GS Diktaat Ten Oorlog

HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
TEN OORLOG
EUROPESE OORLOGEN, 1789-1919
OORLOG ALS MAATSCHAPPELIJK FENOMEEN
INHOUDSOPGAVE
KUSTER © ROTTERDAM 2007
1
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Inleiding
3
Historisch kader
5
H1.
De revolutie- en Napoleontische oorlogen, 1792-1815
10
H2.
De Krimoorlog, 1853-1856
21
H3.
De Frans-Duitse oorlog, 1870-1871
33
H4.
De Eerste Wereldoorlog, 1914-1918
42
Aanleiding en oorzaken
H5.
De Eerste Wereldoorlog, 1914-1918
51
Het verloop van de strijd
Opmerking:
Het betreft hier aantekeningen en geen samenvatting. In dit dictaat proberen we de kern
van het onderwerp te benadrukken en sommige moeilijke kwesties wat uit te diepen.
Voor de gehele stof, de begrippenlijst, de bronnen en dergelijke verwijzen we u door naar
het examenboekje.
INLEIDING
KUSTER © ROTTERDAM 2007
2
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
De laatste maanden van dit eindexamenjaar zullen wij ons met dit boekje gaan
bezighouden.
Het
betreft
oorlogvoering
tussen
1789
en
1919
en
maatschappelijke consequenties daarvan.
De centrale vraag is:
“Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen.”
Naast de kennis staan 6 vaardigheden centraal:
1. Bron en vraagstelling
-
soorten
-
waarderen
2. Feit en objectiviteit
-
wat is de waarheid?
3. Oorzaak en gevolgen
-
causale verbanden (a = gevolg van b etc.)
-
lange- en korte termijn gevolgen onderscheiden
-
bedoelde en onbedoelde gevolgen onderscheiden
4. Continuïteit en discontinuïteit
-
blijven zaken hetzelfde
of
-
treden veranderingen op?
5. Standplaatsgebondenheid
-
elk mens wordt gevormd door zijn opvoeding, achtergrond, de
periode waarin hij/zij leeft, de normen en waarden van die tijd, etc.
-
het
herkennen
dat
visies
en
meningen
horen
bij
de
standplaatsgebondenheid van een persoon in een bepaalde tijd
6. Interpretatie
-
het verwerken van historische
kennis rekening houdend met
bovenstaande 5 historische vaardigheden
Wij verzoeken u teksten, zinnen of woorden, die u niet begrijpt, op te zoeken of
om aan ons verdere uitleg te vragen. Sla deze stukken stof niet over, want in mei
wordt van u verwacht dat u alles begrijpt.
Enkele tips voor de studie van dit onderwerp:
KUSTER © ROTTERDAM 2007
3
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
1. Gebruik de begrippenlijst. Aan het einde van deze periode moet je alle
begrippen uit je hoofd kennen.
2. De vragen zijn niet bedoeld om jullie aan het werk te houden, maar zijn
oefenmateriaal.
3. Naast het oefenmateriaal in deze katern zullen we de examenbundel uitvoerig
bespreken.
4. Begin vroegtijdig met het maken van een samenvatting. Voor hulp bij het
maken van deze samenvatting kunt u het beste bij uw docent terecht.
Historisch kader
In het historisch kader wordt in hele grote stappen de verschillende periodes
besproken die in dit eindexamenwerk ter sprake komen.
1700-1800
Verlichting en Revolutie
Verlichting

Wat:
de wereld, de maatschappij bekijken en verklaren door
logisch rationeel na te denken

Gevolgen:
➢
Kritiek op de bestaande macht van de koningen, adel
en de kerk.
➢
Elk mens moest als individu de mogelijkheid krijgen
als individu zijn eigen leven te bepalen; en een ieder
zou over het bestuur van zijn land moeten kunnen
meepraten.
➢
Uiteindelijk zouden deze denkbeelden mede leiden tot
de Amerikaanse Revolutie (1776-1783) en de Franse
Revolutie (1789). Beide landen kregen democratische
grondwetten,
alle
burgers
werden
gelijk
en
de
klassieke grondrechten werden in de wet verankerd.
1800-1900
Industriële Revolutie, Liberalisme, Nationalisme
KUSTER © ROTTERDAM 2007
4
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
en Imperialisme
Industriële Revolutie
Wat:

Het vervangen van manuele productie door mechanische
productie.
Gevolgen:

➢
Ontstaan van de klassenmaatschappij: een indeling
van de bevolking op grond van geld/bezit.
➢
Ontstaan van geïndustrialiseerde landen
➢
Ontstaan van een grote groepen fabrieksarbeiders: het
proletariaat;
die
leefden
in
erbarmelijke
omstandigheden: de sociale kwestie.
Liberalisme
Wat:

Politieke stroming die de vrijheid van het individu en de
vrijheid in de economie benadrukken.
Gevolgen:

➢
De liberalen eisen dat er grondwetten komen, dat de
(gegoede) burgerij inspraak krijgt en dat de overheid
zich niet meer bemoeit met de economie.
➢
Doordat de gegoede burgerij zich ging organiseren in
politieke liberale partijen ontstonden ook andere
politieke groeperingen:
- Confessionelen
Zij geloofden dat samenleving bepaalt moest
worden door God en de Bijbel; de rol van het
individu was daaraan ondergeschikt. Zij
waren tegen het verlichtingsidee en de Franse
Revolutie.
- Marxisten
De socialisten waren de volgelingen van Karl
Marx. Hij voorspelde dat het proletariaat het
steeds slechter zou krijgen (Verelendung). De
KUSTER © ROTTERDAM 2007
5
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Marxisten vonden dat zij moesten ingrijpen
om de positie van de arbeiders te verbeteren.
Het Marxisme splitste zich aan het einde van
19de eeuw in twee groepen:
(a) Socialisme
De socialisten wilden de positie van de
arbeiders verbeteren middels wetgeving: zij
kozen voor een democratische oplossing.
(b) Communisme
De communisten wilden niet wachten op
wetgeving en zagen in een revolutie de enige
mogelijkheid de positie van de arbeiders te
verbeteren.
➢
Revoluties
(a) 1830 Julirevolutie
Liberalen grijpen de macht in Frankrijk. De
revolutie
slaat
over
naar
andere
Europese
landen en gebieden: Belgie wordt onafhankelijk.
(b) 1848 Februarirevolutie
Wederom een liberale revolutie in Frankrijk, die
overslaat naar heel Europa. In Frankrijk krijgt
Lodewijk Napoleon Bonaparte de macht, die in
1851 keizer Napoleon III zal worden. In de
Duitse
gebieden
en
Oostenrijk-Hongarije
worden de revoluties neergeslagen.
Nationalisme

Wat:
Het idee dat groepen mensen gezamenlijk een volk/
een natie zijn. Elke natie heeft recht op een eigen
land.

Gevolgen:
➢
Middelpuntvliedende kracht
In Europa leefden bepaalde volkeren gezamenlijk in
KUSTER © ROTTERDAM 2007
6
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
één land: zij wilden dit niet langer, zij wilden elk
een eigen land: de Donaumonarchie = OostenrijkHongarije en het Ottomaanse Rijk.
➢
Middelpuntzoekende kracht:
In Europa leefde bepaalde volkeren verspreidt over
meerdere landen; zij wilden in één land leven.
Bijv.
- Italië, 1861
- Duitse Keizerrijk, 1871
Bevolkingsgroepen in de Donau-monarchie
Imperialisme

Wat:
KUSTER © ROTTERDAM 2007
7
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Economische motieven (afzetgebied en grondstoffen), de
mogelijkheid
ertoe
(machines,
wapens
en
transportmiddelen) en nationalisme leidden ertoe dat de
Europese grootmogenheden tussen 1870 en 1900 Azie
en Afrika innemen / onder elkaar verdelen.

Gevolgen:
De spanningen tussen de Europese landen nemen toe,
mede doordat er sprake is van een wapenwedloop en
militairisme.
1900-1930
Eerste Wereldoorlog en Interbellum

In 1914 ontlaadden zich alle spanningen in Europa in de
Eerste
Wereldoorlog:
na
vier
jaar
mensonterend
bloedvergieten wordt op 11/11/1918 een staakt-hetvuren getekend.

