De geschiedenis op haar kop

gelaarsd, gespoord en geletterd
De geschiedenis
op haar kop?!
handleiding voor de leerkracht
Nora Bogaert . Lieve Verheyden
project ‘de geschiedenis op haar kop?!’
Gestelde kwestie: Klopt de bewering dat de Chinezen 70 jaar voor Columbus Amerika
hebben ontdekt en in kaart gebracht? Kloppen de andere uitspraken in het krantenartikel?
Product: samenvattende rapportage (in de vorm van een nieuw artikel) van beschikbare informatie in verband met de uitspraken in het gelezen krantenartikel
Aangeraden aantal lesuren: 5 tot 6
overzicht van de taken
instapactiviteit
1 Kennismaking met een nieuwe theorie (via een kort dagbladartikel) over:
les
1
• een recent opgedoken wereldkaart die de ontdekking van Amerika door de Chinese admiraal Zheng He, meer dan 70 jaar voor Columbus, zou staven,
• het verband ervan met de theorie Gavin Menzies, voormalig lid van de Britse marine,
• een verwijzing naar nog eerdere ontdekkingen van Amerika door anderen.
2 In het krantenartikel wordt veel gezegd maar er wordt ook veel ongezegd gelaten. Waarover weten de leerlingen al iets (en wat)? Waarover zouden ze meer willen weten? Welke vragen roept het bij hen op?
3 Keuze/verdeling van de thema’s en vorming van drietallen met een zelfde keuze
kernactiviteit
lessen
2 en 3
les 4
les 5 / 6
1 Informatieverwerving en -verwerking rond de volgende thema’s
a. De reizen van Zheng He en de mogelijke Chinese ontdekking van Amerika
b. Andere ontdekkers voor Columbus: de Paleo-Indianen
c. Andere ontdekkers voor Columbus: de Vikingen, op zoek naar land om zich te vestigen; de Portugezen, in opdracht van hun koning; Engelse koopmannen, op zoek naar producten en afzetmarkten
d. Gavin Menzies en zijn theorie e. De authenticiteit van de Chinese wereldkaart
2 Herwerking van het dagbladartikel: toevoeging van informatie over de
verschillende thema’s
afsluiting
les 5 / 6
Terugblik op schrijfproduct/-proces
Reflectie over de belangrijke kenmerken van een goede samenvatting
overzicht van de nagestreefde academische geletterdheidsdoelen
•
•
•
•
structurerend lezen van informatieve teksten bestemd voor een volwassen publiek (et 15 graad 2)
structurerend schrijven van informatieve teksten bestemd voor leeftijdgenoten (et 19 graad 3)
beoordelend lezen van studieteksten en van informatieve teksten bestemd voor een volwassen publiek (et 13 en 14)
reflecteren over inhoud en vorm van een schrijfproduct : een samenvatting (et 22 graad 3)
2 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
1. instap
Omschrijving
De leerlingen krijgen een dagbladartikel te lezen (of het wordt hen door de leerkracht voorgelezen)
waarin het verhaal wordt gedaan van een recent ontdekte Chinese wereldkaart en waarin de kwestie van
de ontdekking van Amerika aan de orde wordt gesteld. Ze geven aan welke verschillende aspecten met
betrekking tot de ontdekking van Amerika in het artikel worden aangeraakt, over welke daarvan ze al iets
weten en over welke ze meer willen te weten komen. Op basis hiervan worden ze gegroepeerd.
Doelstellingen
• structurerend lezen van een informatieve tekst
• structurerend schrijven van een informatieve tekst Werkvormen
• klassikaal gesprek
• individueel zelfstandig werken
• samenwerking in duo’s
Materiaal
• krantenartikel voor alle leerlingen
• brontekst A voor alle leerlingen (huistaak)
Lesverloop
Introductie
1. Activeer de voorkennis en motiveer de leerlingen voor de opdracht
Wat antwoordt men doorgaans op de vraag wie Amerika heeft ontdekt? Zijn jullie het daar mee eens? Kondig aan
dat in het dagbladartikel dat je de klas gaat voorleggen iemand die vraag heel anders beantwoordt.
Deel het artikel uit (of lees het zelf voor vooraleer je het uitdeelt).
2. Formuleer de instructie voor de opdracht Vorm duo’s. Geef aan dat de leerlingen de tekst individueel moeten lezen, maar dat ze nadien met elkaar moeten overleggen over de volgende vragen:
1. Welke onderwerpen worden er aangeraakt in het artikel?
2. Zijn er onderwerpen die in het artikel ter sprake komen waarover we iets weten? 3. Waarover weten we niets?
4. Waarover zouden we wat meer willen te weten komen?
Uitvoering
Circuleer en observeer de gesprekken. Ondersteun waar nodig: bij slecht begrip van de opdracht, bij on­
voldoende diepgang, bij talige struikelblokken, ... Stel vragen die het denken van de leerlingen activeren en
hen op weg zetten naar de oplossing van hun probleem:
• Wat is het probleem? Wat gaat er niet?
• Wat moet je precies doen? • Is er iets wat je niet begrijpt? Wat zou dat kunnen betekenen? Staat er iets in de tekst dat je kan helpen?
... Staat hier niet dat ...?
• Wat kan je doen om de betekenis van ‘...’ te weten te komen?
• Kan je iets vinden in de tekst dat jullie helpt ... ? Lees even door/Kijk even terug. Vinden jullie een aanwijzing?
• Werken je een ander woord in ‘...’? 3 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
Afronding
• Ga met de klas in gesprek over hun reacties op de 4 vragen. Breng het lijstje thema’s (vraag 1) op het bord
aan. Geef aan dat het de bedoeling is dat iedereen een thema kiest waarover hij/zij meer te weten wil
komen en er gedurende twee tot drie lessen mee aan de slag gaat. Aan de slag gaan betekent in eerste
instantie informatie lezen over het thema. Dat gebeurt niet individueel, maar in kleine groepjes. Later
zullen de groepjes ook nog samen iets moeten schrijven. Die uitleg komt later. • Geef aan dat brontekst A (d.i. De reizen van Zheng He) als huistaak moet worden meegenomen, liefst
tegen de volgende les, maar het kan ook nog tegen de les nadien. • Laat de leerlingen aangeven welk thema hun voorkeur heeft en stel de groepjes overeenkomstig hiermee
samen.
Opmerking: Als niet alle thema’s worden opgenomen probeer dan wat invloed uit te oefenen op de
keuze, zodat alle thema’s worden gedekt. Dat is nodig om de tweede kernactiviteit (het schrijven van een
artikel in het bijgeleverde schrijfkader) te kunnen uitvoeren.
• Deel brontekst A uit. De tijd die nog rest van het eerste lesuur kunnen de leerlingen besteden aan een
eerste kennismaking met de tekst.
• Vorm drietallen van leerlingen met een zelfde interesse, die meteen aan het begin van de volgende les bij
elkaar gaan zitten.
2. kern Omschrijving
• De leerlingen gaan in de gevormde drietallen aan het werk met de bronteksten over hun thema. Ze voeren
de opdrachten uit die op een werkblad worden gegeven. (opdracht 1)
• Vervolgens lezen en verwerken alle drietallen de brontekst over de authenticiteit van de Liu-Gang-kaart.
De uitvoering van deze opdracht wordt door de leerkracht geobserveerd aan de hand van een kijkwijzer.
(opdracht 2)
• Nadien schrijven de drietallen de informatie uit hun opdrachten 1 en 2 in het daartoe bestemde schrijfkader,
onder de vorm van steekwoorden. Op basis hiervan herschrijven ze vervolgens de verworven informatie
op samenhangende wijze. Tot slot maken de leerlingen een sterkte-zwakte-analyse van hun individueel
presteren en van hun samenwerking in het drietal. (opdracht 3)
Doelstellingen
opdracht 1
• structurerend lezen van informatieve teksten
opdracht 2
• structurerend lezen van informatieve teksten
• structurerend schrijven van informatieve teksten
opdracht 3
• structurerend schrijven van informatieve teksten
• beoordelend lezen van informatieve teksten
Werkvormen
• klassikaal gesprek
• individueel zelfstandig werken
• samenwerking in drietallen
4 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
Materiaal
opdracht 1
• de bronteksten B, C, D (in overeenstemming met het aantal leerlingen dat voor de respectieve thema’s heeft gekozen)
Opmerking: Na afloop van deze opdracht of aan het einde van het project kan je
de hele klas alle bronteksten bezorgen
• werkblad voor alle drietallen
• schrijfkader voor alle drietallen (Opdrachten en werkbladen p. 9, 10 en 11) op papier
opdracht 2
• brontekst E
• kijkwijzer voor de leerkracht
• schrijfkader bij het onderdeel Liu-Gang (Opdrachten en Werkbladen p. 14)
opdracht 3
• schrijfkader (Opdrachten en werkbladen p. 12 e.v.), op papier of in digitale vorm
Lesverloop
opdracht 1
Introductie
Geef de instructie voor de opdracht • Leg op de tafel van elk drietal 3 exemplaren van de brontekstbundel klaar die bij hun keuzethema hoort.
Zorg ervoor dat ze die niet inkijken voor je de opdracht hebt uitgelegd. Vertel dat alle brontekstbundels uit
3 documenten bestaan, het ene al wat langer dan het andere. • Geef aan elke leerling het opdrachtenblad (op p. 9) en aan elk drietal 1 exemplaar van het werkblad (op
p. 10-11): ze moeten de opdrachten die hierop staan samen uitvoeren nadat ze eerst individueel hebben
gewerkt. Maak duidelijk dat ze het werk moeten verdelen: elk lid van het drietal neemt 1 deel van de bron­
tekst voor zijn rekening. Elk deel wordt met een eigen nummer (1-2-3) benoemd. Geef aan dat in elk drietal
één van de leerlingen zich verantwoordelijk moet stellen voor de goede gang van de keuze en van het
verder verloop van de opdracht.
• Geef aan dat kader 1 van het opdrachtenblad betrekking heeft op het individuele deel van de opdracht.
Geef aan dat kader 2 betrekking heeft op het gezamenlijke deel van de opdracht. Wijs op de tijd die aan
elke opdracht mag worden besteed.
• Zet de drietallen aan het werk.
Uitvoering
Circuleer en kom tussen waar nodig om het proces van samenwerking in goede banen te leiden. Grijp in als blijkt dat leerlingen vastlopen doordat ze niet begrijpen wat van hen wordt verwacht of bepaalde
delen van de tekst niet verstaan. Activeer het denken van de leerlingen door vragen te stellen:
• Wat is het probleem? Wat gaat er niet?
• Wat moet je precies doen? • Is er iets wat je niet begrijpt? Wat zou dat kunnen betekenen? Staat er niets in de tekst dat je kan helpen?
