p.v. een specifiek
product als we een centrum bezoeken.
Ook de omgeving van winkels in de binnenstad is van belang. Een
historische binnenstad wordt wel genoemd als een van de belangrijkste
factoren voor de aantrekkelijkheid van een stad.
Winkelen op internet
Consumenten kopen vaker online en binnen de detailhandel groeit de
online omzet sterker dan de winkelomzet.
Steeds meer bedrijven in de detailhandel in Nederland verkopen online.
In 2010 verkocht 24 procent van de bedrijven in deze branche online. Vijf
jaar later is dit 42 procent.
Tussen branches zijn er grote verschillen te zien. Het aantal reisbureaus,
fotozaken, muziekwinkels, videotheken en elektronicazaken is het
afgelopen decennium - ook in Gorinchem - al fors afgenomen.
Sommige onderzoeken voorspellen in 2025 een internetaandeel van 45
procent in de totale retailomzet (dus inclusief food). Winkelgebieden
zullen transformeren.
Beleving wordt belangrijker
Het belevingsaspect van een gebied en winkel in de toekomst steeds
belangrijker als onderscheidend vermogen.
11
Onderzoek Gorinchem en omgeving
Dit jaar worden zowel een koopstromenonderzoek als een onderzoek
naar de economische betekenis van toerisme en recreatie in de
Alblasserwaard en Vijfheerenlanden uitgevoerd. Op moment van
schrijven van dit trendrapport zijn de resultaten van dit onderzoek nog
niet beschikbaar.
Leegstand in Gorinchem
Het winkelbestand in Gorinchem bevindt zich voor een groot deel in de
binnenstad. Onderstaande tabel laat het percentage leegstand van de
totale winkelvloeroppervlakte in Gorinchem zien in de afgelopen jaren.
In het cijfer van 2016 is onder andere de sluiting van de groot warenhuis
terug te zien.
Leegstand winkelvloeroppervlakte in Gorinchem
Jaar 2007 2008 2009 2010 2011 2012
%
5,6
3,9
4,4
4,7
5,7
4,9
wvo
2013
4,7
2014
7,7
2015
9,6
2016
15,4
Bron: Locatus, bewerking PBL
Volgens prognoses groeit de winkelleegstand in het centrum van
Gorinchem verder met 8 tot 18% in 2020 (DTNP, 2015).
12
Toerisme
Toerisme groeit sterk
Toerisme groeit nationaal en internationaal sterk. Nationaal met name
door een grote groep gepensioneerden met veel vrije tijd en geld.
Internationaal met name vanuit India en China. De World Toerism
Organization UNWTO verwacht een groei van gemiddeld 3,3% per jaar.
Dit betekent een verdubbeling van de internationale aankomsten in 2030
ten opzichte van 2012.
Prognose is dat in onze (arbeidsmarkt)regio in de sector toerisme en
recreatie tot 2025 100 extra arbeidsplaatsen (fte) nodig zal zijn.
Toenemend aanbod – meer concurrentie
Door budgetvluchten is de concurrentie niet alleen meer op Nederlands
niveau, maar wereldwijd. Een weekend Biesbosch concurreert met een
weekend Barcelona. Mensen stellen steeds hogere eisen aan hun
accommodatie. Op vakantie wordt relatief weinig bezuinigd: het wordt als
een recht gezien om op vakantie te kunnen. Steeds meer accommodaties
worden particulier aangeboden. Airbnb is sinds enkele jaren de grootste
verhuurder ter wereld.
Kansen voor Gorinchem
Als vestingstad aan het water zijn er kansen om Gorinchem en omgeving
toeristisch meer op de kaart te zetten. Daarnaast bevindt Gorinchem zich
op het kruispunt van de drie nationale landschappen het Groene Hart,
Rivierengebied en de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Er zijn ontwikkelingen
om aansluiting te zoeken bij grotere verbanden zoals de Gouden Eeuw en
de Waterdriehoek die nu bij Dordrecht ophouden.
In 2015 heeft de gemeenteraad raadsopdracht Binnenstad/Stadspromotie
vastgesteld, die onder andere moet zorgen voor het opschroeven van het
aantal bezoekers aan de stad. Dit wordt in het najaar 2016 uitgewerkt in
een gewenste visie op citymarketing en een gedragen
samenwerkingsstructuur met partners in de stad.