Gevolgen van de Eerste Wereldoorlog:
➢
Een
herrangschikking
van
de
politieke
machtsverhoudingen en de kaart van Europa.
➢
Nieuwe ideologieën krijgen een kans:
- Communisme
- Fascisme
- Nationaal-socialisme
➢
Bepaalde
ontwikkelingen
werden
door
WOI
gestimuleerd:
- mannenkiesrecht
- vrouwenemancipatie en -stemrecht
- sociale wetgeving
In de jaren '20 herstelde de economie zich en begonnen de
Roaring Twenties, die in 1929 door Wall Street Crash abrupt
beëindigd werden.
H1. De revolutie- en Napoleontische oorlogen, 1792-1815
KUSTER © ROTTERDAM 2007
8
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Kenmerken van oorlogvoering in de 17de en 18de eeuw:
i. oorlogshandelingen waren schaakspelletjes: het doel was de tegenstander
schaakmat te zetten
ii. huurlegers: de legers bestonden uit ingehuurde soldaten (uit allerlei landen)
iii. oorlogshandelingen dichtbij de bevoorradingsdepots
iv. aantal doden per afgevuurde kogel was laag
v. het ontbreken van nationalistische gevoelens
vi. burgers merkten weinig van de oorlogshandelingen
De revolutie- en Napoleontische oorlogen zouden oorlogen en oorlogsvoering
ingrijpend veranderen.
De Franse Revolutie en de revolutieoorlogen
De Franse Revolutie
In 1789 ontlaadde zich de frustratie van het Franse volk en de Franse verlichters
op het Ancien Regime (de bestaande machthebbers: koning, adel en kerk):
✔
De Parijse bevolking bestormt de Bastille (staatsgevangenis)
✔
De derde stand neemt als de Nationale Vergadering de macht over:
➢
stelt een grondwet op
KUSTER © ROTTERDAM 2007
9
HAVO5
DIKTAAT
➢
GESCHIEDENIS
stelt een Verklaring van de rechten van de mens en de burger op (de
klassieke grondrechten)
➢
verklaart het volk souverrein
➢
adel en kerk raken hun bevoorrechte positie kwijt
Langzaamaan ontstaat een situatie waarin de tijd rijp begint te worden voor een
oorlog:
(1) De Franse revolutionairen
De Franse revolutionairen zagen zich van binnen (contra-revolutionairen) en
van buiten (émigrés en Europese koningen) bedreigd. Menigeen meende dat
de enige manier op de revolutie veilig te stellen door hun vijanden te
verslaan was.
(2) De Franse koning en de émigrés
KUSTER © ROTTERDAM 2007
10
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
De Franse adel en de émigrés hoopten dat door een oorlog de
revolutionairen verslagen konden worden en zij hun macht konden
herkrijgen.
(3) De Europese landen
De koningen, adel en kerk in overig Europa keek met wantrouwen naar de
gebeurtenissen in Frankrijk: hetgeen gebeurde was abject en tegen de
situatie zoals god die had ingesteld. Tevens maakte zij zich zorgen dat de
ideeën van de Franse Revolutie zich onder hun eigen bevolking verspreidde.
De Eerste Coalitieoorlog, 1792-1798
Ontstaan
➢
De keizer en de Pruisische koning geven de verklaring van Pillnitz af waarin
zij hun steun betuigen aan de ideeën en wensen van de émigrés.
➢
De machthebbers in Frankrijk, de Girondijnen, zien in de verklaring een
verkapte oorlogsverklaring en verklaren het keizerrijk de oorlog.
➢
De keizer smeedt een coalitie met Pruisen
Tussen 1792 en 1815 zal zevenmaal een coalitie tegen Frankrijk vechten. Wij
kennen deze oorlogen als de Coalitieoorlogen. We noemen deze oorlogen ook wel
de Revolutie-oorlogen en Napoleontische oorlogen.
Verloop
Ondanks het enthousiasme van de Fransen verloopt de oorlog voor hen slecht:
✔
de Franse legerleiding bestond uit leden van de adel, die in 1789-1792 naar
het buitenland zijn gevlucht
✔
de Oostenrijks-Pruisische troepen rukken op richting Parijs
In juli 1792 geeft de Pruisische legeraanvoerder het zgn. Manifest van de hertog
van Brunswijk uit, waarin hij de revolutionairen bedreigd mochten zij de Franse
koninklijke familie iets aandoen. Het tegenovergestelde is het gevolg.
De Franse Revolutie radicaliseert als de Jakobijnen de macht grijpen: de periode
KUSTER © ROTTERDAM 2007
11
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
kennen wij als La Terreur (1792-1795)
✔
de koning wordt gevangen gezet en de Republiek wordt uitgeroepen
✔
de septembermoorden vinden plaats (op tegenstanders van het nieuwe
Frankrijk)
✔
Lodewijk XVI wordt veroordeeld en onthoofd; een jaar later geschiedt
hetzelfde met zijn vrouw Marie-Antoinette
✔
elke vorm van matiging wordt de kop ingedrukt: zo worden in 1793-1794
ook de Girondijnen onthoofd
Gevolgen van de radicalisering van de revolutie / La Terreur:
✔
het wantrouwen van Frankrijk tegen het buitenland neemt toe: Frankrijk
verklaart Groot-Brittannië, de Republiek, Spanje en enkele Italiaanse
vorstendommen de oorlog. De landen zullen zich aansluiten bij de
Oostenrijks-Pruisische coalitie.
✔
De Franse radicalen onder leiding van Robespierre en in het Comité de Salut
Public nemen de oorlogsvoering in binnen- en buitenland ter hande:
➢
levée en masse invoering van de dienstplicht voor alle vrijgezelle
mannen tussen de 18 en 25
➢
reorganisatie van leger: zuivering van ongewenste elementen en het
toevoegen van politieke commissarissen
KUSTER © ROTTERDAM 2007
12
HAVO5
DIKTAAT
➢
GESCHIEDENIS
totale oorlog: het betrekken van de gehele bevolking om het leger te
kleden, te voeden en aan munitie te voorzien
➢
oorlogsvoering wordt gereorganiseerd: de tactiek

in plaats van massale legers invoering van mobiele legerdivisies

vergroting van de artillerie in het leger

in plaats van schaakspelletjes zou de infanterie massaal aanvallen
en de tegenstanders uitschakelen (musket met bajonet)

het leger mag zich ten koste van de lokale bevolking bevoorraden:
lees plunderen
De levée en masse, de totale oorlog en de nieuwe tactiek leidden ertoe dat vanaf
1794 de oorlogskansen keren en de Fransen in het buitenland vechten. De
Nederlandse Republiek, Zwitserland, delen van Duitsland en Italië worden onder
de voet gelopen. Met het verdwijnen van de angst om overrompeld te worden,
neemt de kritiek in Frankrijk op de Jacobijnen toe. In 1795 worden zijzelf het
slachtoffer van de guillotine.
De Napoleontische oorlogen
KUSTER © ROTTERDAM 2007
13
HAVO5

DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Napoleon
Na de Jacobijnen kwam een vijfmanschap aan de macht: het Directoire.
Generaals met name die de revolutie in binnen- en buitenland verdedigden
werden zeer populair onder de bevolking: één van hen was Napoleon
Bonaparte.

Italiaanse veldtocht, 1796-1797
Tijdens de Eerste Coalitieoorlog leidt Napoleon de Franse troepen in Italië.
Middels handige tactiek, het motiveren van zijn manschappen en een
bliksemoorlog weet hij de Oostenrijkers meermalen te verslaan. Deze
verliezen leidde tot de Vrede van Campo Formio (1797), die een einde
maakt aan de Eerste Coalitieoorlog.

Egyptische veldtocht 1798-1801
De populariteit van Napoleon baarde het Directoire zorgen en zij besloten
hem ten strijde tegen Engeland te sturen. Napoleon besloot Egypte aan te
vallen om daarmee de Engelse koloniën in Azië te bedreigen en wellicht in
te nemen.
Een combinatie van een heilige oorlog van het Ottomaanse Rijk tegen de
Fransen, de Engelsen controle over de zee en de Russische deelname aan
een nieuwe coalitieoorlog besluiten Napoleon om in 1799 naar Frankrijk
terug te gaan.

Keizer Napoleon
Na een staatsgreep werd Napoleon benoemd tot consul in 1799 en vijf jaar
later kroonde hij zichzelf tot keizer. Napoleon was de machtigste man van
Frankrijk en Europa geworden.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
14
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Kenmerken van Napoleon's bestuur:
✔
Invoering Code Civil: codificatie van het burgerlijk recht
✔
Invoering Code Pénal
✔
Invoering Wetboek van Handelsrecht
✔
Vriendjespolitiek (met name voor zijn familieleden)
✔
Politiek
draaide
hij
de
Franse
Revolutie
gedeeltelijk
terug:
burgerrechten en de persvrijheid kwamen steeds verder onder druk te
staan
✔
Propaganda
van
zichzelf
en
Frankrijk:
beelden,
schilderijen,
bouwwerken
✔

En hij was een briljant strateeg/militair
Derde Coalitieoorlog, 1805-1807
KUSTER © ROTTERDAM 2007
15
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
In 1805 verklaarden Engeland, Rusland en Oostenrijk Frankrijk opnieuw de
oorlog.
Het verloop van de oorlog:
➢
De slag bij Trafalgar (1805) toonde opnieuw de Engelse superioriteit ter
zee aan. Een invasie van Engeland was onmogelijk.
➢
Ter land was Napoleon echter oppermachtig en wist in 1805 tijdens de
driekeizerslag van Austerlitz de Oostenrijkers en Russen vernietigend te
verslaan:
✗
Het Duitse keizerrijk werd opgeheven!
✗
Frankrijk installeerde in het westen van Duitsland de Rijnbond: een
Franse satellietstaat
✗
De ideeën van de Verlichting en de Franse Revolutie verspreidden
zich zo over grote delen van Europa: Code Civil, afschaffing van de
standen, Code Penal, etc.
➢
In 1806 versloeg Napoleon Pruisen en Rusland vernietigend. Pruisen
werd op de landkaart gedecimeerd en Rusland moest de vrede van Tilsit
tekenen.
➢
Frankrijk en Napoleon waren op het hoogtepunt van hun macht: alleen
Engeland en Rusland waren niet verslagen.
Wat was de reden van dit succes:
i. Snelheid en beweeglijkheid van het leger
ii. De schoktactiek door het inzetten van de artillerie
iii. Het motiveren van de soldaten: ze vochten zich dood voor hun kleine
korporaal
Problemen ten aanzien van de oorlogsvoering bij de Fransen:
i. Het ontduiken van de dienstplicht:

het afkopen van de dienstplicht (door het remplaçantenstelsel)

trouwen

verminking
ii. De hardheid van het soldatenbestaan
iii. De belastingdruk in het eigen land om de oorlog te kunnen financieren.