... Staat hier niet dat ...?
• Wat kan je doen om de betekenis van ‘...’ te weten te komen?
• Kan je iets vinden in de tekst dat jullie helpt … ? Lees even door/Kijk even terug. Vinden jullie een aanwijzing? • Herken je een ander woord in ‘...’? 5 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
Afronding
Geef aan elk drietal een exemplaar van het schrijfkader. Geef hen de opdracht hierin de informatie waarover
ze nu beschikken in korte bewoordingen (losse zinnen, steekwoorden) in te vullen in het kader waar ze
thuishoort, d.i. aansluitend op het stuk dagbladartikel dat over hun keuzethema handelt. Herinner hen aan de huistaak die ze hebben gekregen (brontekst A doornemen). De informatie uit die tekst
komt de leerlingen van pas in het vervolg van dit project. Kondig aan dat dit al geldt voor de komende op­
dracht, waarbij ze zelfstandig aan de slag zullen gaan met een tekst en waarbij jij hen zal observeren.
opdracht 2 Introductie
1.Activeer de aanwezige voorkennis Blik kort terug op wat de leerlingen doorheen de verschillende opdrachten tot nu toe te weten zijn
gekomen over de ontdekking van Amerika. Er is gezamenlijke kennis (over de reizen van admiraal Zheng
He) en er is de kennis die verschilt over de drietallen (de eerste bewoners van Amerika; het aandeel van
Vikingen, Portugezen en Engelsen; de theorie van Menzies). Zorg dat die laatste kennis voldoende duidelijk
overkomt, en beperk dus de uitleg tot het essentiële.
2. Motiveer de leerlingen voor de opdracht
Geef aan dat nog één belangrijk deel van de kwestie tot nu toe niet aan de orde is gesteld: de kaart van
Liu-Gang. Wat zegt het krantenartikel daarover ook alweer? Er blijkt inderdaad veel tegenwind te zijn. Veel historici hebben hun twijfels bij de authenticiteit van de
kaart en menen dat het om een vervalsing gaat. In de volgende opdracht kunnen jullie zelf nagaan of ze
gelijk hebben.
3. Geef de instructie voor de opdracht Leg uit dat in deze opdracht iedereen de drie delen van de brontekst leest, maar in afstemming op elkaar.
D.w.z.:
1. Deel 1 (p. 50-51) • individueel lezen en de individuele opdracht uitvoeren (p. 51, opdracht 1); • het gezamenlijke deel van de opdracht bij document 1 uitvoeren (p. 51, opdracht 2 en 3); 2. Deel 2 (p. 52-56) • individueel lezen en de individuele opdrachten (p. 56, opdracht 1 en 2) uitvoeren • de gezamenlijke opdrachten (p. 56, opdracht 3); 3. Deel 3 (p. 57-58) • individueel lezen en de individuele opdrachten (p. 58, opdracht 1 en 2) uitvoeren • de gezamenlijke opdrachten (p. 58, opdracht 3 en 4); Uitvoering
Circuleer en kom alleen tussen indien de drietallen niet wijs raken uit de werkwijze die ze moeten volgen. Het
verwerken van de informatie moet je in deze opdracht helemaal in handen van de leerlingen geven.
Als de drietallen goed en wel van start zijn gegaan, breng je hen geregeld een bezoek. Bekijk wat ze individueel
hebben genoteerd in de tussengevoegde kaders en observeer hun onderlinge communicatie. Gebruik hierbij
de observatiewijzer.
Afronding
Koppel terug met de hele klas: • Geef aan elk van de drietallen het stuk schrijfkader dat hoort bij het onderwerp Liu-Gang-kaart.
• Wat zijn de leerlingen te weten gekomen over de kaart van Liu-Gang? Bevraag de hele klas kort en noteer de belangrijke gegevens in steekwoorden op het bord. • Laat in elk drietal één van de leerlingen die steekwoorden overnemen in het uitgedeelde schrijfkader. 6 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
opdracht 3 Introductie
1. Motiveer de leerlingen
Als ze binnenkort doorstromen naar het hoger onderwijs zullen de leerlingen vaak in situaties terecht­
komen waarin ze informatie moeten verwerken in een eigen tekst: een samenvatting maken van een
weten­schappelijk artikel of van een hoofdstuk in een leerboek, een werkstuk maken over een bepaald
onder­werp. Daarvoor zullen ze informatie uit verschillende bronnen bij elkaar moeten brengen in een
samenhangende tekst. Dat is geen gemakkelijke karwei. Door opdrachten als die van de afgelopen lessen
worden ze voorbereid op die moeilijke karwei. Met de volgende opdracht zetten ze nog een verdere stap in
die voorbereiding: er wordt van hen gevraagd om de informatie die ze hebben opgedaan weer te geven in
een beknopte maar voor iedereen begrijpelijke vorm.
2. Geef de instructie voor de opdracht Geef de drietallen een nieuw exemplaar van het schrijfkader of bezorg het hen in digitale vorm. Wat ze
eerder in losse zinnen/steekwoorden hebben opgeschreven, moeten ze nu verwoorden in een samenhangende tekst. De tekst is bedoeld voor lezers van hun eigen leeftijd die met de ontdekking van Amerika
enkel de klassieke namen (Columbus, Vespucci) associëren en de andere verhalen niet kennen.
Uitvoering
Ondersteun de uitvoering van de opdracht: breng bezoekjes aan de drietallen en kijk naar hun tekst met de bril
van de onwetende en nieuwsgierige lezer: d.w.z. begrijp je wat ze schrijven zonder al te veel welwillendheid?
Dit begrijp ik niet goed... Wat bedoelen jullie daarmee? Kijk nog niet naar de vormcorrectheid. Dat aspect komt later aan de orde. Verzamel een aantal goede en
slechte voorbeelden die je in de volgende fase (Afsluiting) kan gebruiken als voer voor reflectie: (on)voldoende
compactheid, (gebrek aan) structuur en samenhang, (on)gepast register, ...
Afronding
Laat de drietallen hun tekst uitwisselen met een drietal dat hetzelfde thema heeft uitgewerkt, en ga dan
meteen door naar de AFSLUITING.
3. afsluiting
Omschrijving
De leerlingen vergelijken hun schrijfproduct met dat van anderen, naar inhoud en verwoording. Ze komen
tot een aantal besluiten over de criteria waaraan een samenvatting moet voldoen en passen die toe op de
eigen samenvatting.
Ze blikken terug op het project en de opbrengsten ervan en doen uitspraken over de eigen sterktes en
zwaktes met betrekking tot de beoefende lees- en schrijfvaardigheid.
Doelstellingen
• reflecteren over inhoud en vorm van een schrijfproduct : een samenvatting • reflecteren over de eigen lees- en schrijfvaardigheid
Werkvormen
• klassikaal gesprek
• zelfstandig werken in drietallen
• zelfstandig individueel werken
Materiaal
• de eigen samenvattingen van de drietallen
• zelfbeoordelingsdocument voor de leerlingen
7 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
Lesverloop
Introductie
Laat de drietallen op zoek gaan naar overeenkomsten en verschillen met de eigen tekst op het niveau van de
inhoud. Kunnen ze op dat vlak iets leren van het andere drietal?
Geef hen dezelfde opdracht met betrekking tot de verwoording.
Uitvoering
• Wat hebben de leerlingen geleerd uit de vergelijking van de inhoud? Wat maakt de ene samenvatting
goed, en een andere minder goed? Kom tot het besluit dat op inhoudelijk vlak de samenvatting pas
goed is als ze alle onmisbare informatie bevat, maar niet op details ingaat en als ze de verbanden tussen
belangrijke gegevens niet achterwege laat.
Laat de drietallen nagaan of dat het geval is voor hun eigen tekst. Welke correcties (weglatingen, toevoegingen)
zouden ze kunnen aanbrengen op inhoudelijk vlak?
Wat voor kwaliteiten moet een samenvatting verder ook nog hebben? Kom tot het vormelijk aspect: o.m.
compact verwoorden, maar de helderheid van de formulering wel bewaken; taalcorrectheid als de tekst
voor iemand anders is bestemd (taalfouten tasten soms de welwillendheid van de lezer aan); formeel
register.
Laat opnieuw elk drietal nagaan hoe het met dit aspect is gesteld in hun eigen tekst. Welke correcties
moeten ze zeker aanbrengen?
• Laat de leerlingen reageren/reflecteren op de goede en slechte voorbeelden die je in vorige fase hebt
verzameld.
Afronding
Sluit af met de vraag naar mogelijke ‘opbrengsten’ van het project. • Zijn de leerlingen te weten gekomen wat ze wilden weten over het onderwerp? Wat zullen ze onthouden?
Wat vinden ze belangrijk om te weten? • Wat hebben ze geleerd met betrekking tot informatie verwerken en samenvattingen schrijven? Wat is/
zijn de belangrijkste tip(s) die ieder voor zichzelf formuleert? Laat hen dit opschrijven in het zelfbeoordelingsdocument dat je hen geeft.
Geef de opdracht tot het individueel herschrijven van de samenvatting (eventueel als huiswerk) en laat hen
de gereviseerde versie inleveren.
Geraadpleegde bronnen
Menzies, G. 92002), 1421. The year China discovered America. London: Bantam Press.
en.wikipedia.org/wiki/Gavin_Menzies
en.wikipedia.org/wiki/Zheng_He
en.wikipedia.org/wiki/Ming_Dynasty
en.wikipedia.org/wiki/Matteo_Ricci
en.wikipedia.org/wiki/Gerardus_Mercator
http://www.amerikanistiek.org/indexnl.htm; ga naar ‘Waldseemüller en de geboorte van Amerika’
Bekijk de oude landkaarten op
http://www.gavin.menzies.net/china
http://www.lib.umn.edu/bell ; ga naar ’Collections’ en dan naar ‘Historical maps’ en naar ’Maps and mapmakers’
8 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
werkbladen bij bronteksten b, c en d • opdracht 1
1. Individueel gedeelte: wat staat in je eigen document?
• Lees je eigen document. Doe dat op een grondige manier. Je zult in de volgende fase moeten vertellen
welke belangrijke informatie over jullie thema in jouw document te vinden is.
• Je mag in je eigen document die informatie onderstrepen of aanstrepen met een fluostift en/of je mag
geheugensteuntjes opschrijven in de marge. Je mag ook korte notities op papier zetten.
• Neem voldoende voorzorgsmaatregelen om aan je groepsgenoten een duidelijke uitleg te kunnen geven
en op hun eventuele vragen te kunnen antwoorden.
• Zorg dat je dit deel van de opdracht klaar krijgt in 10 minuten.