13
Globalisering
Internationalisering
Mensen uit diverse landen
Door internationalisering spelen grenzen een steeds beperktere rol. Als
maatschappelijk proces is internationalisering te beschouwen als
enerzijds het toenemen van de invloed van buiten op de eigen
samenleving en anderzijds het afnemen van de verschillen tussen
samenlevingen.
Er ontstaat een nieuw algemeen patroon met nationale, regionale en
lokale varianten. De massamedia en de reclame spelen een dominante rol
in het tonen en voorspelen van de leefstijlen en de leefpatronen van de
wereldburger.
Gorinchem heeft meer dan gemiddeld in Nederland een bevolking van
gevarieerde herkomst.
Vanouds hebben zich vreemdelingen in onze stad gevestigd. In de 17de
eeuw kwamen vanwege hun geloof vervolgde Engelsen en Fransen
(Hugenoten) ook naar Gorinchem, alwaar zij hun eigen kerken kregen. Het
garnizoen kende ook huurlingen van elders. Eind 18de en in de 19de eeuw
waren het vooral Duitsers en Italianen die op de stadspoorten
aanklopten. Op het toppunt van de hoogconjunctuur, toen ook mensen
uit het noorden en oosten van het land voor de lokale industrie waren
ingezet, werden nieuwe arbeidskrachten in het buitenland geworven. Dit
betrof aanvankelijk Grieken, gehuisvest in pensions. Weldra volgden ook
Turkse en Marokkaanse gastarbeiders en hun gezinnen.
Lokalisering
Een tegenbeweging op deze trend is lokalisering. De onzekerheid van het
grenzeloze maakt lokale identiteit en cultuur aantrekkelijk. Het belang van
de lokale gemeenschap neemt toe en producten uit de eigen streek
worden populairder. De parallelle bewegingen naar globalisering en
lokalisering worden glokalisering genoemd.
Een kwart van de inwoners van Gorinchem anno nu zijn mensen die in het
buitenland zijn geboren of die ouders hebben die in het buitenland zijn
geboren. Daarvan heeft zes op de tien een niet-westerse achtergrond.
14
Individualisering en informalisering van de maatschappij
Individualisering
Individualisering is de verminderde afhankelijkheid van individuen van
een of meerdere personen in de omgeving. Vroegere traditionele
verbanden als familie, kerk en buurt worden steeds minder belangrijk ten
opzichte van het individu. Er wordt hierdoor in eerste instantie een groot
beroep gedaan op de zelfredzaamheid van het individu.
Zelfredzaamheid mag niet leiden tot vereenzaming en verwaarlozing en
kent daarmee zijn grenzen.
Vrijwilligers voor vrijwilligerswerk
Informalisering van de samenleving
Tegelijk informaliseert de samenleving: de omgangsvormen worden
losser. Kleinschalige, losse en informele verbanden zijn steeds
belangrijker. Mensen gaan steeds meer om met gelijkgezinden. Contacten
tussen mensen van verschillende generaties, opleidingsniveau of culturen
nemen af. Zo staat de mens steeds meer als individu in de samenleving en
kan men in steeds grotere mate zelf beslissingen nemen over het eigen
leven. Waar eerder op gebied van school en partnerkeuze de
mogelijkheden voor het individu zijn vergroot, is de opkomst van de
ZZP’er (zelfstandige zonder personeel) een voorbeeld van
individualisering op de arbeidsmarkt.
De ‘nieuwe’ vrijwilliger heeft minder tijd. Vrijwilligerswerk moet passen
bij vele andere bezigheden. Nieuwe vormen van vrijwilligerswerk zijn
daarom flexibel, kortdurend en ook vaker in groepsverband. De ‘nieuwe’
vrijwilliger wil minder langlopende verplichtingen en
verantwoordelijkheden. Deze groep vindt het niet aantrekkelijk om zich
als bestuurder voor jaren aan een vereniging te verbinden.
Vrijwilligerswerk wordt kritischer bekeken en ook afgewogen op basis van
eigen belangen en interesses.
Het vrijwilligerssteunpunt in Gorinchem biedt Gorcumse vrijwilligers- en
non profitorganisaties een podium om vacatures bekend te maken terwijl
vrijwilligers uit Gorinchem en omgeving er een gevarieerd aanbod aan
vrijwilligersplaatsen vinden.