Vierde tot Zevende Coalitieoorlog, 1807-1815
KUSTER © ROTTERDAM 2007
16
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Na 1807 bleven de Fransen militair superieur, maar de problemen
begonnen zich op te stapelen:
✔
na 1807 begonnen Pruisen, Oostenrijk en Rusland hun legers naar Frans
voorbeeld te hervormen: invoering van de dienstplicht en milities en de
Franse artillerie tactiek overgenomen
✔
Om Engeland uit te schakelen had Napoleon in 1806 het Continentaal
Stelsel ingevoerd: handelen met Engeland werd verboden. In vele landen
werd de kritiek op de Fransen nu openlijk, omdat zij in hun
inkomstenderving werden getroffen:
✗
Napoleon komt openlijk in conflict met zijn broer Lodewijk
Napoleon, de koning van Holland en zet hem af
✔
In Spanje breekt met steun van de Engelsen een guerrilla uit tegen de
koning met zijn Franse troepen
✔
In 1812 begint Napoleon met zijn Grande Armée met zijn veldtocht
tegen Rusland. De veldtocht wordt een grote mislukking:
✗
de bevoorrading en logistiek in het eindeloze Rusland komt tot
stilstand
✗
de Russen hanteren de tactiek van de verschroeide aarde
✗
de winter
De mislukte veldtocht tegen Rusland is het begin van einde van Napoleon: van alle
kanten wordt aan de macht van Frankrijk geknaagd:
➢
Engeland, Rusland, Oostenrijk en Pruisen vormen hernieuwd een coalitie
➢
In Duitsland en andere bezette gebieden wil de bevolking zich bevrijden van
de Franse bezetters
In oktober 1813 wordt Napoleon door de coalitie tijdens de Volkerenslag bij
Leipzig verslagen. In Parijs wordt hij gedwongen afstand van de troon te doen.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
17
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Gevolgen van de Napoleontische oorlogen

Het Congres van Wenen, 1814-1815
In Wenen komen de winnaars van Leipzig te samen en buigen zich over de
kaart van Europa:
✔
Frankrijk krijgt de grenzen van 1792
✔
Rusland, Oostenrijk en Pruisen krijgen gebiedsuitbreiding
✔
Ten noorden van Frankrijk wordt het Koninkrijk der Nederlanden gesticht
✔
In Italië wordt het koninkrijk Sardinië hersteld en uitgebreid
✔
Van de 100-den Duitse landjes blijven er slechts 38 over, die
samenwerken in de Duitse Bond
KUSTER © ROTTERDAM 2007
18
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
De grote organisator van het Congres van Wenen is de Oostenrijkse vorst
van Metternich:
➢
basis van zijn denkbeelden is het legitimiteitsbeginsel: de rechten van
wettige koningen erkennen
➢
de Europese landen moesten in een natuurlijk evenwicht met elkaar
staan

Paniek
In maart 1815 weet Napoleon te ontsnappen van Elba en in Frankrijk
gekomen roept hij een enorm leger tezamen. De coalitietroepen worden
weer ingezet en weten bij Waterloo Napoleon opnieuw te verslaan. Ditmaal
wordt hij verbannen naar St. Helena.

Heilige Alliantie en Restauratie
✔
Voor Rusland, Oostenrijk en Pruisen waren het legitimiteitsbeginsel en
het evenwicht van staten in Europa niet voldoende: zij richten de Heilige
Alliantie op.
✔
Doel van de Heilige Alliantie is een Restauratie van Europa: oftewel het
terugdraaien van de geschiedenis en het verwijderen van alles wat riekte
naar Verlichting en Franse Revolutie.
✔
De leden van de Heilige Alliantie verzetten zich de aankomende jaren
met hand en tand tegen liberalisme en nationalisme, want het tastte het
legitimiteitsbeginsel en het evenwicht in Europa aan.
Ondanks het Congres van Wenen, de Heilige Alliantie en de Restauratie was de
geest uit de fles: menig idee en wetsartikel bleef na 1815 bestaan.
H2. De Krimoorlog, 1853-1856
In de vijftig jaar na het Congres van Wenen ontstond er een tweedeling in Europa:
a) Liberale en democratische landen als Frankrijk en Engeland
b) Conservatieve, autoritaire landen als Oostenrijk-Hongarije en Rusland
Achtergronden van de Krimoorlog
KUSTER © ROTTERDAM 2007
19
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
I. De Russische dreiging
Rusland was een autoritair conservatief tsaristisch land onder Nicolaas I. De
Europese mogendheden maakten zich toch zorgen over de Russische
expansiedrift:

Engeland vreesde een uitbreiding van Rusland naar het zuiden:
zou haar zeeroute naar India en India zelf niet in gevaar komen?
India was de parel in de Engelse kroon en het industriële Engeland
had de koloniën nodig om economisch te kunnen overleven.

Oostenrijk maakte zich druk over het oog dat Rusland op de
Balkan had laten vallen en de Russische steun aan allerlei
nationalistische bewegingen op de Balkan. Oostenrijk wilde zelf
gebiedsuitbreiding op de Balkan en wilde niet dat de talloze
volkeren in het eigen land door Rusland op nationalistische ideeën
werden gebracht.
Rusland stelde Europa niet gerust en riep hardop dat zij een uitweg naar de
Middellandse Zee wilde hebben en zou Constantinopel gaarne als Russische
stad zien.
II. De Oosterse Kwestie
Het Ottomaanse Rijk was in de 18de en 19de eeuw een rijk in verval. Vanaf
de 17de eeuw hadden zowel Oostenrijk als Rusland delen van het
Ottomaanse Rijk geannexeerd.
Met
name
het
verdrag
van
Kuchuk-Kainardji
(n.a.v.
de
Russisch-
Ottomaanse oorlog van 1768-1774) leidde tot een enorme vergroting van
de Russische invloed in de Zwarte Zee:
➢
Het schiereiland de Krim werd Russisch
➢
Rusland krijgt de vrije doorvaart vanuit de Zwarte Zee door de
Bosporus en de Dardanellen naar de Middellandse Zee
➢
Rusland werd beschermheer van de orthodox-christenen in het
Ottomaanse Rijk
Dat het Ottomaanse Rijk een rijk in verval was, was voor heel Europa duidelijk,
spottend noemde men het rijk: “de zieke man van Europa”.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
20
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
(Spotprent uit 1853: Engeland en Frankrijk aan het ziekbed van het Otttomaanse Rijk.)
Vanuit het denken van het Congres van Wenen (machtsevenwicht en
legitimiteitsbeginsel) vonden de meeste Europese landen het belangrijk het
Ottomaanse Rijk niet te laten sterven.
III. Napoleon III
In 1848 was Napoleon als president aan de macht gekomen in Frankrijk; in 1851
liet hij zich tot keizer Napoleon III kiezen door het Franse volk. Napoleon zocht in
het buitenland prestige om zich zo in Frankrijk als machtig keizer te kunnen
bewijzen:
KUSTER © ROTTERDAM 2007
21
HAVO5
➢
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
als hij optrad tegen het conservatieve Rusland kon hij krediet opbouwen bij
de liberalen en socialisten
➢
als hij wraak kon nemen voor “Moskou 1812” kon hij krediet opbouwen bij
het leger en de nationalisten.
Napoleon was druk zoekende argumenten te vinden om met Rusland in conflict te
geraken.
(Napoleon III, keizer van Frankrijk 1851-1870 en Nicolaas I, tsaar van Rusland)
Aanleiding van de Krimoorlog
Religieuze ruzie:
In het Heilige Land was er ruzie tussen Orthodox-christenen en RoomsKatholieken ontstaan over de sleutels van een kerk, de betaling van een
restauratie en het plaatsen van een orthodoxe of katholieke kruis op een kerk. De
twee christelijke groeperingen konden het niet eens worden en gingen met elkaar
op de vuist.
Russische reactie:
Nicolaas I vindt hij op grond van het verdrag uit 1774 voor de rechten van
orthodox-christenen moet opkomen en benadert de Ottomaanse sultan. Tevens
hoopte hij op deze manier zijn macht in en over het Ottomaanse Rijk te vergroten.
Franse reactie:
KUSTER © ROTTERDAM 2007
22
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Napoleon III werpt zich op als beschermheer van de katholieken, want ook
Frankrijk had oude beschermrechten van het Ottomaanse Rijk gekregen in de
18de eeuw. Napoleon III kon op deze wijze een wit voetje halen bij zijn katholieke
onderdanen en Rusland een hak zetten.
(Spotprent 1853, waarin de Russische beer de Turkse kalkoen
lijkt te beschermen, maar in werkelijkheid de kalkoen dooddrukt.)
Gevolgen:
➢
Een diplomatieke Frans-Russische rel rondom de sultan ontstaat. De sultan
die een verdere machtsuitbreiding van Rusland niet wil toestaan, geeft
uiteindelijk de Fransen de rechten over de kerken
➢
Nicolaas I stuurt een delegatie naar Constantinopel. Deze delegatie onder
leiding van prins Menshikov komt met een oorlogsschip aan en eist op hoge
poten:
KUSTER © ROTTERDAM 2007
23
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
✗
de rechten over de kerken op
✗
dat Rusland het recht krijgt alle orthodox-christenen in het
en
Ottomaanse Rijk te mogen beschermen
➢
op advies van de Engelse ambassadeur, Lord Stratford Canning, wijst de
sultan de eisen van Rusland af
➢
Rusland voert de druk op en trekt zijn leger samen in Moldavië en
Wallachije: direct aan de grens van het Ottomaanse Rijk.
➢
De Fransen en Engelsen sturen een vloot naar de Middellandse Zee en geven
de sultan te kennen hem te steunen tegen de Russische agressie.
(kaart van Roemenië: in het zuid-westen Wallachije en in het noorden Moldavië)
Het uitbreken van de oorlog:
➢
In een ultimatum eist de sultan van de Russen dat zij hun leger uit Moldavië
en Wallachije ontruimen. Doen zij dit niet dan is het oorlog. Rusland
weigert. Vanaf oktober 1853 verkeren het Ottomaanse Rijk en Rusland in
oorlog met elkaar.
➢
Op 24 november vernietigd de Russische vloot de Ottomaanse vloot in de
haven van Sinope. Het westen reageert geschokt: de kranten en de Franse
KUSTER © ROTTERDAM 2007
24
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
en Engelse burgers eisen wraak en het ingrijpen van hun regeringen.
➢
Internationale bemiddelingen mislukken en uiteindelijk leggen de Fransen
en Engelsen de Russen een ultimatum voor: het Russische leger moet zich
terugtrekken uit Wallachije en Moldavië. Rusland weigert en op 27,
respectievelijk 28 maart verklaren Frankrijk en Engeland Rusland de oorlog.
De Frans-Engelse samenwerking was bijzonder, omdat:
(1) Voor het eerst vochten Engeland en Frankrijk als bondgenoten met elkaar
(2) Het was de enige oorlog die Engeland tussen 1815 en 1914 in Europa vocht
(3) Het was de enige oorlog van het westen tegen Rusland
De Russen schrokken hevig, want zij zagen zich in voorjaar van 1854
geconfronteerd met:
➢
drie vijanden: Ottomaanse Rijk, Engeland en Frankrijk
➢
een mogelijk vijandig Oostenrijk en Pruisen aan haar grenzen.
Om de situatie te kunnen bolwerken, besloot Rusland Wallachije en Moldavië te
ontruimen en af te wachten. De situatie van voor 1853 was daarmee hersteld.
In Frankrijk en Engeland zweepten de kranten met hoera-patriottisme de publieke
opinie op: Engeland en Frankrijk moesten het achterlijke en conservatieve Rusland
een lesje leren.
De stand van zaken van het Engelse leger:
Het Engelse leger was zonder voorbereiding de oorlog in gerold:
➢
geen logistieke organisatie en voor hulp aan zieken
➢
de officieren waren gekozen op grond van titel en niet op kwaliteit
➢
na 1815 waren geen technische of organisatorische vernieuwingen
doorgevoerd
De stand van zaken van het Franse leger:
Het Franse leger was beter voorbereid, want zij hadden na 1815 nog regelmatig
geoefend binnen en buiten Frankrijk:
De stand van zaken van het Russische leger:
Het Russische leger was van de drie het beste voorbereid. Rusland kon dan wel de
meeste mannen oproepen, maar opgeleid waren zij niet en de uitrusting was er
KUSTER © ROTTERDAM 2007
25
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
niet of slecht.
De Krimoorlog
➢
continuïteit
- dominante rol van de cavalerie
➢
discontinuïteit