2. Gezamenlijk gedeelte: Leg de belangrijke informatie uit jullie documenten samen
• Beurtelings informeren jullie elkaar over het eigen document, in de volgorde van de documenten.
• De lezer van document 2 neemt korte notities tijdens de toelichting door de lezer van document 1; de
lezer van document 3 neemt korte notities tijdens de toelichting door de lezer van document 2; de lezer
van document 1 neemt korte notities tijdens de toelichting door de lezer van document 3.
• Die notities dienen als geheugensteuntje voor een later moment. Je hoeft hier geen volzinnen te gebruiken,
steekwoorden zijn in principe voldoende.
• Schrijf de notities in de kaders op het volgende blad.
• Zorg dat je dit deel van de opdracht klaar krijgt in 30 minuten.
9 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
werkbladen bij bronteksten b, c en d • opdracht 1
notities bij deel 1
notities bij deel 2
10 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
werkbladen bij bronteksten b, c en d • opdracht 1
notities bij deel 3
11 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
schrijfkader bij opdrachten 2 en 3
Christoffel Columbus ontdekte Amerika in 1492. Zo staat het in de geschiedenisboeken. Een achttiendeeeuwse kaart die tot voor kort onbekend was, zou wel eens een heel ander licht op de geschiedenis van de
ontdekkingsreizen kunnen werpen. De wereldkaart dateert uit 1763 maar zou een kopie zijn van een kaart
uit 1418.
De kaart is eigendom van Liu Gang, een gepassioneerd verzamelaar van kaarten uit Shangai. Hij kocht ze in
2001 voor amper 450 euro. Gang besefte de mogelijke historische waarde van zijn kaart plots toen hij vorige
herfst toevallig een boek las van de Britse amateurhistoricus Gavin Menzies: ‘1421: Het jaar waarin China de
wereld ontdekte’.
Opdracht: Schrijf hierin wat Menzies’ theorie is over de ontdekking van Amerika en waarop hij zijn theorie baseert.
12 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
schrijfkader bij opdrachten 2 en 3
Menzies, een voormalig lid van de Britse marine, beweert dat de oorspronkelijke kaart het werk is van de
islamitische Chinese admiraal Zheng He, die tussen 1405 en 1435 met zijn enorme vloot over de wereldzeeën
zwierf.
Opdracht: Schrijf hierin het verhaal van de reizen van Zheng He.
13 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
schrijfkader bij opdrachten 2 en 3
Menzies kreeg met zijn theorie over de Chinese ontdekkingsreizen veel tegenwind van de professionele
historici. Maar voor Gang was het vanaf dan duidelijk dat zijn kaart het bewijs leverde voor de Chinese
ontdekkingsreizen. De kaart is erg gedetailleerd. Het Amerikaanse continent en Afrika zijn duidelijk te
herkennen en de Nijl heeft al twee bronnen. Maar er zijn ook hiaten.
Opdracht: Schrijf hierin wat jullie zijn te weten gekomen over de kaart van Liu Gang.
14 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
schrijfkader bij opdrachten 2 en 3
Experts raken voorlopig niet uitgediscussieerd over wie nu de eerste was om Amerika te ontdekken. Iedereen
lijkt het erover eens dat Zheng He een zeer verdienstelijke ontdekkingsreiziger was, maar of hij ooit tot aan
Amerika geraakt is? De discussie of Columbus nu al dan niet werd verslagen door admiraal Zheng He is hoe
dan ook een achterhoedegevecht. Amerika was immers al heel lang voordien door anderen ‘ontdekt’...
Opdracht: Schrijf hierin wat jullie zijn te weten gekomen over eerdere ‘ontdekkers’ van Amerika: de Paleo-Indianen.
15 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
schrijfkader bij opdrachten 2 en 3
Experts raken voorlopig niet uitgediscussieerd over wie nu de eerste was om Amerika te ontdekken. Iedereen
lijkt het erover eens dat Zheng He een zeer verdienstelijke ontdekkingsreiziger was, maar of hij ooit tot aan
Amerika geraakt is? De discussie of Columbus nu al dan niet werd verslagen door admiraal Zheng He is hoe
dan ook een achterhoedegevecht. Amerika was immers al heel lang voordien door anderen ‘ontdekt’...
Opdracht: Schrijf hierin wat jullie zijn te weten gekomen over eerdere ‘ontdekkers’ van Amerika: de Vikingen, de Portugezen, Engelse handelaren.
16 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
observatiewijzer bij opdracht ‘liu-gang’
Een diagnose bij de eindtermen
1. Structurerend lezen van informatieve teksten bestemd voor een volwassen publiek (ET 15 graad 2)
2. Structurerend schrijven van informatieve teksten bestemd voor leeftijdgenoten (ET 19 graad 3)
1. Slagen de leerlingen erin alle voor de opdracht relevante informatie-elementen
uit de tekst te halen en waarheidsgetrouw met elkaar in verband te brengen?
Zet een streepje in het blokje hiernaast voor elke leerling die er moeite mee heeft. Waaraan kan dit te wijten zijn? Geef aan welke van de hieronder genoemde lacunes je
bij leerlingen hebt geobserveerd of via bevraging vastgesteld.
Zet hieronder een streepje
telkens je die lacune vaststelt:
3 inhoudelijke verbanden (middel/doel, oorzaak/gevolg, overeenkomst/tegenstelling) tussen informatieelementen duiden
3 het statuut van een uitspraak als feit of mening, als veronderstelling/vermoeden of zekerheid,
als waardeoordeel duiden
3 signaalwoorden voor tekststructuur correct duiden 3 verwijswoorden correct duiden
3 figuurlijk taalgebruik en idiomatische uitdrukkingen begrijpen
2. Slagen de leerlingen erin op begrijpelijke wijze alle voor de opdracht relevante
informatie samenvattend te verwoorden?
Zet een streepje in het blokje hiernaast voor elke leerling die er moeite mee heeft.
Waaraan kan dit te wijten zijn? Geef aan welke van de hieronder genoemde lacunes je
bij leerlingen hebt geobserveerd of via bevraging vastgesteld.
Zet hieronder een streepje
telkens je die lacune vaststelt:
3 volledigheid en relevantie van inhoud
3 uitdrukking van inhoudelijke verbanden (middel/doel, oorzaak/gevolg, overeenkomst/tegenstelling)
tussen informatie-elementen met de gepaste bindwoorden 3 gepaste formulering om het statuut van uitingen aan te geven: feit of mening, veronderstelling/
vermoeden of zekerheid, waardeoordeel 3 structuur en samenhang in de tekst met gepaste verbindingswoorden, signaalwoorden,
verwijswoorden uitgedrukt
3 beknoptheid van de formulering
3 goedlopende zinnen
3 adequate en gepaste woordkeuze
3 correcte spelling
17 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
Zelfbeoordelingsformulier
1 De grootste moeilijkheden die ik tijdens dit project bij het lezen heb ondervonden zijn:
m Betekenis geven aan woorden of uitdrukkingen die ik niet ken
m Waar woorden als ‘dit’, ‘dat’, ‘zij’, ‘hun’, ’daarmee’, ‘hierdoor’, … voor staan
m Wat de betekenis is van uitdrukkingen als ‘ten gevolge van’, ‘dank zij’, ‘ondanks’, ‘tenzij’, …
m
m
m
m
2 Aspecten waar ik bij het lezen nog moet aan werken zijn:
m Gebruik maken van de gepaste leeswijze bij dit soort opdrachten, bv. eerst oriënterend lezen en de vragen bekijken,
nadien intensief en zoekend
m Aanwijzingen zoeken in de tekst om aan een onbekend woord betekenis te kunnen geven
m Gebruik maken van de illustraties en de lay-out van een tekst om de informatie beter te begrijpen
m
m
m
18 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
zelfbeoordelingsformulier
3 De grootste moeilijkheden die ik tijdens dit project bij het schrijven heb ondervonden zijn:
m De juiste woorden vinden om gevraagde informatie weer te geven
m De juiste woorden vinden om informatie beknopt te verwoorden
m
m
m
4 Aspecten waar ik bij het schrijven nog moet aan werken zijn:
m Herlezen op storende herhaling van dezelfde woorden
m Herlezen op slecht lopende zinnen
m Herlezen op spelling
m
m
m
5 Wat ik in dit project heb geleerd met betrekking tot lezen en schrijven van teksten is:
3
3
3
6 Wat ik interessant vond aan dit project is:
3
3
3
19 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
De geschiedenis
op haar kop?!
documenten voor de leerling
Colombus, ontdekker van Amerika?
26 / 03 / 2006 • Een opgedoken wereldkaart zet de ontdekking van Amerika in een nieuw daglicht.
C
hristoffel Columbus ontdekte Amerika in 1492.
Zo staat het in de geschiedenisboeken. Een
achttiende-eeuwse kaart die tot voor kort on­
bekend was zou wel eens een heel ander licht
op de geschiedenis van de ontdek­kings­reizen kunnen
werpen. De wereldkaart dateert uit 1763 maar zou een kopie
zijn van een kaart uit 1418.
De kaart is eigendom van Liu Gang, een ge­pas­sioneerd
verzamelaar van kaarten uit Shangai. Hij kocht ze in 2001
voor amper 450 euro. Gang besefte de mogelijke histo­
rische waarde van zijn kaart plots toen hij vorige herfst
toevallig een boek las van de Britse amateur­historicus
Gavin Menzies: ‘1421: Het jaar waarin China de wereld
ontdekte’.
Menzies, een voormalig lid van de Britse marine, be­weert
dat de oorspronkelijke kaart het werk is van de islamitische
Chinese admiraal Zheng He, die tussen 1405 en 1435 met
zijn enorme vloot over de wereldzeeën zwierf.
Menzies kreeg met zijn theorie over de Chinese ont­dek­
kingsreizen veel tegenwind van de professionele histo­rici.
Maar voor Liu Gang was het vanaf dan duidelijk dat zijn
kaart het bewijs leverde voor de Chinese ontdek­kingsreizen.
De kaart is erg gedetailleerd. Het Amerikaanse conti­nent
en Afrika zijn duidelijk te herkennen en de Nijl heeft al
twee bronnen. Maar er zijn ook hiaten.
Experts raken voorlopig niet uitgediscussieerd over wie nu
de eerste was om Amerika te ontdekken. Iedereen lijkt het
er­over eens dat Zheng He een zeer verdienste­lijke ont­dek­
kingsreiziger was, maar of hij ooit tot aan Amerika ge­raakt
is?
De discussie of Columbus nu al dan niet werd verslagen
door admiraal Zheng He is hoe dan ook een achter­hoede­
gevecht. Amerika was immers al heel lang voor­dien door
anderen ‘ontdekt’...