15
Technologische revolutie
Robotisering als drijfveer voor nieuwe economie
Versnelling technologische ontwikkelingen
Nieuwe mobiliteit
De rekencapaciteit van een chip verdubbelt elke anderhalf jaar.
Technologische ontwikkelingen blijven zich naar 2032 snel opvolgen. Alles
wordt aangesloten op Internet. We staan aan de vooravond van een
nieuwe Industriële Revolutie, gedreven door Internet of Things.
De auto wordt steeds meer een rijdende computer. Waar autopilots in
auto’s van nu helpen met afstand houden en inparkeren is op termijn
volledige zelfsturing mogelijk.
Elke autofabrikant stelt voor 2025 een volledig zelfrijdende auto op de
markt te hebben. Chauffeurs zijn dan niet meer nodig. De komst van de
autonome auto geeft zes beloften: snelheid, duurzaamheid, veiligheid,
geldbesparing, delen en nieuwe ruimtelijke inrichting.
Het jaar dat autofabrikanten een zelfrijdende auto op de markt denken te brengen (REACH)
en verwachten dat die een substantieel marktaandeel kunnen hebben (PENETRATION)
.
16
Meer mobiliteit
Door nieuwe gebruikers en ritjes zonder chauffeur gaat het aantal
autobewegingen sterk toenemen. Dat betekent meer mobiliteit. De
bereikbaarheid van met het OV slecht bereikbare plekken neemt toe.
Logistiek neemt een vlucht en dat hoeft niet in vrachtauto’s met dure
chauffeur, maar in compacte zelfsturende bezorgwagentjes.
Aanpassingen aan infrastructuur
Uit eerste onderzoeken blijkt dat zelfstandig rijdende auto’s forse
aanpassingen aan de infrastructuur kunnen betekenen.
Iedere consument een producent
twintig jaar het risico te verdwijnen. De vraag naar programmeurs neemt
sterk toe, maar compenseert niet voor het verlies aan banen.
Arbeidsmarktregio Gorinchem
Bij banen die verdwijnen gaat het om banen van verkopers, boekhouders,
administratief medewerkers, bouwarbeiders, bestuurders van voertuigen
en verzorgend personeel. Deze beroepen komen ook in de
arbeidsmarktregio Gorinchem veel voor. De impact is voor beroepen op
middelbaar niveau het grootst. De snelheid van deze ontwikkelingen en
de uiteindelijke impact op de regionale arbeidsmarkt zijn nog onzeker,
omdat deze afhangen van het tempo van de technologische ontwikkeling,
maatschappelijke acceptatie, wet- en regelgeving, het ontstaan van
nieuwe banen en de politieke besluitvorming.
3D printers produceren voorwerpen per stuk: ieder product is dus uniek.
De toepassingen zijn breed; van kleding en meubels, tot chips voor
computers en zelfs volledige huizen Volgens sommige ramingen zijn in
2020 meer dan de helft van de consumentenproducten afkomstig uit de
3D-printer. Recyclen van producten wordt veel makkelijker. Logistieke
bewegingen worden minder. Massaproducten verdwijnen, maar ook veel
banen in de massaproductie-industrie.
Minder werkgelegenheid
De werkgelegenheid in transport en logistiek verdwijnt voor een groot
deel. Auto’s kunnen zichzelf wegrijden en op goedkope grond buiten de
stad parkeren. Huidige parkeerplekken kunnen zo anders benut worden.
Volgens onderzoek van Oxford zijn binnen 20 jaar ruim 50% van de
huidige banen verdwenen als gevolg van robotisering. Volgens onderzoek
van Deloitte lopen 2 à 3 miljoen banen in Nederland binnen tien tot
Een nieuwe parkeergarage in India
17
Smart City
Digitalisering en verstedelijking
Bij Smart Cities komen digitalisering en verstedelijking samen.
Technologie verandert zichtbaar en voelbaar onze steden: de wijze
waarop we leven en werken, onze leefomgeving inrichten en de manier
waarop we ons organiseren.
De digitale revolutie heeft op termijn een ingrijpende invloed op onze
leefomgeving. Vraag is hoe technologie kan bijdragen aan het toekomstig
gebruik en kwaliteit en de bereikbaarheid van onze stad en regio. Door de
beschikbaarheid van big data groeit de kennis over fenomenen en
persoonlijke voorkeuren. Ondernemers en beleidsmakers spelen hierop
in.