nieuwe communicatiemiddelen, zoals de telegraaf

nieuwe transportmiddelen, zoals stoomschepen en stoomtreinen

nieuwe wapens met meer dodingskans, zoals het Enfield Riffle

verdedigers zijn met de nieuwe wapens in het voordeel tegen aanvallers

de pers was aanwezig en schreef verslagen voor kranten en maakte
foto's
Het verloop van de Krimoorlog
KUSTER © ROTTERDAM 2007
26
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
De fronten:
I. De noordelijke zeeën rondom Rusland
KUSTER © ROTTERDAM 2007
27
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
De Engelse vloot was superieur en meerdere steden aan de Botnische Golf
werden door Engelsen beschoten. En economische blokkade mislukte,
omdat Rusland via land kon blijven handelen.
II. De Kaukasus
In de Kaukasus wisten de Russen de Turken terug te dringen en wist de stad
Kars in te nemen. Vervolgens kwam Rusland in conflict met de talloze
volkeren van de Kaukasus.
III. Het schiereiland “De Krim”
KUSTER © ROTTERDAM 2007
28
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Om de Russische dreiging in de Zwarte Zee uit te schakelen besloten het
Frans-Engelse leger tot een landing op de Krim en de inname van de stad
Sebastopol (de haven van de Russische Zwarte Zeevloot). Men verwachtte
snel klaar te zijn.
Verloop van de oorlog op de Krim:
➢
September 1854: landing op de Krim
➢
1854: drie bloedige veldslagen worden uitgevochten:
✗
Alma
✗
Balaklava
Door miscommunicatie wordt de Engelse Light Brigade aan flarden
geschoten door de Russische artillerie
✗
➢
Inkerman
Het beleg van Sebastopol, 1854-1855
Het met forten omringende Sebastopol bleek onneembaar. Door de
betere
wapens
konden
de
Russen
alle
aanvallers
van
afstand
neerschieten. Pas na zware bombardementen, het aanleggen van
loopgraven en een massale aanval wisten het Frans-Engelse leger in het
najaar van 1855 Sebastopol in te nemen.
Het leven van de soldaten op de Krim:
➢
Slechte omstandigheden aan het front: in barre weersomstandigheden
zonder voeding, warme kleding leden de soldaten ontbering na
ontbering.
➢
Medische hulp was slecht. Talloze soldaten stierven aan medische
complicaties of ziektes die zij door een gebrek aan hygiëne opliepen.
Op verzoek van de minister van oorlog werd verpleegster Florence Nightingale
benaderd. De pers maakte van Nightingale de redster van de soldaten in nood en
werd later icoon van de vrouwenbeweging. Het waren voornamelijk anderen zie
het werk deden waar Nightingale om geroemd werd. Voor het eerst werd het
belang van medische zorg en nazorg voor militairen ingezien.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
29
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Het einde van de oorlog
Aan het einde van 1855 veranderde de situatie ingrijpende en zochten de
landen naar een einde van de oorlog:
➢
Sebastopol was gevallen
➢
De Russen hadden met de inname van Kars ook een overwinning
geboekt
➢
De Russen wilden verdere beschietingen van steden voorkomen door de
Engelse vloot
➢
Nicolaas I stierf en werd opgevolgd door Alexander II. Alexander II wilde
het land hervormen en de oorlog maakte dat onmogelijk.
1856 Verdrag van Parijs
(1) De integriteit van het Ottomaanse Rijk werd opnieuw erkend
(2) De scheepvaart op de Donau werd vrij
(3) De Zwarte Zee werd gedemilitariseerd en geneutraliseerd
(4) De Russen raakte hun recht als beschermheer van de orthodoxchristenen kwijt
KUSTER © ROTTERDAM 2007
30
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
(5) Wallachije en Moldavië blijven van het Ottomaanse Rijk, maar komen
onder internationale controle (in 1860 zullen de vorstendommen
Roemenië vormen).
Gevolgen van de Krimoorlog:
(1) 650.000 doden
(2) De rol van de publieke opinie, inzake het aangaan van een oorlog, maar
ook ten aanzien van de misstanden, was enorm gegroeid.
(3) Er kwam aandacht voor de medische kant van de oorlogen
(4) Hervormingen in Rusland onder Alexander II:
➢
reorganisatie van het leger
➢
afschaffing van de lijeigenschap
➢
aanleg van spoorwegen
(5) De status quo vanaf 1815 was doorbroken:
➢
Frankrijk en Engeland waren bondgenoten geworden
➢
Rusland was zijn dominante rol sinds 1812 kwijt
➢
Het Ottomaanse Rijk werd in leven gehouden, maar door de andere
Europese landen niet langer serieus genomen
➢
Oostenrijk raakte zijn rol (met het verlies van Rusland als partner)
achter de restauratie kwijt. Italië en Duitsland konden met een
zwakker Oostenrijk hun eigen weg gaan.
(6) De oorlog was te kort en te beperkt geweest om volledig de
verschrikkingen van 19de eeuwse oorlogen duidelijk te maken.
H3. De Frans-Duitse oorlog, 1870-1871
Achtergronden en oorzaken van de Frans-Duitse oorlog
Frankrijk

In Frankrijk was sinds 1851 Napoleon III aan de macht en Napoleon wilde
dat Frankrijk op
het continent de
eerste
viool
speelde.
Engeland
KUSTER © ROTTERDAM 2007
31
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
controleerde de zeeën, maar Frankrijk moest en zou het vaste land van
Europa controleren.

Vanaf 1860 kwam er in Frankrijk steeds meer kritiek op de keizer:
vriendjespolitiek en schandalen. Een buitenlands succes zou een goed
middel zijn om de Fransen weer achter de keizer te krijgen.
Ontwikkelingen in Duitsland, 1806-1870

In 1806 was het oude keizerrijk opgeheven door Napoleon. In plaats
daarvan was de Duitse Bond gekomen: een samenwerkingsverband tussen
36 Duitse landjes. Twee van de landen maakten de dienst uit in de Duitse
Bond: namelijk Oostenrijk-Hongarije en Pruisen (een deel van het
grondgebied van beide landen lag buiten de Duitse Bond verder OostEuropa in).

Opkomend nationalisme
Het nationalisme speelde ook in “Duitsland” een grote rol in de 19de eeuw.
Men was het oneens over de vraag hoe “één” Duitsland eruit moest gaan
zien:
➢
Groot-Duitse oplossing
Met Oostenrijk en onder diens leiding?
➢
Klein-Duitse oplossing
Zonder Oostenrijk en onder Pruisische leiding?
Tijdens het revolutiejaar 1848 wees de Pruisische koning een keizerskroon
van het liberale parlement af en daarmee de eenwording van Duitsland.
Maar de Italiaanse eenwording 1859-1861 wakkerde in Duitsland het
nationalistische vuur weer aan.