(De Volkskrant / De Morgen)
21 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst a
De reizen van Zheng He
Van 1402 tot 1424 regeerde over het toenmalige Chinese Rijk de beroemde keizer Yongle. Hij was de derde
heerser van de Mingdynastie.
Het Chinese Rijk onder de Mingdynastie (1368-1644)
22 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst a • de reizen van zheng he
K
eizer Yongle verplaatste de hoofdstad van Nanjing naar Beijing en
bouwde er de ‘Verboden Stad’, waar hij met zijn harem en zijn duizenden
ambtenaren en raadgevers verbleef en het immense rijk regeerde. Hij
liet de Grote Muur verlengen, de 6.259 kilometer lange verdedigingswal
in het noorden van China, die het Keizerrijk moest beschermen tegen vijandelijke
nomadische ruitervolkeren, en werkte ook het Grote Kanaal af, de verbinding tussen
het noorden en zuiden van het vasteland van China.
De keizer, die vastbesloten was zijn macht en invloed uit te breiden, gaf in 1403
opdracht aan de scheepswerf van Longjiang, op dat moment de grootste ter wereld,
om een vloot te bouwen. Tussen 1404 en 1407 zouden nieuwe schepen worden
gebouwd en oudere hersteld, waarmee de totale capaciteit van de Chinese vloot op
meer dan 1680 schepen zou komen.
Enkele jaren geleden ontdekten Chinese archeologen de bouwtechnieken en details over deze armada toen
vier 400 meter lange rechthoekige waterbekkens hun nieuwsgierigheid opwekten. Bij de opgravingen die
in 2003 zijn begonnen, werden al gauw sporen van een werf en nadien werktuigen voor timmerlieden en
overblijfselen van platformen op drie niveaus blootgelegd. De waterbekkens bleken scheepswerven te zijn
geweest en de oudste ervan was al in 1070 in gebruik. Men vond er drie roeren van 11 en 12 m lang en twee
ijzeren ankers van 2,40 m lang, met een gewicht van een
kwart ton elk. Toen de archeologen de puzzel verder
ontleedden, konden zij niets anders dan vaststellen dat
de grootste van de indertijd gebouwde schepen tussen
60 en 85 meter lang waren. De schepen hadden 5 dekken
en 9 masten met 12 grote zeilen. De masten stonden
niet op één lijn achter elkaar, maar versprongen van
links (vooraan) naar rechts (achteraan), zodat de wind
van het ene naar het andere zeil kon glijden, zonder dat
de gunstigste zeilen de wind van de andere wegnamen.
Verder vonden de archeologen ook restanten van water­
dichte compartimenten: zoals dat nu nog steeds het
geval is, bestond een jonk ook toen uit verschillende segmenten die elk een onafhankelijk geheel vormden,
met waterdichte schotten tussen elk segment, een veiligheidsmaatregel die Europese scheepsbouwers pas
600 jaar later zouden ontdekken (op de afbeelding is in het midden een stuk van de romp weggehaald om
de techniek te verduidelijken).
Met een vloot van 62 van deze reusachtige schepen (‘jonken’) stuurde keizer Yongle zijn
vertrouwenspersoon Zheng He erop uit. Zheng He was afkomstig uit een vooraanstaande
moslimfamilie en zoon van een hajji. Tussen 1405 en 1433 zou hij als opperbevelhebber
zeven expedities ondernemen, met telkens een be­manning aan boord van ongeveer 30.000
man. Dat waren niet alleen matrozen en soldaten maar ook astrologen, astronomen,
meteorologen, tolken, artsen, bedienden, timmerlui, keukenpersoneel. Naast de super­­
jonken bevatte de Chinese armada bevoorradingsjonken met herstellingsmateriaal, met
watertanks en voedselkamers, met levend vee en pluimvee en zelfs met heuse groente­
tuinen. Zheng He zou zo ongeveer 30 verschillende landen aandoen, waarmee hij diplo­
ma­tieke betrekkingen aanknoopte. Op één van zijn reizen bracht hij niet minder dan tien
ambassadeurs mee uit landen rond de Indische Oceaan. Bij de contacten met deze vreemde
beschavingen speelde de uitwisseling van kostbare geschenken en we­­tenschappelijke
kennis een grote rol. De dokters die met Zheng meereisden konden tijdens de tocht
23 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst a • de reizen van zheng he
uitvoerig kennismaken met de Arabische geneesmethodes, die onder meer door Ibn Sînâ (980-1037) in zijn
‘Canon der Geneeskunde’ te boek gesteld waren. De vloten kwamen steevast terug met nieuwe goederen, met
snelle Arabische paarden en met in China onbekende dieren als struisvogels, zebra’s, giraffen en neushoorns.
Deze expedities zouden ook de economie ten goede komen. In het spoor van de grote jonken van Zheng He
zouden heel wat Chinese handelaars naar deze bestemmingen trekken om er handel te drijven.
Zheng He’s opdracht voor de eerste expeditie was de Straat van Malacca te zuiveren van de piraten, om vrije
toegang te krijgen in de hele Indische Oceaan en deze verder te kunnen verkennen. Om zich te oriënteren
beschikten Chinese zeevaarders al sinds de 11de eeuw over een kompas. Communiceren deden de Chinese
scheepslui met vlaggen en geluid, gemaakt door blaasinstrumenten en trommels. De snelheid van een schip
konden ze berekenen door een plankje aan een lijn overboord te gooien1. Tijdens zijn eerste tocht legde de
vloot van Zheng He 50.000 kilometer af tegen een snelheid van hooguit 9 km per uur. De verkenning van de
Indische Oceaan vergde dan ook twee jaar.
Het doel van de latere expedities was in de eerste plaats om de macht en pracht van de nieuwe Ming-dynastie
uit te dragen en zo de 'hele wereld' schatplichtig te maken aan het enige en uniek beschaafde land dat China
was. Een land dat schatting betaalde aan China onderwierp zich niet aan een veroveraar: het erkende China’s
superioriteit.
Van de reizen van Zheng He hebben drie medereizigers hun verhaal op
papier gezet. De meest gedetailleerde beschrijving is van de hand van Ma
Huan, één van Zheng He’s tolken. Tijdens de eerste expeditie (die van 1413,
de derde van Zheng He) maakte Ma Huan aantekeningen over geografie,
politiek, klimaat, milieu, economie, plaatselijke gewoonten en zelfs over de
manieren waarop men misdadigers strafte in de havens die de vloot in de
Indische Oceaan aandeed. Terug thuis verwerkte hij zijn notities tot een
boek waarvan de eerste versie klaar was rond 1416 Tijdens latere expedities
vulde hij die versie verder aan en publiceerde hij de finale versie rond 1451
(zie afbeelding).
Zheng He zelf hield nauwgezet een logboek bij en maakte ook mappen van de gevolgde zeeroutes:
1 Het plankje bleef in het water liggen terwijl de boot doorvoer en de lijn afrolde. Door te meten hoeveel lijn in een bepaalde tijd afgerold werd
kon de snelheid van het schip bepaald worden.
24 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst a • de reizen van zheng he
Op de onderstaande kaart staan de 7 expedities van Zheng He afgebeeld zoals de meeste experten veronder­
stellen dat ze zijn verlopen (zie verder). De respectieve eindbestemmingen worden met het nummer van de
betreffende expeditie aangegeven. De schepen bezochten Vietnam, deStraat van Malakka, vele staatjes in de
Indonesische Archipel, de kust van India, Sri Lanka, Hormuz, de Perziche Golf de kust van Arabië (het huidige
Oman en Jemen), de Rode Zee, tot zelfs de Afrikaanse kust, nabij Mombassa (Kenia).
Van de laatste twee expedities (1421-1422 en 1430-1433) met de verste bestemmingen zijn tot nog toe geen
verslagen teruggevonden. Toen de opvolger van keizer Yongle één dag op de troon zat, vaardigde hij een vaaren reisverbod af voor alle keizerlijke schepen. Het bedwingen van de Mongoolse legers die China bedreigden,
het voeren van oorlogen met buurlanden, het afwerken van de Grote Muur vergden jaarlijks reusachtige
sommen geld. De kosten van verdere zee-expedities zouden het land ruïneren. De keizer benoemde Zheng
He tot havencommandant in Nanjing en gaf hem opdracht om zijn legermacht te ontbinden. De kaarten en
ander bewijsmateriaal werden op bevel van hogerhand vernietigd.
25 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst a • de reizen van zheng he
Hoe ver de vloot van Zheng He tijdens die twee reizen is gevaren kan dus niet via rechtstreekse bronnen
worden achterhaald. De traditionele aanname is dat Perzië het verste punt van zijn reizen is. Van recentere
datum is de hypothese dat de vloot tot in het Kanaal van Mozambique in Oost-Afrika is gevaren, zoals op
de kaart met de zeven expedities wordt aangegeven. Die stelling wordt onderbouwd door archeologische
vondsten van Chinese oorsprong, onder meer vaatwerk in porselein.
Gavin Menzies, voormalig commandant van een Amerikaanse onderzeeboot en erkend zeevaartspecialist, is
van mening dat Zheng He's vloot de hele wereld rond is gegaan. In zijn laatste expeditie(s) zou de vloot rond
Kaap de Goede Hoop heen zijn gevaren en verder langs de Afrikaanse kust tot aan de Kaapverdische eilanden
getrokken zijn. Daar zou de vloot zich hebben gesplitst. Het deel dat onder leiding stond van de admiraals
Hong Bao en Zhou Man, zou de Atlantische Oceaan hebben overgestoken en na drie weken de kust van
Brazilië hebben bereikt. De kaart die de Venetiaanse monnik en cartograaf Fra Mauro in 1457 maakte van de
toen bekende wereld is volgens Menzies een sterke aanwijzing voor zijn hypothese. Op zijn kaart beeldt Fra
Mauro een groot schip af en beschrijft hij de reizen van die ‘reusachtige jonk uit India’ tot 2000 mijl op de
Atlantische Oceaan in het jaar 1420.
Aan de kust van Brazilië zouden de admiraals de vloot opnieuw hebben opgesplitst. Zhou Man zou geland
zijn op de Caraïben en ruwe kaarten van Puerto Rico en Guadeloupe geschetst hebben. Hong Bao zou
zuidwaarts zijn gevaren en Patagonië, de Zuidelijke Shetlands bij Antarctica en Kerguelen op kaart hebben
gebracht alvorens Australië (of Nieuw-Zeeland) te bereiken. In die omgeving zouden sporen zijn gevonden
van Chinese wrakken en een roer. Een vreemde zeekaart van Jean Rotz zou deze hypothese bevestigen. Rotz
was cartograaf van de Engelse koning Hendrik VIII. Zijn kaarten lijken verrassend veel op die van Zheng He
en zijn admiraals. In de koninklijke verzameling werd een kaart gevonden die de Oost- en Noordkust van
Australië in beeld brengt. Ze dateert van 1542. James Cook, ‘de ontdekker’ van Australië en Nieuw-Zeeland,
zou pas in 1768 op ontdekkingstocht vertrekken. In zijn boek ‘1421. Het jaar dat China Amerika ontdekte’ probeert
Menzies zijn theorie dat de Chinezen 70 jaar voor Columbus Amerika bereikten en één eeuw voor Magelhães
rond de wereld voeren, met nog meer van dergelijke bewijzen te staven.