Smart Citizens
Veel data wordt ook voor bewoners steeds toegankelijker. Gesproken
wordt wel over ‘smart citizens’. Bewoners krijgen via internet vaak meer
informatie boven tafel dan de betrokken partijen zelf hebben. Ook weten
zij deze informatie te gebruiken om dingen voor elkaar te krijgen.
Beschikking over data zorgt ervoor dat bewoners vermoedens en
verwachtingen zelf kunnen bevestigen of ontkrachten.
Het Internet of Things’ biedt ook mogelijkheden voor stedelijk beheer en
management van verlichting, energie, warmte, veiligheid en afval in de
publieke ruimte. Hoe kunnen we die mogelijkheden slim benutten?
Veel steden maken al veelvuldig gebruik van Internet of Thingstoepassingen; van het plaatsen van sensoren voor druktemetingen in
fietsenstallingen en bruggen tot het geautomatiseerd in de gaten houden
van mensenmassa’s tijdens evenementen.
Privacy
Het verlies van privacy wordt gezien als een groot nadeel van the internet
of things. Als vrijwel elk apparaat dat we gebruiken verbonden is met
internet, blijft er weinig van onze privacy over. Alle data worden
verzameld in databases, en blijft daar ‘voor altijd’ staan.
Internet of things
De term Internet of Things duidt op de term dat steeds meer apparaten
zijn aangesloten op het Internet en hiervan gebruik maken data te
verzamelen en om met andere apparaten te communiceren. Data leidt tot
efficiëntie.
18
Onderwijs
Door de staatssecretaris van onderwijs is het platform Onderwijs 2032
ingesteld. Het advies van het Platform Onderwijs 2032 is bedoeld om de
inhoud van het onderwijs aan te passen, zodanig dat leerlingen beter
voorbereid zijn op de toekomst.
Het advies van het Platform is een herijking van het huidige
onderwijsaanbod zodat het blijft aansluiten op de veranderingen en de
ontwikkelingen in de samenleving en op de arbeidsmarkt. Het is geen
stelselherziening, maar een manier om de onderwijsinhoud bij de tijd te
houden.
Het Tiener College in Gorinchem is een de scholen in Nederland die
(delen van) het advies Onderwijs2032 al in de praktijk brengt. Het biedt
leerlingen van 4 tot 14 jaar een innovatief onderwijsprogramma met
speciale aandacht voor de doorlopende leerlijn. Leerkrachten en
leerlingen uit het basisonderwijs en voortgezet onderwijs vormen samen
één leergemeenschap. De leerlingen van het Tiener College volgen het
onderwijs tot de tweede klas van het voortgezet onderwijs.
Bron:w ebsite onsonderwijs2032.nl
19
Klimaat en energie
Het klimaat verandert
Het klimaat verandert wereldwijd. Het wordt warmer, de zeespiegel blijft
stijgen en extreme weersomstandigheden doen zich vaker voor. Er vallen
meer extreme regenbuien, maar er komen ook meer droge perioden.
Het Deltaprogramma formuleert maatregelen die tot 2100 moeten
worden genomen om ook ons lager gelegen gebied droog te houden. Dit
kan zijn door rivierverruimende maatregelen, dijkverzwaring en
dijkverhoging. Een 100% garantie dat we in Nederland altijd droge voeten
houden kan niet worden gegeven.
Energiebesparing en hernieuwbare bronnen
In het klimaatakkoord van Parijs (2015) is afgesproken om het
internationale klimaatbeleid te richten op een beperking van de mondiale
temperatuurstijging tot ruim onder de 2oC, en liefst niet meer dan 1,5 2oC.
Hiervoor is een energiesysteem met veel minder (80 tot 95%) CO2-uitstoot
nodig, waarbij we energie zoveel mogelijk halen uit hernieuwbare
bronnen (zoals wind, zon, aardwarmte en biomassa).
Gevolgen en kansen voor Nederland
Klimaatverandering heeft grote effecten op Nederland: zeespiegelstijging,
heftige buien, droogtes, hittegolven en nieuwe ziekten. Waterveiligheid
en het tegengaan van overstromingen zijn belangrijke opgaven.