Pruisische groei en bloei in de 19de eeuw
➢
Economie
Duitsland (met name Pruisen) onderging in de 19de eeuw de Industriële
Revolutie en werd als snel een industriële grootmacht.
➢
Politiek
KUSTER © ROTTERDAM 2007
32
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Tussen 1862 en 1890 was de Pruisische (en dus de Duitse) politiek in
handen van Otto von Bismarck. Op slimme wijze wist hij Pruisen zeer
autoritair en conservatief te leiden.
Otto von Bismarck
➢
Helmuth von Moltke
Militair
Bismarck voerde de militaire plannen van generaal Helmuth von Moltke
uit, doordat hij de benodigde financiën van het parlement wist te
ontfutselen. De militaire hervormingen waren fenomenaal:
✔
uitbreiding van het staande legeraanvoerder: in aantal en een
driejarige dienstplicht
✔
spoorwegnet aan de wensen van het leger aangepast om zo
effectief mogelijk te kunnen transporteren
✔
invoering van het naaldgeweer; waarmee sneller en effectiever
geschoten kon worden
✔
oorlogspel door het de staf en soldaten om oorlog in vredestijd te
oefenen

Pruisen grijpt de macht in Duitsland, 1864-1866
➢
1864 Duits-Deense oorlog
KUSTER © ROTTERDAM 2007
33
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Denemarken annexeert Sleeswijk. Pruisen verslaat samen met de leden
van de Duitse Bond Denemarken. Pruisen weet dat zijn leger klaar voor
de volgende stap is.
➢
1866 Brüderoorlog / Duits-Duitse oorlog / Oostenrijk-Pruisische oorlog
✔
Pruisen doet een voorstel de Duitse Bond te hervormen: een plan
waar de Oostenrijkers het nooit mee eens zullen zijn: Pruisen lokt
bewust een oorlog uit (de grenzen waren safe: Rusland had het te
druk met interne zaken, met Frankrijk had Bismarck afspraken
gemaakt en Italië was bereid Oostenrijk vanuit het zuiden aan te
vallen).
✔
Oostenrijk en de meeste andere leden van de Duitse Bond worden
door het superieure Pruisische leger in zeven weken tijd
uitgeschakeld.
✔
Bij het verdrag van Praag (1866) was Pruisen de grote overwinnaar:

annexatie van gebieden ten noorden van de Main

met de verslagen Duitse landen ten zuiden van de Main sloot
Bismarck verdragen
Pruisen was in 1866 meester van de Duitse gebieden geworden: Oostenrijk was
gedwongen tweede viool te spelen.
(kaart Duitsland, 1862-1871)
KUSTER © ROTTERDAM 2007
34
HAVO5

DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Gevolg: Oorlog hangt in de lucht
✔
Napoleon III en Frankrijk waren geschokt door de snelle Pruisische
overwinningen. Frankrijk realiseerde zich dat zij vanaf dat moment aan
de Rijngrens een nieuwe vijand hadden. Pogingen om Luxemburg te
annexeren / kopen in 1867 mislukten. Frankrijk ging over tot
legerhervormingen en voerde het beroepsleger in. Het Franse leger
vertrouwde erop het Pruisische leger de baas te zijn, want hoe konden
die losse Pruisische eenheden een massieve Franse verdediging onder de
voet lopen.
✔
Bismarck wacht rustig af, omdat hij weet dat de Zuid-Duitse landen in
zijn armen zullen vallen als Frankrijk agressief wordt.
Aanleiding van de Frans-Duitse oorlog

Spaanse troonopvolging
Sinds 1868 zijn de Spanjaarden op zoek naar een nieuwe koning; in
Leopold von Hohenzollern vinden zij een geschikte kandidaat. Napoleon III
vindt de kandidaat onaanvaardbaar: namelijk een Duitser en een neef van
de Pruisische koning. De Franse publieke opinie geraakt in een anti-Duitse
stemming.

Emser Depêche
✔
Nadat Leopold afziet van het Spaanse koningschap willen de Fransen hun
gram halen door hun ambassadeur naar de Pruisische koning te sturen
(in Bad Ems). Frankrijk wil dat de koning belooft dat nooit een
Hohenzollern op de Spaanse troon terecht komt.
✔
Koning Wilhelm bericht Bismarck dat hij op nette wijze dit verzoek heeft
afgewezen.
✔
Bismarck verandert dit telegram, zodat het lijkt alsof de koning de
Franse ambassadeur vernederd heeft en laat het telegram lekken in de
Franse pers. Frankrijk staat op springen, eist genoegdoening en
mobiliseert het leger.
✔
Frankrijk was daarmee tot agressor geworden en Bismarck kon mooi
weer spelen (mede omdat hij met de overige Duitse landen allianties had
gesloten).
KUSTER © ROTTERDAM 2007
35
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Het verloop van de Frans-Duitse oorlog
A) De keizerlijke oorlog, juli-september 1870
➢
Met veel bombarie verzamelt een slecht georganiseerd Frans leger zich
ten velde in de zomer van 1870. Het defensieve optreden van de Fransen
bezegeld hun lot, want de Pruisen weten (met snelle manoeuvres) de
Fransen te omsingelen te Metz. Het hoofddeel van het leger zal maanden
omsingeld blijven
➢
Begin september weet het Pruisische leger het andere Franse leger bij
Sedan onder leiding van Napoleon III te verslaan: de keizer geeft zich
over
KUSTER © ROTTERDAM 2007
36
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
De verslagen keizer Napoleon III en Bismarck op een bankje te Sedan
B) De Republikeinse oorlog, september 1870-januari 1871
➢
Het gevangen zetten van Napoleon III leidt tot de uitbraak van een
revolutie: wederom een liberale; de Derde Republiek werd uitgeroepen.
➢
De Franse nieuwe regering onder leiding van Gambetta probeerde
tevergeefs de oorlog te continueren:
✔
Parijs werd omsingeld
✔
Op het platteland vormden Fransen guerrilla-eenheden die met de
Pruisen vochten.
✔
Republikeinse Franse leger werden door Pruisen in Orleans en Le
Mans verslagen.
De Franse Derde Republiek kon de oorlog niet langer volhouden:
✔
het platteland weigerde te vechten voor de liberale Republiek
✔
de Franse economie was door de oorlog ontwricht
✔
de situatie in Parijs ziektes was al onhoudbaar toen in januari
Pruisen begon met beschietingen
Op 29 januari 1871 moest de Derde Republiek om een wapenstilstand
KUSTER © ROTTERDAM 2007
37
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
vragen: Frankrijk was verslagen.
Gevolgen van de Frans-Duitse oorlog

Rol van de pers
Te velde beschreven journalisten de oorlog: hun eigen manschappen
idealiseren en de vijand demoniseren. De nationalistische pers zwengelde
de oorlogsagressie aan.

Het Rode Kruis
Het Rode Kruis in 1864 opgericht door Henri Dunant zette voor het eerst
grootschalige hulpacties op. Vanuit een burgerlijk beschavingsoffensief
vond het Rode Kruis dat een ieder recht had op hulp: burger of soldaat. Het
Rode Kruis stond erop dat zij neutraal in conflict waren en er voor alle
partijen waren. Zij handelen volgens het geldende oorlogsrecht.
Nightingale was een tegenstander van zulke organisaties; zij vond dat het
leger voor zijn eigen gewonden moest zorgen. De aanwezigheid van het
Rode Kruis zou de oorlog daardoor alleen maar verhevigen en verlengen:
een visie die door pacifisten wordt gedeeld.

De Duitse eenheid
Op 18 januari 1871 werd in de Spiegelzaal te Versailles het Duitse keizerrijk
uitgeroepen en Wilhelm I als eerste keizer bejubeld.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
38
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Spotprent op het uitroepen van het Duitse keizerrijk. Wilhelm I met de kroon; Bismarck
als schilder op de achtergrond de nieuwe kaart van Duitsland aan het tekenen en de
spiegel wordt vastgehouden door de Beierse koning Lodewijk II, die in een publieke brief
had geschreven waarin hij opriep om tot een Duitse eenheid te komen.

Vrede van Frankfurt
In Frankfurt werd de Vrede getekend:
➢
Frankrijk raakte Elzas en Lotharingen kwijt
en
➢

Frankrijk moest vijf miljard franc schadevergoeding betalen
De opstand van de commune
In Parijs brak in maart de revolutie opnieuw uit en een burgeroorlog
dreigde. Radicale groepen eisten verregaande hervormingen. Generaal MacMahon greep hard in en met veel bloedvergieten wist hij de communards uit
te schakelen.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
39
HAVO5

DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Voedingsbodem voor een nieuwe oorlog
De machtsverhoudingen in Europa waren ingrijpend veranderd:
➢
Op het continent zwaaide Pruisen/het Duitse keizerrijk de scepter
➢
Frankrijk bleef zwaargewond achter, maar herstelde. De nationalistische
gevoelens van revanche zaten diep bij de Fransen
➢
De Europese mogendheden namen de tactiek van Von Moltke over:
snelle
offensieve
manoeuvres,
invoering
van
de
dienstplicht
en
oorlogsspellen. Men dacht dat dit de nieuwe vorm van oorlog was.
Men geloofde in 1870-1871 dat de snelle Pruisische offensieven de reden waren
dat Pruisen de oorlog had gewonnen. Wij weten nu dat eerder het Franse falen en
domheden de reden van het Duitse succes was. Zodoende oefende het leger van
Europa tussen 1871 en 1914 op de lessen van 1870-1871 zonder te begrijpen
dat wat er zou gebeuren als twee even sterke legers elkaar zouden ontmoeten.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
40
HAVO5
DIKTAAT
(kaart: Duitse Keizerrijk, 1871-1918)H4.
De
GESCHIEDENIS
Eerste
Wereldoorlog,
1914-1918
Aanleiding en oorzaken
Oorzaken
I. Nationalisme
a) Balkan
Het Ottomaanse Rijk was nog steeds de zieke man van Europa. In
1878 had het Rijk moeten toestaan dat Roemenië, Montenegro, Servië
en
Bulgarije
onafhankelijk
werden,
maar
daarmee
waren
de
problemen nog steeds niet over.
Kaart van de Balkan, 1899.
Per land staat aangegeven welke gebieden zij nog wilde hebben
Roemenië, Servië, Montenegro, Bulgarije en Griekenland wilde nog meer
KUSTER © ROTTERDAM 2007
41
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
land verkrijgen van het Ottomaanse Rijk en van elkaar:
➢
1912 Eerste Balkanoorlog
De nieuwe landen op de Balkan vallen het Ottomaanse Rijk aan, winnen
en krijgen territoriumwinst.
➢
1913 Tweede Balkanoorlog
Over de verdeling van de gewonnen gebieden was men het oneens,
zodat iedereen in oorlog kwam met Bulgarije. Bulgarije werd verslagen
en een nieuwe gebiedsverdeling werd bepaald. Albanië werd ook
zelfstandig.
Maar men was het nog steeds niet eens over de verdeling; met name Servië
voelde zich tekort gedaan: het had nog steeds geen uitweg naar de zee en
het rekende grote delen van Oostenrijk-Hongarije tot haar grondgebied.
Met recht noemde met de Balkan: het kruitvat van Europa.
b) Oostenrijk-Hongarije
Oostenrijk-Hongarije, de Habsburgse dubbelmonarchie, was een
instabiel land, want de Duitsers en Hongaren oefenden de macht uit.
De andere volkeren wilde ook macht en wellicht zelfs zelfstandigheid.
De instabiliteit werd vanaf 1908 groter toen de Dubbelmonarchie
door alle chaos op de Balkan kans zag Bosnië-Herzegovina te
annexeren:
➢
weer nieuwe volkeren werden toegevoegd aan het instabiele
veelvolkerenrijk
➢
door de annexatie kwam de Dubbelmonarchie in conflict met
Servië; Servië zag deze gebieden als de hare. Rusland en
Oostenrijk-Hongarije hadden sinds 1815 de status-quo op de
Balkan proberen te handhaven, maar in dit conflict koos Rusland
voor Servië. Oostenrijk-Hongarije was een oude bondgenoot op de
Balkan kwijtgeraakt.
II. Modern Imperialisme & Economische concurrentie
Vanaf 1870 was Europa bezig Azië en Afrika te verdelen; elk land wilde voor
zijn eigen economie en prestige zoveel mogelijk gebied.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
42
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Gevolgen:
➢
Engeland beheerste de zeeën en wilde zoveel mogelijk gebied in bezit
krijgen. Zij slaagde daar heel goed in, maar moest rond 1900
concluderen dat zij in Europa geen enkel land meer tot haar vriend kon
rekenen.
➢
Duitsland en Engeland kwamen aan het einde van 19de eeuw ten aanzien
van koloniën en met name ten aanzien van de economie ernstig met
elkaar in conflict. Het jonge Duitsland tartte de Engelse rol als
economische macht nummer 1 en wilde het land ook tarten in de
kolonies. Duitsland en Engeland begonnen een vlootwedloop: wie had de
grootste en machtigste oorlogsvloot.
III. Militarisme & bewapeningswedloop
Onder invloed van het nationalisme en de dreiging begon in alle landen een
wapenwedloop: het machtigste land had immers ook de machtigste wapens.
Met name in Duitsland ging dit gepaard met veel militarisme. In de
Pruisische samenleving speelde het leger een grote rol; zelfs een dominante
rol in de samenleving. Militaire deugden waren in het Duitsland van Wilhelm
I de belangrijkste deugden; een groot deel van de bevolking was lid van een
(semi-)militaire genootschap. Bijkomend probleem was dat Duitsland
voor zichzelf een grote rol zag weggelegd in de Europese en wereldpolitiek.
IV. Bondgenootschappen
Bismarck was na de stichting van het Duitse keizerrijk op zoek naar
stabiliteit en bondgenoten:
➢
vanaf 1879 bondgenootschap met Oostenrijk-Hongarije
➢
vanaf 1882 werd Italië aan dit
bondgenootschap
toegevoegd
en
ontstond de Triple Alliantie
Deze alliantie werd vergiftigd door 1 groot probleem: Italië eiste in Alpen
gebieden van Oostenrijk-Hongarije op
➢
vanaf
1873
bestond
ook
de
Driekeizerbond
tussen
Duitsland,
Oostenrijk-Hongarije en Rusland. Doordat de betrekkingen tussen
Rusland en Duitsland verslechteren, besluit Rusland niet langer deel te
nemen aan de Driekeizerbond. Duitsland en Rusland sluiten in 1887 in
KUSTER © ROTTERDAM 2007
43
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
het geheim het Herverzekeringsverdrag of het Rugdekkingsverdrag,
waarin Duitsland neutraliteit beloofde bij een Russische-Oostenrijkse
oorlog. In de jaren daarna wordt de kloof tussen Rusland en Duitsland
steeds groter, zodat Wilhelm II in 1890 besluit het verdrag niet te
verlengen.
George V (Engeland)
Wilhelm II (Duitsland)
Nicolaas II (Rusland
(alledrie kleinkinderen van Victoria van Engeland en daarmee neven van elkaar)
➢
Rusland zag zich vanaf 1890 zonder bondgenoten en met een Triple
Alliantie geconfronteerd. In 1894 vond het een nieuwe bondgenoot:
Frankrijk. De Fransen investeerden al langere tijd in Rusland en zagen in
Rusland de ideale bondgenoot tegen hun aartsvijand: Duitsland. Rusland
en Frankrijk sloten de Frans-Russische Tweebond.
➢
In 1904 sloten Frankrijk en Engeland de Entente Cordiale. Frankrijk was
nog steeds op zoek naar bondgenoten tegen Duitsland en Engeland was
rond 1900 tot de conclusie gekomen dat het geen bondgenoten had.
Met name de agressieve Duitse economische en militaire politiek
irriteerden haar in hoge mate.
➢
Met steun van de Fransen wisten Engeland en Rusland hun oude ruzies
over de zeeweg naar Indië en de Aziatische gebieden bij te leggen. In
1907 sloten beide landen de Brits-Russische Entente.
➢
Het samenvoegen van de drie losse verbonden resulteerde in het
ontstaan van de Triple Entente.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
44
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Waarschuwingen en pogingen een oorlog te voorkomen:
In Europa heerste rond 1900 het idee dat een oorlog vernieuwend kon werken op
de samenleving en dat een oorlog niet langer te voorkomen was. Toch waren er
ook tegengeluiden en pogingen een komende oorlog te voorkomen:
➢
Waarschuwingen van Bloch tegen de bloedigheid van de oorlog
➢
Pacifisten en vrouwenbewegingen pleiten voor de vrede
➢
Haagse Vredesconferenties (1899 en 1907) om te komen tot ontwapening
en internationale rechtspraak; een vervolg van de Geneefse Conventie van
1864.
Militaire veranderingen, 1870-1914
Militarisme, nationalisme en de dreiging van een oorlog zorgde ervoor dat vanaf
1900 de Europese landen hun leger gingen klaar maken van een oorlog. Door de
(Tweede) Industriële Revolutie kreeg het leger steeds meer mogelijkheden.
Alfred von Schlieffen
Joseph Joffre
(de bedenkers van het Von Schlieffenplan en Plan XVII)
Oorlogsvoorbereidingen:
➢
Von Schlieffenplan
Het ontstaan van de Franse-Russische Tweebond maakte een
tweefrontenoorlog voor Duitsland reëel. De Duitse generaal Von Schlieffen
verzon een plan om dit probleem te tackelen.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
45
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Von Schlieffen stelde voor om Frankrijk middels een bliksemaanval uit te
schakelen. Het Duitse leger moest door België trekken en het Franse leger
in de rug aanvallen. Na zes weken was Frankrijk dan verslagen en kon het
Duitse leger zich op de Russen richten.
➢
Plan XVII
De eerste jaren na 1871 koesterden de Fransen het idee van een defensieve
tactiek. In 1913 veranderde zij deze tactiek door Plan XVII aan te nemen:
Elzas-Lotharingen moest in een massale actie bevrijd worden en vervolgens
zou men Duitsland binnendringen.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
46
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Kaart: pijlen naar links = Schlieffenplan; pijlen naar recht Plan XVII
➢
Technologie
✔
Groei
van
de
communicatiemogelijkheden:
elektrische
telegraaf,
typemachine, telefoon
✔
Nieuwe schepen, zoals de Dreadnought, met veel krachtigere wapens
✔
Nieuwe handwapens, zoals het mitrailleur van Hiram Maxim
(exemplaar uit 1910)
KUSTER © ROTTERDAM 2007
47
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Bepaalde vernieuwingen werden niet meegenomen, zoals de luchtvaart en
gemotoriseerd vervoer. De landen en het leger waren overtuigd van hun kunnen
en geloofden dat de oorlog binnen een aantal weken in hun voordeel beslecht zou
zijn.
Aanleiding