26 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst a • de reizen van zheng he
Na 1434 waren geen Chinese exploratievloten meer op de wereldzeeën te bekennen, net op het ogenblik
dat de Europese ontdekkingstochten begonnen. De wereldhandel, met name de handel in specerijen en
in andere exotische producten, en de geschiedenis van de kolonisatie zouden heel andere vormen hebben
aangenomen als de de Portugezen en de Spanjaarden (en later de Engelsen en de Nederlanders) zich hadden
moeten meten met een ervaren en ontwikkeld zeevaardersvolk als de Chinezen. Al eeuwen voor de expedities
van Zheng He hebben Chinese (en andere Aziatische) zeevaarders de Indische Oceaan geëxploreerd en
tochten ondernomen naar het Afrikaanse continent. Wellicht had China ook contacten met cartografen
uit andere culturen (de Arabische of de Perzische). De twee onderstaande kaarten vormen het bewijs dat
de Chinese expedities van 1421 niet in het luchtledige gebeurden, maar konden steunen op al bestaand
kaartenmateriaal. Beide kaarten beelden de Oude Wereld af en plaatsen daarbij China in het midden, met
Mongolië ten noorden, Java ten zuiden, Japan ten oosten en Afrika en Europa ten westen. De kaart links werd
getekend om en rond 1395, de kaart rechts is van 1402.
de Da Ming Hun Yi Tu kaart
de Kangnido kaart
De kennis die Zheng He en zijn navigatoren hadden vergaard is wellicht nadien gedeeltelijk tot Italië,
Portugal en Spanje doorgedrongen. Een aantal (wereld)kaarten die door Europese cartografen zijn getekend,
beelden de beide Amerika’s, Antarctica en de zuidelijke punt van Afrika af voor de officiële ontdekking van
deze continenten door de Europeanen. Dat is onder meer het geval voor de kaart van Fra Mauro, die Afrika
correcter weergeeft dan voorgaande Europese kaarten (zie p. 28).
Als cruciale figuur voor het doorspelen van de kennis die Zheng He op zijn reizen had verzameld, wordt
geregeld de Venetiaanse handelaar en reiziger Niccolò de Conti (1385–1469) genoemd. Hij verliet Venetië
in 1419 en trok gedurende 25 jaar rond in India en Zuidoost-Azië. Zijn vertrouwdheid met de talen en de
cultuur in de islamitische wereld gaf hem de kans vele plaatsen te bezoeken door mee te reizen op schepen
van islamitische handelaars. De Conti’s reizen en de expedities van Zheng He vallen samen wat periode en
bezochte plaatsen betreft. De Conti’s verhalen lijken sterk op die van Zheng He’s expeditiegenoten zoals Ma
Huan, tolk en verslaggever. Heeft de Conti Zheng He of Ma Huan ontmoet en bij hen informatie opgedaan
over oude en nieuwe Chinese ontdekkingen? Het is denkbaar, maar (nog) niet bewezen.
27 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst a • de reizen van zheng he
Hebben de Chinese keizerlijke vloten in 1421-1423 de Nieuwe Wereld, Australië en Nieuw-Zeeland bezocht?
Het blijft een open vraag waarop het antwoord meer waterdichte bewijzen vereist. Dat ze ertoe in staat waren
lijdt geen twijfel. Bij het begin van de 15de eeuw was China de grootste maritieme mogendheid van de wereld
en, in vergelijking met de primitieve schepen waarmee Portugezen en Spanjaarden op ontdekkingsreis trok­
ken, waren de jonken van Zheng He technologische hoogstandjes van formaat.
de Mappa mundi van Fra Mauro (1457)
28 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst b
De ‘bevolking’ van Amerika / 1
H
et grootste deel van de afgelopen eeuw hebben
archeo­­logen aangenomen dat, terwijl de migratie
van de Homo Sapiens vanuit Afrika naar Azië, Ocea­
nië en Europa al lang een feit was, het Ameri­kaanse
continent pas aan het eind van de laatste ijstijd werd bevolkt. De
eerste mensen zijn ongeveer 13.000 jaar geleden vanuit Azië via
de Beringstraat1 in Amerika beland. In die tijd zaten er zulke
enorme hoeveelheden water opgeslagen in de ijskappen rondde
Noord- en Zuidpool dat het water van de oceanen zowat honderd
meter lager stond dan nu. De ondiepe Beringstraat tussen Sibe­
rië en Alaska was daardoor een landbrug geworden. De PaleoIndianen, zoals ze worden genoemd, legden gewoon de afstand
van 88,5 kilometer af die de werelddelen vandaag de dag van
elkaar scheidt. De eerste bewoners van Amerika waren dus immi­
gran­ten, meer bepaald uit Siberië.
I
n 1964 zette C.V. Haynes, archeoloog aan de University
of Arizona, de kroon op de theorie van de landbrug en
het door hem vooropgestelde ‘tijdstip’ van immigratie:
hij zou aanwijzingen hebben gevonden dat in de periode
dat Azië en Alaska met elkaar door een landbrug verbonden
waren, ook een ijsvrije doorgang was ontstaan doordat twee
grote ijsschollen in het noordwesten van Canada uit elkaar
waren geschoven. Doorheen deze ijsvrije corridor ten oosten
van de Rocky Mountains zouden Paleo-indianen Alaska heb­
ben kunnen verlaten, op zoek naar aangenamer streken in
het zuiden, zonder dat ze over het ijs hoefden te klimmen.
In die tijd strekte het ijs zich nog 3.200 kilometer ten zuiden
van de Beringstraat uit, en op dat ijs leefde zo goed als niets.
Zonder die doorgang van Haynes is het moeilijk voor te stellen hoe de mensen in het zuiden konden
komen. De combinatie van landbrug en ijsvrije doorgang deed zich de afgelopen 20.000 jaar slechts één
keer voor en duurde niet langer dan een paar honderd jaar.
D
e periode van de ijsvrije corridor klopte met archeologische vondsten
die sinds de jaren dertig van vorige eeuw op verschillende plaatsen van
het Amerikaanse continent waren gedaan. De modernste daterings­
methoden brachten aan het licht dat de speer- en pijlpunten 11.500
jaar geleden vervaardigd zijn. De makers van deze pijl- en speerpunten worden
het Clovisvolk genoemd, naar het plaatsje Clovis in New Mexico waar voor het
eerst sporen van hun cultuur zijn aangetroffen. Het was een volk van jagers op
groot wild. De Clovispijlpunt op de foto werd gevonden in Nicaragua.
1 Op de afbeelding wordt de aarde van bovenaf bekeken. De Noordpool ligt in het centrum. In het gele vierkant zie je de huidige Beringstraat
die Noord-Amerika van Siberië scheidt met een strook ijskoud water van 88,5 km breed. Men denkt dat de Beringlandbrug bestaan heeft
zowel in de ijstijd van 35.000 v.Chr. als in de meer recente ijstijd, 22.000-7000 jaar geleden.
29 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst b
De ‘bevolking’ van Amerika / 2
I
n 1997 werd bij een archeologische opgraving in het dorpje
Monte Verde in het zuiden van Chili overtuigend bewijs ge­­
vonden van menselijke bewoning die dateert van minstens 1000
jaar eerder dan die van de zogeheten Clovismensen: gereed­­­
schap van steen, hout en been; delen van met dierenhuid overtrokken
hutten; de voetafdruk van een kind. Monte Verde ligt 20.000 kilometer
ten zuiden van de Beringstraat waarlangs de immi­­granten Amerika
waren binnengetrokken. Volgens archeo­lo­­­­­gen vergt het overbruggen
van een dergelijke afstand meerdere duizenden jaren, en dus moeten
de Paleo-indianen veel eerder in Amerika zijn aangekomen dan de
periode waarin de ijsvrije doorgang ontstond. Dat bracht de datering
die de archeoloog C.V. Haynes had vooropgesteld opeens aan het
wankelen. Aangezien het zo goed als onmogelijk was om de ijskap in Alaska te passeren zonder deze
doorgang, suggereerden enkele archeologen dat de eerste Amerikanen minstens 20.000 jaar geleden
moeten zijn gearriveerd, toen de ijskap kleiner was.2
Rond diezelfde tijd kreeg de theorie van Haynes over het ontstaan van de ijsvrije doorgang van Alaska
naar het zuiden een bijkomende klap. Uit nieuwe geologische data bleek dat de ijskappen in NoordAmerika groter waren geweest en langer hadden bestaan dan tot dan toe gedacht werd, en dat, als er al
een ijsvrije corridor had bestaan, deze buitengewoon ongastvrij was geweest.
M
isschien waren de eerste Paleo-india­nen
wel geen jagers maar vissers en hebben
ze de tocht van Siberië naar Alaska per
boot gemaakt, lang voor het ontstaan
van de landbrug en de ijsvrije corridor. Misschien hebben
ze hun boten na aankomst op het Amerikaanse continent
ook gebruikt om langs de kust van de Grote Oceaan
gaandeweg verder naar het zuiden af te zakken. In de
periode van 15.000 tot 13.000 jaar geleden was die kust
ijsvrij. Kustgebieden waar archeologische bewijzen voor
deze theorie zouden kun­­­­­­nen worden gevonden, liggen
nu als gevolg van de stijging van de zeespiegel helaas
onder een laag van honderden meters water diep in de
zee. Wel is aan de kust van British-Columbia, een provincie van Canada (zie kaart hiernaast), een zeer oud
skelet gevonden van een man die voornamelijk voedsel at dat afkomstig was uit de zee. En uit onderzoek
van stuifmeelkorrels in sedimenten van de Grote Oceaan gebleken dat zelfs tijdens het hoogtepunt van de
ijstijd, dank zij warme stromingen uit het zuiden, plaatsen ontstonden met een gematigdere temperatuur
– eilandjes van bomen en gras in een landschap van ijs. Door van eilandje naar eilandje te varen kunnen
Paleo-indianen op ieder moment in de afgelopen 40.000 jaar langs de kust oost- en zuidwaarts getrokken
zijn. De Pacifische kustgebieden zijn omgevingen met rijke ecosystemen waarin gevarieerd voedsel zonder
al te grote inspanningen kan worden vergaard.