Er zijn ook kansen. Voor Nederland liggen die op het gebied van de
innovatie en export van kennis over water, duurzame chemie, logistiek,
energie- en voedselproductie.
Inrichting van het stedelijk gebied
Het inspelen op de mondiale klimaatverandering zorgt voor nieuwe
vraagstukken bij de inrichting van het stedelijk gebied: het voorkomen
van hittestress (en daarmee het voorkomen van gezondheidsproblemen
en verspreiding van ziekten) en het afvoeren van water bij extreme
neerslag in combinatie met vasthouden in tijden van droogte.
Ruimte voor duurzame energie
De energieproductie wordt decentraler (meer lokaal) en duurzamer.
Lokale energiesystemen vergen ruimte: op daken (zon), in gebouwen
(warmtepomp, warmteopslag), bij bedrijven (biomassa-inzameling), in de
ondergrond (warmte/koude-opslag) of in de omgeving (windmolens).
Energie (samen) lokaal opwekken
Energieconsumenten worden zelf ook energie-producent, bijvoorbeeld
door het plaatsen zonnepanelen op hun dak. Of via lokale initiatieven
(zoals coöperaties), waarbij bewoners, ondernemers en andere partijen
samen het energiegebruik terugdringen en tegelijkertijd alternatieve
energiebronnen aanboren.
20
Schoner verkeer
Een overgang naar emissieloos rijden (in elektrische of op waterstof
rijdende auto’s) kan een forse bijdrage aan de klimaatdoelen leveren.
Daarbij is het belangrijk zeker te stellen dat de oplaadinfrastructuur tijdig
meegroeit met de feitelijke behoefte. Op dit moment zijn er in Gorinchem
19 locaties met openbare oplaadpunten voor elektrische auto’s.
Gorcumse cijfers
Het totaal energiegebruik voor de gemeente Gorinchem bedroeg in 2013
ongeveer 3.846 terajoule (TJ). De drie sectoren met de grootste bijdrage
in het energiegebruik zijn industrie en energie (39%), woningen (27%) en
verkeer & vervoer (10%) excl. snelwegen. De totale duurzame
energieproductie in Gorinchem in 2013 was 29 TJ. Het aandeel duurzaam
opgewekte energie in de gemeente is tussen 2010 en 2014 iets gestegen
van bijna 0,6% naar 0,8%.
21
Doe het zelf – Inwoners aan zet
Meer taken voor gemeenten
De verhouding tussen lokale, landelijke en Europese politiek veranderen.
Gemeenten krijgen meer taken vanuit het Rijk die zij op lokaal niveau
moeten uitvoeren en vormgeven. Hierbij neemt de overheid steeds meer
een faciliterende positie in.
Toekomstgericht Lokaal Bestuur
De Commissie Toekomstgericht Lokaal Bestuur (“Commissie Van der
Donk”) pleit in “Op weg naar meervoudige democratie” (2016) voor
verscheidenheid binnen en tussen gemeenten, in taken, interbestuurlijke
samenwerking en in democratische vormen.
Beroep op eigen kracht burgers
Vanuit een versobering van collectieve voorzieningen wordt ook vanuit de
politiek meer beroep gedaan op de eigen kracht van burgers om meer
ondersteuning binnen het eigen netwerk (familie, buurt, mantelzorgers)
te zoeken.
Meer informatie en mondiger burgers
Door toename van internetgebruik en social media wordt steeds meer
informatie transparant en worden burgers steeds mondiger. Dit leidt er
toe dat politiek steeds interactiever wordt en er meer controle op
besluitvorming plaatsvindt.
Factchecking is inmiddels gewoon geworden tijdens verkiezingsdebatten.
Mediahypes beïnvloeden de politieke agenda. Ook burgers weten elkaar
makkelijker te vinden in online platforms en nieuwe communities. Deze
online communities lijken ook de offline contacten in buurten te
versterken.
Inwoners aan zet
Gemeente is speler in een samenspel van inwoners en marktpartijen,
ieder met eigen verantwoordelijkheden en taken, gericht op een doel. De
rol van de overheid verschilt: soms steunen, soms sturen, soms afwachten. Bij afwachten wordt het eigen initiatief van inwoners centraal
gesteld.