Op 28 juni 1914 werd de Oostenrijkse troonopvolger, Franz-Ferdinand, te
Sarajevo vermoord door de Servie Gavrilo Princip. Het Oostenrijkse bezit van
Bosnië was de Servische overheid en nationalisten een doorn in het oog en
sinds 1908 probeerden de Serviers Bosnië bij Servië in te lijven.
Gavrilo Princip; foto gemaakt na arrestatie
Franz-Ferdinand met vrouw in auto te Sarajevo
De zomermaanden van 1914
Na de moord op Franz-Ferdinand vond een kettingreactie aan gebeurtenissen
plaats, die zouden leiden tot de uitbraak van de oorlog:
➢
Oostenrijk-Hongarije zon op wraak: Servië zou (met of zonder bewijs)
vernederd moeten worden.
➢
6 juli: Duitsland geeft Oostenrijk-Hongarije een blanco-cheque: Duitsland
zal Oostenrijk-Hongarije in alles wat zij gaat ondernemen steunen.
Duitsland was als sinds 1912 bezig een oorlog tegen Rusland te
organiseren: de mogelijkheid diende zich nu aan.
➢
23 juli: Oostenrijk stelt een vernederend ultimatum aan Servië. Servië gaat
met alle punten akkoord; behalve het toelaten van de Oostenrijkse politie
op haar grondgebied (deze schending van haar soevereiniteit kon Servië
KUSTER © ROTTERDAM 2007
48
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
niet aan)
➢
25 juli: de diplomatieke betrekkingen tussen Servië en Oostenrijk-Hongarije
worden verbroken; beide landen mobiliseren hun leger gedeeltelijk
➢
25 juli: Rusland besluit Servië in geval van oorlog te steunen (wederom een
bondgenoot) en mobiliseert haar leger op 27 juli
➢
28 juli: Oostenrijk-Hongarije valt Servië binnen
➢
28-30 juli: Oostenrijk-Hongarije en Rusland gaan over tot een algehele
mobilisatie: een mogelijke oorlog tussen beide landen dreigt
➢
31 juli: Duitsland eist van Rusland in een ultimatum dat zij het leger
demobiliseren en eist van Frankrijk garanties neutraal te blijven in een
oorlog. Beide landen leggen de Duitse eisen naast zich neer.
➢
1 augustus: Duitsland verklaart Rusland de oorlog; Frankrijk mobiliseert
zijn troepen. Het Duitse leger wil het Von Schlieffenplan in werking zetten.
➢
2 augustus: Duitsland eist van België vrije doorgang; België weigert en
wordt de oorlog verklaart
➢
3 augustus: Duitsland verklaart Frankrijk de oorlog
➢
4 augustus: Duitsland valt België binnen. Op grond van het verdrag van
Londen (1839) waarin de Belgische neutraliteit wordt gegarandeerd,
verklaart Engeland Duitsland de oorlog.
➢
5 augustus: Oostenrijk-Hongarije verklaart de oorlog aan Rusland
Conclusie: vanaf 5 augustus 1914 zijn de Triple Alliantie en de Triple Entente met
elkaar in oorlog. Alleen Italië is neutraal gebleven.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
49
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
H5. De Eerste Wereldoorlog, 1914-1918
Het verloop van de strijd
Augustuskoorts
Met gejuich werd het begin van de oorlog door de landen begroet; een ieder wist
immers zeker dat zijn land na een korte oorlog als winnaar uit de strijd
tevoorschijn zou komen. De Engelsen spraken over een “jolly good war” en de
Duitsers over een “frischer fröhlicher Krieg”
KUSTER © ROTTERDAM 2007
50
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
(bejubeld door een uitzinnige massa trekt het
Duitse leger op weg naar het front onder de Brandenburger Tor door)
Het Westfront

België
Met brute kracht vervolgen de Duitsers hun plannen en trekken door België.
Bang voor franc-tireurs treden zij hard op tegen de burgerbevolking. De
Geneefse Conventie en de Haagse Vredesconferenties worden met voeten
getreden: de eerste vluchtelingenstromen komen op gang.

Plan XVII
Het Franse Plan XVII mislukt meteen; niet de Fransen trekken Duitsland
binnen, maar de Duitsers Frankrijk.

Slag aan de Marne
In september vindt de eerste grote veldslag plaats tussen FrankrijkEngeland met Duitsland. De Duitse troepen worden aan de rivier de Marne
tot staan gebracht (met hulp van de Parijse taxi's worden de Franse soldaten
KUSTER © ROTTERDAM 2007
51
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
naar het front gebracht). Het Von Schlieffenplan is daarmee ook mislukt.

Eerste Slag bij Ieper
De Duitsers doen nog een poging het Von Schlieffenplan te verwezenlijken
en beginnen hun opmars door west-België naar Noord-West Frankrijk.
Rondom Ieper worden de Duitsers opnieuw tot staan gebracht.
Eind 1914 was de oorlog vastgelopen en de troepen begonnen zich in te
graven: de loopgravenoorlog was begonnen.

De loopgravenoorlog
Het optimisme van de eerste oorlogsweken/maanden vervloog en de harde
realiteit drong aan het westfront door: het leven en vechten in de
loopgraven:
➢
honderden kilometers loopgraven doorkliefden het landschap van
België en Noord-Frankrijk
➢
tussen de fronten ontstaat niemandsland
➢
met zandzakken en prikkeldraad probeerde men zijn eigen loopgraaf
te beveiligen
➢
contact met de linies was moeilijk
➢
kou, slechte kleding, vocht, geen medische voorzieningen, een
gebrek aan hygiëne en de altijd aanwezige angst voor de dood
stompten de soldaten af
➢
nieuwe verschrikkelijke wapens werden ingezet: granaten, allerlei
vormen
van
chemische
oorlogsvoering
(gifgassen)
en
vlammenwerpers.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
52
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
(titel van de foto: surrounded by the invisible death)
➢
de verdediger was altijd in het voordeel; toch besloot men regelmatig
tot een aanval, want de vijandelijke linies moesten doorbroken
worden. Mensenlevens telden daarmee voor de legerleiding niet; wel
het winnen van de slag en de oorlog
Duitse boodschappenhond aan het front met gasmasker
✔
De slag bij Verdun, februari-november 1916
Massale aanval van de Duitsers om de Franse linies rondom Verdun te
KUSTER © ROTTERDAM 2007
53
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
doorbreken. In 10 maanden tijd vielen ongeveer 270.000 doden,
500.000 soldaten raakten gewond. Geen van de partijen had de slag
gewonnen of was effectief iets opgeschoten.
(Engelse loopgraaf tijdens het Somme-front)
✔
De slag bij de Somme, zomer 1916
Massale Engels-Franse aanval op de Duitse linies bij de rivier de Somme.
300.000 soldaten vonden de dood; 800.000 raakten gewond; de
Engelsen-Fransen hadden 10 kilometer terrein gewonnen.
✔
De Derde Slag bij Ieper / Slag bij Passendale, juli-november 1917
Massale Engelse aanval op de Duitse linies in de Salient van Ieper. Enkele
kilometers
terreinwinst
werden
geboekt
ten
koste
van
700.000
slachtoffers (gesneuvelden en gewonden).
KUSTER © ROTTERDAM 2007
54
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
(luchtfoto van Passendale: boven voor en onder na de veldslag)
Het leven aan het Westfront
✔
Ondanks alle ellende en ontberingen bleven de soldaten de bevelen van de
legerleiding opvolgen. Slechts tweemaal weigerden de troepen: het
befaamde Kerstbestand en de muiterij in het Franse leger in het voorjaar
van 1916. Het leger greep dan ook hard in als men muiterij vermoedde:
executie was de straf.
✔
Gedurende de oorlog probeerde men ook het leven van de soldaten te
verbeteren: meer aandacht kwam er voor rantsoenen, kleding en verlof.
✔
Ook de medische voorzieningen verbeterden tijdens de oorlog: het aantal
soldaten dat aan ziektes stierf daalde opzienbarend. Men moest echter deze
medische voorzieningen onttrekken aan de burgerbevolking, zodat in 1918
de Spaanse Griep geweldig huis hield onder de Europese bevolking.
✔
Het Rode Kruis probeerde aan de fronten de zieken te verzorgen en riep op
het oorlogsrecht na te komen en probeerde de partijen met elkaar in
gesprek te brengen.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
55
HAVO5
✔
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Twee zijdes van dezelfde medaille: soldatengedrag:
- bepaalde groepen soldaten vonden de oorlog heerlijk: eindelijk
konden zij eer en roem behalen. Menigmaal werd de oorlog
gebruikt om zijn eigen bloeddorstige mentaliteit te botvieren
- andere groepen konden de oorlog niet langer aan en kregen
psychische en onverklaarbare fysieke klachten: Shell Shock (het
hedendaagse Posttraumatisch Stress-syndroom)
Het front in het Midden-Oosten
➢
In oktober 1914 sloot het Ottomaanse Rijk zich aan bij Duitsland en
Oostenrijk: het zag een kans de oude vijand Rusland aan te pakken.
➢
In het Midden-Oosten ontstonden meerdere fronten: in Palestina, aan het
Suezkanaal, in de Kaukasus en in Oost-Turkije.
➢
De oorlog werd gebruikt door de Turken om zich te ontdoen van de
Armeense minderheid in hun land: de Armeense Genocide.
➢
Hoewel de Engelsen en Russen op de lange termijn de winnende hand in de
oorlog hadden, leden zij ook grote verliezen (de mislukte landing te
Gallipoli 1915 is daar een goed voorbeeld van).
Het Oostfront
➢
Ondanks het plan Frankrijk snel te verslaan moest Duitsland al in augustus
1914
een
tweefrontenoorlog
vechten:
de
Russen
waren
sneller
gemobiliseerd dan de Duitsers verwacht hadden. Het Russische leger was
veel groter dan het Duitse en Oostenrijkse leger, maar beschikte niet over
moderne wapens en communicatiemiddelen. De Duitsers wisten dit
meermalen uit te buiten en de Russen te verslaan.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
56
HAVO5
➢
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
In het najaar van 1914 stabiliseerde zich ook het Oostfront; in 1915 en
1916 kwam er door geslaagde aanvallen weer beweging in het Oostfront.
(Russische soldaat in prikkeldraad)
Het front in de koloniën
➢
Japan koos in 1915 de kant van de Entente in de oorlog en begon een
oorlog tegen de Duitse koloniën in China
➢
In Afrika en de Stille Oceaan werden de Duitsers snel in hun koloniën
verslagen.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
57
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Het Alpenfront
➢
Italië koos in 1915 de kant van Entente: zij hoopte in de oorlog gebieden
van Oostenrijk te kunnen afsnoepen.
➢
In de Alpen bij de rivier de Isonzo vonden tussen 1915 en 1918 elf
offensieven plaats: zonder enig resultaat.
Oorlog ter zee
➢
Aan het begin van de oorlog verwachtte men een groot treffen tussen de
Engelse en Duitse vloot. Die kwam bij de slag bij Jutland (1916); wederom
een status-quo.
➢
De Duitsers trokken hun vloot terug naar de haven en de Engelsen slaagden
erin de Duitsers met een zeeblokkade van de buitenwereld af te sluiten.
➢
Middels mijnen en onderzeeboten probeerden de Duitsers alsnog de
blokkade te ondermijnen en de vijandelijke vloot te vernietigen.
Het thuisfront: de totale oorlog
➢
Het leger had nieuwe soldaten nodig: middels nationalistische propaganda
slaagde Engeland in 1915 om 2½ miljoen soldaten te rekruteren.
➢
In gebieden waar het front was had de burgerbevolking direct te maken met
de oorlog, maar de burgerbevolking ver weg van het front werd
geconfronteerd met de oorlog: de totale oorlog.
✗
Economie
Om de oorlog te kunnen blijven voeden ontstond er een geleide
oorlogseconomie. De overheid bepaalde welke producten gemaakt
moesten worden: consumptieartikelen werden naar het tweede plan
geschoven
✗
De laatste landen voerden de dienstplicht in: deze oorlog kon niet
alleen meer van vrijwilligers bestaan.
✗
Vrouwen namen thuis de rol van hun mannen over: ook in de
fabrieken. Dit beroep op vrouwen leidde tot een nieuw impuls voor de
vrouwenemancipatie.
✗
Massamedia, propaganda en censuur werden onbewust en bewust
gebruikt om ervoor te zorgen dat de publieke opinie achter de oorlog
bleef staan.