2 Intussen zijn in South-Carolina, in Virginia, in Penssylvania, in Venezuela, in Brazilië en in Peru andere sites blootgelegd die tussen de
10.000 en 11.000 jaar oud zijn en geen enkele link hebben met de Cloviscultuur. In een grot op één van de eilanden aan de kust van Californië
werden werktuigen en onderdelen van een skelet gevonden van 11.000 jaar oud zijn.
30 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
bronteksten b
De ‘bevolking’ van Amerika / 3
Z
ou het niet kunnen dat de migratie zowel te voet langsheen de oostelijke flank van de Rocky
Mountains als langs de kustlijn per boot is gebeurd? Dat betekent dat ze in verscheidene golven
heeft plaatsgevonden:
• Over land langs de Rocky Mountains was de doortocht in zuidelijke richting van 23.000 jaar geleden tot 19.000 jaar geleden onmogelijk vanwege de reusachtige gletsjers die van het land in de zee
stroomden. Ook tochten per boot langs de kustlijn waren om dezelfde reden ondenkbaar.
• Tot 23.000 jaar geleden kon van de kustroute gebruik worden gemaakt en van 34.000 tot 30.000 jaar
geleden was een doorgang langsheen de Rocky Mountains open.
• Tussen 15.000 en 13.000 jaar geleden was de kust ijsvrij en het land begroeid met bomen en gras als
gevolg van een klimaatverandering.
M
isschien zijn de Paleo-Indianen helemaal niet uit het puntje van Noordoost-Azië afkom­
stig, maar hebben ze hun trektocht naar Amerika vanuit een zuidelijker gelegen punt in
het Aziatische continent ondernomen, bijvoorbeeld vanuit Japan. Zou het ook kunnen
dat ze per boot de kustlijn van Noordoost-Azië hebben gevolgd en dan in een van de
Amerika’s aan land zijn gegaan? De Pacifische kustlijn, ter hoogte van Japan en tot in Baja California, is
rijk aan gevarieerd voedsel (vis, schelpdieren, zwemmende zoogdieren, zeevogels) dat zonder al te grote
inspanningen kan worden verzameld. Kan het zijn dat de migranten niet de omweg langs landbrug
Beringia hebben gemaakt, maar rewcht naar het nieuwe continent zijn overgestoken? Dergelijke af­stan­
den afleggen hebben anderen hun al voorgedaan door 60.000 jaar geleden vanuit Zuidoost-Azië naar
Australië te trekken3.
En wat te denken over de hypothese dat Amerika ook vanuit andere continenten dan Azië bevolkt werd?
Er zijn nogal wat archeologische vondsten die niet alleen wijzen op een mogelijke andere afkomst maar
ook op een veel vroegere aankomst van de eerste immigranten:
• Op Vuurland, in het uiterste zuiden van Chili en Argentinië, leefden tot een jaar of zeventig geleden
mensen die sprekend op Australische Aboriginals leken.
• In de grot van Lagoa Santa (Brazilië) werden 75 goed bewaarde schedels gevonden met opvallend veel
Aboriginalkenmerken: dikke wenkbrauwbogen, diepliggende oogkassen en een vierkante kaak. De
schedels zijn tussen de 12.000 en de 10.000 jaar oud.
3 Dat dit mogelijk is heeft de Noor Thor Heyerdahl bewezen door met een vlot, de Kontiki, de tocht in de andere richting te maken.
31 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst b • de bevolking van amerika / 3
H
et is mogelijk dat de voorouders van deze mensen vanuit Oceanië van het ene eiland naar
het andere zijn gepeddeld, de Stille Oceaan over, en na verloop van tijd in Zuid-Amerika zijn
aanbeland. Net zoals de voorouders van deze voorouders vanuit Zuidoost-Azië tien­dui­zen­
den jaren eerder (zie boven) naar Australië waren getrokken.
De grote gelijkenis tussen de stenen werktuigen (schaven, schrapers, bijlen en speerspitsen met heel eigen
kenmerken) van het Clovisvolk4 en die van een cultuur (het Solutréen) die tussen 20.500 en 17.000 jaar voor
onze tijdrekening in zuidelijk Europa (Spanje, Portugal en Frankrijk) heerste, bracht een groep archeologen
tot de stelling dat ook uit Europa een migratie op gang is gekomen, onder meer naar Newfoundland (het
meest oostelijke gebied van Canada). In Noordoost-Azië zijn nergens sporen van soortgelijke werktuigen
gevonden. Het Clovisvolk zou dus zijn technische kennis van Europese voorouders geërfd hebben.
W
anneer de voorouders van de hedendaagse inheemse Amerikanen nu ook in de Nieuwe
Wereld zijn aangekomen, zeker is dat ze hun oude wereld verlaten hebben voordat de zo­
ge­naamde ‘neolithische revolutie’ (het ontstaan van de landbouw) een aanvang nam. Die
revolutie vond zo’n 11.000 jaar geleden in het Midden-Oosten plaats. In de daaropvolgende
millennia werden hier ook het wiel en metalen werktuigen ontwikkeld. Het Soemerische volk, dat leefde
tussen Tigris en Eufraat, combineerde deze ontwikkelingen, voegde er het schrift aan toe en stichtte in het
derde millennium voor Christus een grote beschaving waarop iedere Europese en Aziatische cultuur die
later ontstond gebaseerd is. De voorouders van de inheemse Amerikanen, die Azië verlieten lang voordat
de landbouw was uitgevonden, moesten de landbouw zelf uitvinden.
Het is opmerkelijk hoe goed ze daarin slaagden, wellicht al meer dan 10.000 jaar geleden. De ontwikkeling
van de landbouw vond plaats in Midden-Amerika, in het gebied dat zich uitstrekt van Noordoost-Mexico
via Guatemala, Belize, Honduras en Nicaragua tot in Costa Rica. In 2003 ontdekten archeologen aan de
voet van het Andesgebergte in Ecuador zaden van geteelde pompoenen die nog ouder zouden kunnen
zijn dan zaden uit Midden-Amerika. De Indianen slaagden er ook in om uit een gras met kleine aren
en met weinig ‘vruchten’ maïs te kweken. Samen met pompoenen, bonen, en avocado’s bood maïs de
bevolking een evenwichtig dieet, dat voedzamer was dan dat van het Midden-Oosten. Meer dan tweederde
van alle soorten voedsel gewassen wereldwijd zijn afkomstig uit het Amerikaanse continent, onder meer
aardappelen, tomaten, pompoenen, chilipepers, squash, bonen, ananas, zoete aardappelen, de granen
quinoa en amarant, chocolade, vanille, ui, pinda's, aardbeien, frambozen, bosbessen, bramen, papaya’s,
avocado’s.
D
ank zij de sterk ontwikkelde landbouw groeide de bevolking gestaag. Toen de Europese
koloni­satoren voet aan wal zetten in de Nieuwe Wereld, zou die volgens sommige weten­
schap­­pers zijn opgelopen tot wellicht meer dan 110 miljoen mensen. Tenochtitlán, de hoofd­
stad van de Mexica’s, was groter dan Parijs, de grootste stad van Europa.
4 Het Clovisvolk was een volk van jagers op groot wild, waarvan sporen zijn gevonden in New Mexico. Ze zouden er 11.500 jaar geleden
hebben gewoond.
32 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst c
Andere
ontdekkers
/
1
noormannen in het westen?
I
n Noorwegen, Zweden en Denemarken had zich in de vroege tijden een Germaans volk gevestigd dat
zichzelf ‘Vikingen’ noemde. De Vikingen waren beruchte zeevaarders met snelle schepen en maakten
van hun snelheid en kracht gebruik om in omliggende gebieden steden aan de zee of aan grote rivieren
aan te vallen en te plunderen.
(Bron: nl.wikipedia.org)
33 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
bronteksten c • andere ontdekkers / 1
D
oordat in de loop van de 8e eeuw de be­vol­­­
king in de Noordse thuislanden enorm toe­
nam, was er niet voldoende vruchtbaar land
voor iedereen. Op zoek naar nieuwe levens­
ruimte voor hun families en naar nieuwe gebieden om
pelzen, ivoor, ijzer en andere producten uit het noorden
te verhandelen trokken de Vikingen (vaak ook Noorman­
nen genoemd) tussen de 8ste en de 11de eeuw dan ook
massaal de wereld in: naar het binnenland en naar de
rand van Europa, maar ook naar de verre wereld van de
noordelijke Atlantische Oceaan.
Ze bezetten grote gebieden in Ierland en Schotland en
zakten van daaruit verder af naar het zuiden, waar ze een aantal kustvolkeren van het Iberisch schiereiland
onderworpen (Cantabriërs, Basken, Asturiërs, Galiciërs en Portugezen). Ze voeren de rivier de Guadalquivir
op tot aan de stad Sevilla.
Langs de straat van Gibraltar kwamen ze in Tunis terecht en later op Sicilië. Van daar bereikten ze het binnenland
van Europa, vonden aansluiting met de waterwegen van Dnjepr en Wolga en waagden het zelfs de grote stad
Constantinopel aan te vallen. Op IJsland en in Groenland vestigden ze belangrijke nederzettingen.
H
et verhaal gaat dat na de kolonisatie van Groenland een groep Vikingen, omstreeks het jaar
1000, richting Amerika zijn getrokken. Volgens een sage die in de dertiende eeuw op schrift
werd gesteld gebeurde dat onder de leiding van Leif Eriksson. Zijn familie was Noorwegen
ontvlucht omwille van een moord die één van de familieleden had gepleegd, en had zich op
IJsland gevestigd. Op zijn beurt moest Leif Eriksson op de vlucht voor een moord die hij had begaan, en trok
naar Groenland, waar hij in 982 twee kolonies stichtte. Rond het jaar 1000 zou hij, op zoek naar avontuur
of vanwege de schaarste aan hout op Groenland, eerst langs het schiereiland Baffinland en dan langs het
schiereiland Labrador gevaren zijn en ten slotte zou hij op het eiland Newfoundland voet aan wal hebben
gezet. Baffinland, Labrador en Newfoundland zijn de huidige namen van gebieden in Canada. De streek
waar hij landde werd bekend als Vinland. Er was gras in overvloed en ze vonden er zelfs druiven, zo gaat
het verhaal1. Eriksson zou er een nederzetting gesticht hebben waar hij zelf een poos verbleef. Een tweede
nederzetting zou al vlug zijn opgeheven wegens conflicten met de bewoners van de streek2. Nadien zouden
familieleden van hem nog twee po­gingen hebben gedaan om zich te ves­ti­gen op Vinland.