Doel van de raadsopdracht ‘Inwoners aan zet’
In de raadsopdracht “Inwoners aan zet” (raad 28-1-2016) is aangegeven:
Van inspraak via burgerparticipatie naar overheidsparticipatie of doedemocratie (dit is een vorm van meebeslissen van burgers, bedrijven en
organisaties door zelf maatschappelijke vraagstukken op te pakken.)
Initiatieven uit de samenleving door het stadhuis vanuit het principe van
overheidsparticipatie adequaat gefaciliteerd. Deze ontwikkelingen
vertalen zich in een veelheid aan lokale burgerinitiatieven die gemeente
Gorinchem wil stimuleren. Overheidsparticipatie betekent loslaten ten
gunste van ‘ruimte’ aan de inwoner. Dat kan dit moeite gaan kosten
omdat we dat nog niet gewend zijn.
22
De middelgrote stad
Middelgrote steden
Middelgrote steden hebben van oudsher een belangrijke regionale functie
vervuld als de stad met een compleet voorzieningenaanbod en
bedrijvigheid, niet alleen voor hun eigen inwoners, maar voor de
inwoners van omliggende kleinere kernen. Grofweg gaat het om steden
met 50.000 tot 100.000 inwoners, maar soms zijn het kleinere steden
zoals Gorinchem, die ook een belangrijke regionale verzorgende functie
hebben, of iets grotere steden.
Dé middelgrote stad bestaat niet
De ene middelgrote stad is de andere niet: de steden kenmerken zich
door een sterke verscheidenheid. Zo verschilt de regionale context (de
ligging ten opzichte van andere steden, hoofdinfrastructuur en het
economisch kerngebied). De uitgangspositie van een middelgrote stad
wordt ook bepaald door haar historie. Sommige steden hebben
bijvoorbeeld een verleden als industriestad, andere als ‘groeikern’.
Trends en ontwikkelingen
De sterke verscheidenheid van middelgrote steden vertaalt zich in
uiteenlopende stedelijke en regionale opgaven en uitdagingen. De trends
en ontwikkelingen die op middelgrote steden afkomen zijn gelijk, maar de
uitgangspositie van een stad bepaalt of, en in welke mate, deze resulteren
in uitdagingen of kansen. Een aantal opgaven en kansen die deze trends
en ontwikkelingen opleveren voor middelgrote gemeenten worden
hieronder verkend.
Denk regionaal
De toekomst van de middelgrote stad is meer dan ooit verbonden met de
regio. Stad en regio verkeren in een wederzijdse afhankelijkheidsrelatie.
Een dergelijk relatie vraagt niet om competitie maar coöperatie. De
positie van de middelgrote stad in het (omringende) stedelijk netwerk is
aan verandering onderhevig en afhankelijk van de dynamiek in de
omgeving. Arbeidsmarkten functioneren regionaal. Dagelijkse
verplaatsingen van bewoners voor werk, onderwijs, winkelen, recreatie
en sociale contacten gaan meer dan ooit over gemeentegrenzen heen.
Netwerkmacht en agglomeratievoordelen
Om internationaal en nationaal een rol van betekenis te kunnen spelen
hebben steden massa nodig om gespecialiseerde economische sectoren
en stedelijke functies en diensten aan te kunnen trekken en/of vast te
kunnen houden. De voordelen die steden ondervinden van stedelijke
massa worden agglomeratievoordelen genoemd.
Het ontbreekt veel kleine en middelgrote steden in Nederland aan
stedelijke massa, maar samen kunnen de steden in een regionaal netwerk
wel de massa genereren die nodig is om te kunnen profiteren van
agglomeratievoordelen.
23
DNA van de stad en positionering in de regio
Om als middelgrote gemeente optimaal te kunnen profiteren van de
nabijheid van andere gemeenten is het van belang om het DNA van de
eigen gemeente als uitgangspositie te nemen. De sterke onderscheidende
kenmerken van de gemeente zijn namelijk mede bepalend voor de
positionering binnen de regio. Het is hierbij van belang dat gemeenten
durven te kiezen.