Zonder
publieke
steun
geen
geld/geen
soldaten/geen
KUSTER © ROTTERDAM 2007
58
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
parlementaire steun en dus geen oorlog. In de nationalistische
gevoelens van die tijd vond menige krant en journalist het normaal
om de oorlog te steunen.

Er ontstond een agressieve oorlogscultuur; het gelijk was aan jou
zijde; jij beschermde de beschaving. Een polarisatie van ik goed: jij
slecht.

De nieuwe media werd gebruikt voor het beïnvloeden van de
publieke opinie en het aanscherpen van de oorlogscultuur: film,
oorlogspost en oorlogslectuur

Er waren soms ook tegengeluiden: met name de “Warpoets”
(Owen, Sassoon, Brooke, McCrae) gaven in hun gedichten vanaf
1915 blijk van het harde leven aan het front.
✗
Naast belastingverhogingen probeerde men middels nationalistische
giften de oorlogskas te spekken.
✗
De oorlog beheerste het dagelijkse leven
KUSTER © ROTTERDAM 2007
59
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Kentering van de oorlog, 1917-1918
VS stapt de oorlog in
➢
Waarom?
✔
De sympathie van de VS lag bij de democratische landen als Frankrijk en
Engeland.
✔
De VS irriteerde zich hevig aan de Duitsers die met hun onderzeeboten
ook
Amerikaanse
schepen
aanvielen.
Zij
schonden
daarmee
de
internationale afspraken. De VS verbrak in februari 1917 de diplomatieke
betrekkingen toen Duitsland de onbeperkte duikbootoorlog afkondigde
(de keizer fluistert de Mexicaan de volgende boodschap in:
Join with Germany and you get a bit of United States)
✔
Toen bleek dat Duitsland pogingen ondernam om Mexico te overtuigen
de VS de oorlog te verklaren (het zgn. Zimmermanntelegramm) was de
maat voor de VS vol.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
60
HAVO5
➢
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
Gevolg
✗
In een golf van nationalisme bracht de VS in korte tijd een groot leger op
de been, die naar het Westfront werd gestuurd
✗
De VS ging zich bezig houden met de internationale politiek. Wilson
stelde zijn Veertien Punten op, waarin hij o.a. pleitte voor het
zelfbeschikkingsrecht voor de volkeren in de Dubbelmonarchie en het
Ottomaanse Rijk en voor de oprichting van een internationale vereniging:
de Volkenbond.
Rusland stapt de oorlog uit
➢
Waarom?
✗
De oorlog verloopt dramatisch voor de Russen. Rellen lopen uit de hand
en de Februarirevolutie breekt uit. De tsaar treedt af en een voorlopige
democratische liberale regering neemt de macht over. Deze regering
moet in het najaar tijdens de Oktoberrevolutie het veld ruimen voor de
communisten.
✗
De communisten o.l.v. Lenin staken de oorlog en sluiten de Vrede van
Brest-Litovsk
➢
Gevolg
✗
De Duitsers hebben niet langer last van een tweefrontenoorlog
✗
Rusland verliest grote gebieden aan zijn westgrens
✗
In Rusland breekt een burgeroorlog uit
✗
Rusland wordt niet langer vertrouwd door het westen
Het einde van de oorlog
➢
De Duitsers besloten tot een voorjaarsoffensief (1918). Met tanks en
vliegtuigen moest het Westfront doorbroken worden eer de VS grote
troepen manschappen kon sturen.
➢
De komst van de VS en met nieuw enthousiasme weten de geallieerden de
Duitsers te weerstaan en in de zomer zelfs terug te dringen. Het westfront
is weer een bewegingsoorlog geworden.
➢
In de herfst van 1918 wordt duidelijk dat Duitsland1 op is:
✗
economie raakt door de blokkade uitgeput
1 Hetzelfde geldt voor Oostenrijk-Hongarije, Bulgarije en het Ottomaanse Rijk
KUSTER © ROTTERDAM 2007
61
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
✗
onvrede onder de bevolking
✗
de soldaten waren uitgeput
✗
de legerleiding begreep dat de oorlog niet meer te winnen was en wilde
ervoor zorgen dat de militairen niet de schuld van de oorlog of het
verlies zouden krijgen
➢
Een nieuwe Duitse regering (bestaande uit meerdere partijen) moet de
onderhandelingen aangaan, maar het leger weigert de Amerikaanse eisen in
te willigen.
➢
In november stort het Duitse keizerrijk als een kaartenhuis in: de matrozen
te Kiel slaan aan het muiten, de geallieerden doordringen de Duitse linies
bij de Maas, revoluties en opstanden breken uit, de Republiek wordt
uitgeroepen, de keizer treedt af en vlucht en de wapenstilstand wordt
gesloten.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
62
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
De gevolgen van WOI
➢
➢
Slachtoffers
✗
30 miljoen burgerslachtoffers (direct of indirect)
✗
8 ½ miljoen soldaten sneuvelen
✗
21 miljoen gewonde soldaten
✗
7 ½ miljoen soldaten worden vermist of krijgsgevangen gemaakt
Rouw en ontreddering
Het na-oorlogse Europa likt zijn wonden: voor de oorlog wordt een plaats
gevonden, namelijk herdenken. De harde realiteit van de oorlog vindt ook
zijn weerslag in kunst en literatuur. Het pacifisme krijgt een nieuwe
KUSTER © ROTTERDAM 2007
63
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
opleving.
➢
Dolkstootlegende
Het Duitse leger en de legerleiding blijft erbij dat de regering hen verraden
heeft. Het leger had de oorlog kunnen winnen, maar werd door de eigen
regering met een dolk in de rug gestoten. Het stelde de nieuwe Duitse
regering in een kwaad daglicht; het leger kon daarmee haar macht en
prestige behouden.
De overwinnaars op in Versailles. Van links naar recht
D. Lloyd George (ENG), V. Orlando (IT), G. Clemenceau (FRA) en W. Wilson (VS)
➢
Vrede van Versailles
✗
De landkaart van Europa wordt herschikt: Oostenrijk-Hongarije en het
Ottomaanse Rijk vallen uiteen in talloze landen en Duitsland verliest aan
alle kanten grondgebied.
✗
Nieuwe ontevredenheid en een minderhedenproblematiek wordt op dat
moment gecreëerd.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
64
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
(Europa 1919)
➢
Volkenbond
De hoop om na WOI middels de Volkenbond een stabielere wereld vorm te
geven vervliegt als snel. Duitsland, de VS en de SU zijn geen lid en zonder
leger is de Volkenbond machteloos tegen het agressieve optreden van Japan
en Duitsland in de jaren '30. Wel wordt na een bijeenkomst in 1922 het
Permanente Hof van Internationale Justitie in Den Haag opgericht.
➢
Na-oorlogs Duitsland
Duitsland beschouwt de Vrede van Versailles als een diktaat. Duitsland
wordt tot hoofdschuldige van de oorlog verklaart; verliest grondgebied in
oost en west; moet een immense herstelbetaling betalen; moet gebieden
demilitariseren en het leger mag maximaal 100.000 man groot zijn. Daarbij
komt dat door de dolkstootlegende de nieuwe democratische regering geen
KUSTER © ROTTERDAM 2007
65
HAVO5
DIKTAAT
GESCHIEDENIS
krediet heeft. Menige Duitser wilde de vrede en het dictaat niet en
accepteert Versailles nooit. De kiem voor een nieuwe oorlog is gezaaid.
Het Europa van na 1919 is uiterst instabiel: oude problemen zijn niet opgelost en
nieuwe zijn gemaakt. Nieuwe ideologieen als communisme en nationaalsocialisme en fascisme krijgen kans wortel te slaan; met name als vanaf 1929 de
wereld zich in een economische crisis stort.
KUSTER © ROTTERDAM 2007
66