T
ot aan de 19de eeuw werd het idee van een ko­­­lonie
van de Vikingen in Noord-Amerika door ge­schied­­
kundigen gewoon als een ge­volg van volksverhalen
beschouwd. De eerste weten schap­­pelijke theorie
voor het idee is in 1837 naar voren gebracht door Carl
Chris­­tian Rafn, een Deens ge­schied­kundige en oudheid­
ken­ner in zijn boek Antiqui­tates Ame­ricanæ. Rafn had een
uitgebreide examinatie gemaakt van de saga’s en van mo­
gelijke nederzettingen aan de Noord-Amerikaanse kust en
con­cludeerde dat Vinland een echte plaats was in NoordAmerika.
1 Het Noorse woord Vin kan zowel naar ‘wijn’ als naar ‘grasvlakte’ verwijzen.
2 Wellicht de Beothuks, ook Dorset-Indianen genoemd.
34 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst c • andere ontdekkers / 1
H
istorici zijn het niet met elkaar eens
over locatie van Vinland. Rafn ge­loofde
dat Vin­land in New England lag. In 1961
werd een Viking­neder­zetting ontdekt
op het noor­delijkste puntje van New­­found­land, in
L’ Anse aux Mea­dows. Er werden niet alleen over­blijf­
selen van Viking­wo­ningen ge­vonden, maar ook ge­
bruiks­­voor­wer­pen uit de 11e eeuw.
Vele geschiedkundigen gaan ervan uit dat L’Anse aux
Meadows de Vinlandse kolonie die door Leif Eriksson
is gesticht, maar an­deren betwijfelen dit. Er zijn veel
redenen om aan te ne­men dat de neder­zetting eerder
een basiskamp was waar be­­schadigde schepen wer­
den hersteld of nieuwe schepen ge­bouwd met hout
uit de omliggende wouden en van waaruit de rijke
gebieden van het Sint-Laurensbekken verder werden
geëxploreerd.
(Bron: http://www.cielen.eu)
Andere geschiedkundigen volgen Rafn in het ge­loof
dat Vinland meer naar het zuiden lag. In deze optiek,
was L’Anse aux Meadows misschien deel van een
latere poging om een kolonie te stichten.
I
n 1965 kondigde de Yale Universiteit in de VS trots de aankoop van een antieke kaart aan, die gedateerd
was in 1440. Het was een kaart van de wereld (voor zover die destijds bekend was), getekend in de stijl
van andere kaarten uit die tijd. In de linkerbovenhoek zijn daar echter drie eilanden aan toegevoegd, die
IJsland, Groenland en Vinland voorstellen.
De vondst zorgde voor de nodige opwinding. Iemand had 50 jaar voor Columbus Amerika bereikt, kende de
naam Vinland en had een kaart getekend! Al spoedig kwamen er claims dat de kaart een vervalsing zou zijn,
op basis van een aantal details in zowel de kaart zelf als de teksten die erop voorkomen. Zo is Groenland
afgebeeld als een eiland op ruwweg de juiste positie, in een vorm die opvallend nauwkeurig overeenkomt
met de werkelijke vorm. Andere kaarten uit de vijftiende eeuw, zo ze Groenland al laten zien, geven het
aan als een schiereiland dat vanuit Noord-Rusland over Scandinavië heen buigt. Latere chemische analyses
brachten nog meer twijfelachtige aspecten aan het licht. De bekendste vaststelling is dat de inkt de stof
anataas lijkt te bevatten, wat in die vorm slechts sinds ca. 1920 in kleurstof gebruikt wordt. Ondanks deze en
andere aanwijzingen voor valsheid van de kaart is het vraagstuk nog steeds niet definitief beslist. De meeste
deskundigen twijfelen sterk aan de echtheid van de kaart en denken dat het een vervalsing is uit de twintigste
eeuw.
35 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
(Bron: nl.wikipedia.org)
brontekst c • andere ontdekkers / 1
36 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst c
Andere deontdekkers
/
2
portugezen?
D
at andere ontdekkingsreizigers lang voor Christoforus Columbus de nieuwe wereld bereikt
hadden is een bewering waarvoor intussen heel wat bewijzen zijn geleverd. De verkenning van
de Atlantische Oceaan begon al in in de eerste helft van de 15de eeuw, onder impuls van Prins
Henrique (1420-1460), die later de Zeevaarder werd genoemd, en van de latere koning João II.
Nog voordat prins Henrique de opdracht gaf de Atlantische Oceaan te exploreren, bestonden al legendes van
oude reizen over de westelijke zee. Volgens één van die legendes vluchtten zeven Portugese bisschoppen,
samen met hun parochianen en hun vee, naar een eiland in Atlantische Oceaan tijdens de 8e-eeuwse
Saraceense invasie van Portugal. De naam die werd gegeven aan dit toevluchtsoord was ‘Antilia’. Op vroege
zeekaarten van de Atlantische Oceaan komt Antilia al voor, getekend als een rechthoek. Op die kaarten wordt
ten noorden van Antilia meestal een tweede eiland afgebeeld, dat ‘Satanaxio’ of ‘Saluaga’ wordt genoemd.
Toen de exploratietochten in 1418 een aanvang namen kregen de kapiteins het vinden van die verloren
eilanden als belangrijke opdracht mee.
De eerste expedities in westelijke richting leidden tot de ontdekking van een heel aantal eilanden in het
midden van de Atlantische Oceaan, onder meer Madeira en de Azoren. Na elke expeditie brachten de
cartografen van de Portugese koning de nieuwe informatie in kaart. De kaarten werden beschouwd als
staatsgeheim en op het lekken van gegevens stond de doodstraf. Veel van de Portugese kaarten zijn verloren
gegaan, als gevolg van de grote aardbeving en de erop volgende tsunami die Lissabon in 1755 trof. Enkele
originele kaarten hebben de ramp overleefd of zijn ons bekend dankzij de kopie die geheime agenten van
andere mogendheden lieten maken door omgekochte cartografen: dat is het geval voor de Cantino- (1502),
de Caveri- (1505) en de Maggiolo-kaart (1516). De Cantino-kaart is nog niet lang geleden herontdekt in het
archief van een Amerikaanse bibliotheek.
Cantino (1502)
37 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst c • andere ontdekkers / 2
Magiollo (1516)
Caveri (1505)
Ook de kaart linksonder, van Albertin De Virga, kwam pas boven tafel in 1911. Het is de oudste kaart met
zoveel details over de Nieuwe Wereld dat ze wel moet gebaseerd zijn op grondig geografisch onderzoek.
Van de Martellus-kaart (rechtsonder) werd pas in de 20ste eeuw een kopie gevonden in de Yale University.
Henricus Martellus Germanus (1490)
Albertin Da Virga (1414)
Als je de afgebeelde kaarten in chronologische volgorde legt dan zie je steeds meer delen van de Atlantische
kust van Amerika verschijnen. De Cantino-kaart (1502), de Caveri-kaart (1505) en de Maggiolo-kaart (1516) geven
een aanzet tot kustlijn voor Newfoundland, laten een grote leegte waar later New England zal tevoorschijn
komen, tonen het schiereiland Florida, kustlijnen in de Golf van Mexico tussen Florida en Texas en de kust
van het zuidelijke continent van Venezuela tot Brazilië.
38 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst c • andere ontdekkers / 2
Niet alleen kaarten maar ook historische bronnen verwijzen naar Portugese reizen langs de Braziliaanse kust
en langs het schiereiland Florida voor 1448 en langs Newfoundland en Labrador voor 1490.
Nadere studie van dertien ‘Atlantische’ kaarten heeft intussen het bewijs geleverd dat de Portugezen geleidelijk
aan steeds beter wisten hoe de Atlantische kustlijn van Amerika eruitzag van het noordelijke Newfoundland
tot Brazilië, nog voor Columbus in 1492 vanuit Spanje op zoek ging naar een Atlantische route om in Azië te
komen.
Ook waren de Portugezen in staat met steeds grote accuraatheid de locatie van eilanden en van het vasteland
in relatie tot de gekende wereld op kaart weer te geven. Ze waren zich bewust van het feit dat Azië nog
vele duizenden mijlen verder lag dan de kusten die ze aan de overkant van de Atlantische Oceaan hadden
verkend. Een doorweg doorheen het westelijk gelegen vasteland (d.w.z. Amerika) hadden ze niet gevonden.
Om deze kennis geheim te houden gingen ze zelfs zo ver om kaarten te verspreiden met foute informatie en
onjuiste lengte- en breedtegraden. Zo hielden ze het idee in stand dat het vasteland aan de westelijke kant
van de Oceaan inderdaad India was en zetten ze mogelijke concurrenten (de Spanjaarden, de Venetianen, de
Genuezen) op het verkeerde been. Intussen konden ze zelf rustig, aan een heel andere kant van de wereld,
de zuidelijke route naar India, langs Afrika en Kaap de Goede Hoop, verder exploreren en gebruiken voor de
handel met het Oosten.
39 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst c
Andereengelse
ontdekkers
/
3
handelaars?
H
oewel de (her)ontdekking van New­found­­land op
naam staat van John Cabot (1497), weten we in­­
tussen dat Engelse zeevaarders, onder meer uit
de havenstad Bristol, al sinds 1480 de Atlan­ti­
sche Oceaan verkenden.
In de 15de eeuw was Bristol één van de meest wel­varende
com­merciële zeehavens in Engeland. De wel­va­­rend­­­heid van
de stad was gebaseerd op haar rol als tussenpersoon in een
uitgebreid handelsnetwerk dat IJsland, Noordwest-Europa,
Iberië en de Middellandse Zee verbond. Minstens 250 Bris­
tolse kooplui inves­teer­den hun rijkdom en hun energie in de
Noord-Atlantische handel.
Die handel, gecombineerd met de ligging van de stad in
Zuidwest-Engeland met het gezicht naar de zee, werkten het
opbouwen van geografische kennis en mari­tieme tech­nologie
en de zin in exploratie van de Oceaan sterk in de hand.
N
et als de Portugezen gingen de
Bristolse scheepslui op zoek naar
het legendarische Antillia en vooral
naar het eiland Brasile. De naam
Brasile was van Keltische oorsprong en betekende
‘gezegend’ of ‘gelukkig’. Van de expedities zijn
historische sporen te vinden in de brief van een
koopman, John Day genaamd, geschreven in 1497
of 1498. De brief was gericht aan een ‘Lord Grand
Admiral’, van wie men vermoedt dat het Columbus
was. De koopman stelt in die brief dat het land dat
John Cabot ontdekte al eerder was gevonden door mannen uit Bristol ‘as your lordship knows’, hiermee
suggererend dat Columbus op de hoogte was van dat feit.