Specialisatie: kansen en risico’s
Beperkte omvang van een stad kan gecompenseerd worden door een
mate van specialisatie (wat dus betekent dat je niet overal goed in bent)
en samenwerking met andere gemeenten. Specialisatie kan bijdragen aan
economische concurrentiekracht. Bedrijven profiteren van de nabijheid
van andere bedrijven die in dezelfde sector actief zijn. Regionale
concentratie van bedrijven in dezelfde sector biedt voordelen, omdat dat
bijvoorbeeld bijdraagt aan een gespecialiseerde arbeidsmarkt of
gespecialiseerde toeleveranciers.
Kanttekening bij specialisatie is dat het naast voordelen ook risico’s kent.
Regio’s die sterk leunen op één sector kunnen gevoelig zijn voor
conjuncturele schokken.
Van industriële naar kenniseconomie
Veel middelgrote gemeentes zijn groot geworden in de context van de
vorige economie: de industriële. Ze ontleenden hun concurrentievoordeel
aan het feit dat daar goedkope arbeidskrachten waren, maar dat is
verplaatst naar lagelonenlanden. In de transformatie naar
de kenniseconomie clustert de economie zich rond innovatie en kennis.
Daardoor zijn de economische kansen groter in de steden waar de hogere
opleidingen zitten. Een strategie voor middelgrote steden kan bestaan uit
aansluiting bij de kenniseconomie, door opleidingen naar de regio te
halen.
Groeiende tweedeling tussen regio’s
De (sociaal)economische verschillen tussen stedelijke regio’s zullen
naar verwachting stijgen. Regio’s met een goede uitgangspositie – met
een hoogopgeleide arbeidsmarkt en hoogwaardige stedelijke
voorzieningen – kunnen deze dankzij agglomeratievoordelen versterken,
terwijl regio’s die deze ontberen verder achterop raken.
Winkels in de binnenstad
In veel binnensteden, zeker in middelgrote gemeenten, zal de
winkelfunctie op korte tot middellange termijn een minder dominante rol
krijgen dan de afgelopen decennia. Consumenten kiezen vaker om hun
niet-dagelijkse boodschappen te doen in grotere steden en winkelen
steeds meer online. De hoofdvraag voor middelgrote gemeenten luidt:
moet je in je binnenstad de met dominante winkelfunctie blijven
beschermen, of kiezen voor een ander binnenstadsprofiel?
Draagvlak voor voorzieningen
Van oudsher hebben middelgrote steden een belangrijke regionale
functie vervuld als de stad met een compleet voorzieningenaanbod. Vaak
staan deze voorzieningen onder druk. Niet alleen de winkelketens, maar
ook maatschappelijke voorzieningen als het ziekenhuis en de rechtbank
dreigen in diverse steden te verdwijnen. Voor middelgrote gemeenten is
het een uitdaging om de voorzieningen op het regionale schaalniveau
beschikbaar en bereikbaar te houden.
24
Bronnen
Vergrijzing en ontgroening
Veranderende woonwensen
1. Voor beschrijving van de trends is gebruik gemaakt van de PBL/CBS-
7. De ontwikkeling van het aantal huishoudens in Nederland is ontleend
aan PBL/CBS-publicatie ‘Bevolkingstrends, Regionale bevolkings- en
huishoudensprognose 2016–2040.
publicatie ‘Bevolkingstrends, Regionale bevolkings- en
huishoudensprognose 2016–2040: sterke regionale verschillen’,
september 2016.
2. Voor beschrijving van de trends is ook gebruik gemaakt van De
Nederlandse bevolking in beeld, Verleden heden toekomst,
Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag, 2014.
3. De actuele (2016) en historische demografische cijfers zijn afkomstig
van het CBS, en ontleend aan de elektronische database StatLine. Zie:
http://statline.cbs.nl en (wat betreft herkomst bevolking)
http://www.cbsinuwbuurt.nl.
4. De toekomstige demografisch cijfers zijn afkomstig van de Provincie
Zuid-Holland, http://staatvan.zuid-holland.nl, Bevolkingsprognose
2016 (BP 2016), juni 2016.
5. De leerlingenprognoses zijn afkomstig uit: Leerlingenprognoses
voortgezet onderwijs 2016, Pronexus voor gemeente Gorinchem,
april 2016.
6. De ontwikkeling van de potentiële beroepsbevolking is ontleend aan
de Economische Transformatiemonitor Alblasserwaard en
Vijfheerenlanden (september 2015).
8. De ontwikkeling van het aantal huishoudens in Gorinchem is ontleend
aan de Presentatie Regionale woonvisie Alblasserwaard –
Vijfheerenlanden (KAW, 8 september 2016).
9. Trends en ontwikkelingen van de Gemeenten van de Toekomst
(Ministerie van BZK, 2014) is onder andere gebruikt voor beschrijven
van ‘Domotica’.
Het Nieuwe Werken
10. Telewerken weer in de lift, CBS d.d. 17-12-2015.
11. Waar woont en werkt de Nederlandse bevolking in 2050, Demos
jaargang 32 nummer 8 (september 2016) is geraadpleegd voor
‘Steden groeien’.
12. Voor beschrijving van de trends is ook gebruik gemaakt van
‘Toekomstverkenning Welvaart en Leefomgeving Nederland in 2030
en 2050: twee referentiescenario’s’, Planbureau voor de
Leefomgeving en Centraal Planbureau, Den Haag, 2015.
13. ‘Kansrijke sectoren’ is ontleend aan de Economische
Transformatiemonitor Alblasserwaard en Vijfheerenlanden
(september 2015).
25
14. Voor de beschrijving van deze trend is ook geraadpleegd: Adjiedj
Bakas (2009) ‘De toekomst van werk’ en Joost van Genabeek (2009)
‘Trends in arbeid’.
Individualisering en informatisering
Winkels
Technologische revolutie
15. Voor beschrijving van de trends is gebruik gemaakt van Winkelgebied
van de toekomst, Platform 31, Detailhandel Nederland en
Stedennetwerk G32, februari 2014.
23. Impactstudie zelfrijdende voertuigen Amsterdam, BCG 17 augustus
2016.
16. Steeds meer webwinkels in detailhandel, CBS, 14 juni 2016.
17. De veerkrachtige binnenstad, Planbureau voor de Leefomgeving,
2015. Verwijst naar Marlet (2009), die een historische binnenstad
een van de belangrijkste factoren noemt voor de aantrekkelijkheid
van een stad.
18. Webwinkel Effecten Berekening (DTNP, 2015) is gebruikt voor een
prognose over de winkelleegstand in het centrum van Gorinchem in
2020.
19. ‘Beleving wordt belangrijker’ is mede ontleend aan Het einde van
winkels?, Cor Molenaar (2011).
Toerisme
20. De prognose voor onze (arbeidsmarkt)regio in de sector toerisme en
recreatie is ontleend aan de Economische Transformatiemonitor
Alblasserwaard en Vijfheerenlanden (september 2015).
Globalisering
21. Voor de cijfers over de herkomst bevolking is gebruik gemaakt van
CBS in uw buurt.
22. Informele groepen, Sociaal en Cultureel Planbureau, maart 2011.
24. The Third Industrial Revolution, The Economist, 21 april 2012 (o.a. 3Dprinten).
25. De impact van automatisering op de Nederlandse arbeidsmarkt,
Deloitte, Amstelveen, 30 september 2014.
26. Regio in beeld 2016 Gorinchem, en Regio in beeld 2015 Gorinchem,
UWV, voor de beschrijving onder ‘Arbeidsregio Gorinchem’.
Smart City
27. Smart Cities krant, Ministerie van Infrastructuur en Milieu, 22 januari
2015.
Klimaat en energie
28. HVC 27. Quickscanstudie duurzame energie gemeente Gorinchem,
HVC, februari 2010.
29. Energiemonitor Gorinchem, HVC februari 2016.
30. Opties voor energie- en klimaatbeleid, Planbureau voor de
Leefomgeving, Den Haag 2016.
31. Toekomstverkenning Welvaart en Leefomgeving, Cahier Klimaat en
energie, Planbureau voor de Leefomgeving en Centraal Planbureau,
Den Haag 2015.
26
32. Samen op weg naar een duurzaam Gorinchem, Ecorys, 2016.
33. Deltaprogramma 2015, Ministerie van Infrastructuur en Milieu
Ministerie van Economische Zaken.
Doe het zelf – Inwoners aan zet
34. Inwoners aan zet, Raadsopdracht Participatie Werk aan morgen
Deregulering, Gemeente Gorinchem, 28 januari 2016.
De middelgrote stad
35. Het toekomstperspectief van de middelgrote stad, Midsize-NL,
februari 2016.
27