Ook in andere bronnen, onder meer in een brief van de Spaanse gezant in Londen aan de Spaanse koning,
wordt vermeld dat Bristol een aantal expedities had gesponsord naar het legendarische Brasile in de
noordelijke Oceaan, waar uit bomen een zeldzame rode kleurstof gewonnen werd.
B
ristol was overigens ook de haven van waaruit John Cabot in 1497
vertrok naar het Westen, met een bemanning die hoofdzakelijk
bestond uit zeelieden uit Bristol. Na ruim een maand varen, bereikte
hij land. Waar hij precies landde is onbekend: Newfoundland en
Cape Bretoneiland zijn de meer waarschijnlijke kandidaten, maar ook Maine
en Labrador worden genoemd. Hij ging aan land, en nam het gebied namens
Engeland in bezit. Hij vond sporen van menselijk leven, maar heeft nooit
Indianen ontmoet.
40 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst d
De theorie van Gavin Menzies / 1
I
n het begin van de jaren 1990 deed Gavin Menzies, voormalig duikbootkapitein van de Britse Royal Navy
en gepassioneerde amateur in de historische cartografie, opzoekingen in de James Ford Bell Collection
van de Universiteit van Minnesota. Een van de vele schatten uit de verzameling is de kaart van de
Venetiaanse cartograaf Zuane Pizzigano uit 1424. De cartograaf had in de westelijke Atlantische Oceaan,
ver van het vasteland, een groep van vier eilanden getekend. Twee van de eilanden trokken Menzies speciale
aandacht: het rechthoekige, geometrische, blauw gekleurde Satanazes en het rode Antilia. Na lang onderzoek
en vergelijking met zijn eigen zeekaarten, kwam hij tot het besluit dat ze respectievelijk Guadeloupe en
Puerto Rico moesten voorstellen.
Als de kaart klopte, waren er ervaren cartografen aan het werk geweest in de Caraïben zeventig jaar voor
Columbus! De Pizzigano-kaart heeft wetenschappers al langer voor raadselen geplaatst. Vrij kort na de eerste
reizen van Columbus duiken bij tussenpozen geruchten op dat hij voor zijn ontdekkingsreis zou gebruikt
gemaakt hebben van een geheime Portugese kaart. Enkele plaatsnamen op de Pizzigano-kaart leken van
Portugese herkomst De eer voor de ontdekking van
Amerika (of toch minstens van de Caribische eilanden)
zou dan niet hem, maar de Portugezen toekomen.
Het werd pas echt intrigerend toen Menzies dankzij
Portu­gese experts in het staatsarchief ontdekte dat de
bewuste eilanden helemaal niet door de Portugezen
waren ontdekt. Die waren in de tijd dat Pizzigano zijn
kaart tekende niet eens op de hoogte van het bestaan
van de genoemde eilanden! Dezelfde eilanden stonden
ook op een andere, iets latere kaart, die pas in 1428 in
Portugese handen was gekomen.
Daarnaast vond Menzies een bevelschrift uit 1430 van de Portugese prins Hendrik de Zeevaarder, waarin hij
zijn kapiteins opdracht gaf het eiland Antilia te gaan zoeken, dat op de kaart van 1428 stond afgebeeld. Als
de Portugezen niet de ontdekkers waren, wie dan wel? Na een lang eliminatieproces kwam Menzies tot het
besluit dat de enige natie die in aanmerking kwam, het China was van de vroege Ming-dynastie.
41 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst d • de theorie van gavin menzies / 1
Enige tijd later, in 2003, publiceert Gavin Menzies het boek
‘1421: The Year China Discovered the World’, waarin hij stelt dat
de vloot van Admiraal Zheng He niet alleen de Indische
Ocean exploreerde. Een deel van de vloot zou via Kaap de
Goede Hoop ook de Antillen en in het Ameri­kaanse vaste­
land bereikt hebben, 70 jaar voor Columbus er voet aan wal
zette. Eens voorbij de Kaap zouden de jonken onvermijdelijk
gegrepen zijn door de Benguela­stroom, die hen meevoerde
naar het noorden, tot aan de Kaapverdische Eilanden. Van
de Kaapverdische Eilanden zouden ze, na een oponthoud
voor bevoorrading, in de Brazilstroom terechtgekomen zijn.
Die zou hen op drie weken ergens beneden het huidige Rio
de Janeiro terug binnen landbereik gebracht hebben. Daar
zou de vloot in twee gesplitst zijn en elk deel een andere
route gevolgd hebben. Admiraal Zhou Man zou toege­ko­
men zijn in de Caraïben en ruwe kaarten van Puerto Rico en
Guadeloupe geschetst hebben. Admiraal Hong Bao zou
zuidwaarts gevaren zijn en Patagonië, de Zuidelijke Shet­
lands bij Antarc­tica en Kerguelen in kaart hebben ge­bracht
alvorens Australië (of Nieuw-Zeeland) te berei­ken.
42 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst d
De theorie van Gavin Menzies / 2
D
e stelling die Menzies, voormalig duikbootkapitein van de Britse Royal Navy en gepassioneerde
amateur in de historische cartografie, in zijn boek poneert is dat niet Columbus de eerste
ontdekkingsreiziger is die voet op Amerikaanse bodem zette. De Chinese vloot van superadmiraal
Zheng He was hem voor, beweert Menzies. De vloot slaagde er volgens hem in om in de periode
1421-1423 de hele wereld te bereizen, van de Noordpool tot Antarctica, en miste daarbij enkel Europa, de
Noordwest-doorgang boven Canada, de oostkust van Nieuw-Zeeland en een aantal eilanden in de Atlantische
Oceaan.
Op basis van de informatie die tijdens zeven expedities werd verzameld tekenden Chinese cartografen een
accurate wereldkaart met weergave van de lengte- en de breedtegraden. Hierop stond ook het continent
afgebeeld dat later Amerika werd genoemd. Die kaart zou klaar geweest zijn in 1423.
Deze kaart (of informatie over wat de kaart bevatte) zou door de Venetiaanse koopman Niccolò de Conti, die
na een zwerftocht van 20 jaar in het Verre Oosten naar Italië terugkeerde, in 1424 overhandigd zijn aan de
Portugese kroonprins Dom Pedro, die op dat ogenblik in Venetië verbleef. Menzies verwijst in dit verband
naar de Portugese historicus Galvão (1557): die vernoemt in één van zijn werken een wereldkaart uit 1428, in
het bezit van Dom Pedro, waarop zowel de Kaap de Goede Hoop als de Straat van Magelaan waren afgebeeld.
Diezelfde Galvão vertelt ook het verhaal van een goede vriend die in 1528 van de oudste zoon van de Portugese
koning een kaart kreeg te zien die 120 jaar voordien was getekend. De kaart beschreef al de routes in de East
Indies1 en gaf Kaap de Goede Hoop weer, op de plaats waar latere kaarten dieplaatste. ‘Het lijkt alsof in de
oude tijden evenveel en zelfs meer geweten en gekend was van de wereld dan in onze tijd!’, besluit Galvão.
dit als bewijs dat er in het verleden reeds minstens evenveel was ontdekt als in zijn eigen tijd. Dom Pedro, in
zijn jeugd een fervent reiziger, was na een tocht naar Jeruzalem teruggekeerd over Italië, waarbij hij een hele
tijd in Venetië verbleef. Elders vermeldt hij het verhaal van een getuige die in 1528
De Conti zou in 1421 in de Indische stad Calicut zijn gearriveerd, net toen de Keizerlijke Vloot daar lag
aangemeerd. Hij zou de Chinese jonken gezien hebben, bezocht en vermoedelijk als passagier zijn mee­
gevaren. Hij beschrijft de schepen ‘als grote huizen en volledig anders getuigd dan de onze. Ze hebben tien of twaalf
zeilen en grote waterreservoirs binnenin. Het onderste deel bestaat uit drie lagen planken. Sommige schepen zijn in
compartimenten gebouwd: raakt er een deel beschadigd, dan blijft de rest intact en kunnen ze doorvaren’ (Menzies: 82).’
Voor Gavin Menzies is dit een bewijs dat da Conti meereisde op één van de schepen van Zheng He’s vloot.
Op basis van deze kaart tekenden de Portugezen in 1428 een eigen wereldkaart die een nauwkeurige weer­
gave was van de hele aarde en waarop de kustlijn van hele werelddelen nauwkeurig stond weergegeven.
Ontdekkingsreizigers Bartolomeo Dias, Cabral, Vasco Da Gama en Magalhães konden beschikken over be­
paalde informatie uit deze kaart om hun expedities op te zetten.
Heeft Menzies bewijzen voor zijn stellingen? Hier stelt zich een ernstig probleem. Van de laatste en grootste
reis die de Grote Vloot tot in Amerika en Australië zou hebben gebracht, zijn geen verslagen en andere
schriftelijke getuigenissen te vinden. Menzies stelt dat die bewust vernietigd zijn en geeft voor die vernietiging
de onderstaande verklaring.
1 De naam East Indies verwijst naar het Indische subcontinent, d.i. Zuid- en Zuid-Oost-Azië, Oceanië, Maleisië en de Filippijnen.
43 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst d • de theorie van gavin menzies / 2
T
wee maanden nadat de armada van Zheng He uitzeilde voor wat de laatste expeditie zou blijken,
woedde een zwaar onweer over de Verboden Stad. De bliksem trof het keizerlijke paleis, dat door
brand werd verwoest. De keizerlijke troon verbrandde tot sintels en de favoriete concubine van keizer
Zhu Di's overleed aan shock. De keizer viel ziek en was maandenlang niet in staat om te regeren.
Het onweer en de gevolgen ervan werden algemeen, ook door Zhu Di zelf, beschouwd als een afkeurend
teken van de Hemel dat de kosmische harmonie ernstig verstoord was wegens de megalomane politiek van
de keizer. Toen keizer tijdens een veldtocht tegen de Mongolen op 64-jarige leeftijd overleed, vaardigde zijn
zoon en opvolger op de eerste dag van zijn regering een bevel uit dat alle reizen van de Keizerlijke Vloten
beëindigd moesten worden. Zijn zoon, die hem na een regering van amper een jaar opvolgde, zette zijn
vaders politiek nog radicaler voort. Als zwanenzang maakte admiraal Zheng He eind 1431 een laatste reis, op
bedevaart naar Mekka. Maar dat was dan ook het einde. China trok zich voor lange tijd terug in isolement
en xenofobie.
Gedurende veertien jaar ging Menzies, op basis van zijn reconstructie van de tochten van Zheng He, op zoek
naar bewijsmateriaal. Volgens eigen zeggen vond hij een grote hoeveelheid materiële bewijzen: Chinees
porselein, zijde, voorwerpen en gegraveerde stenen die door Chinese admiraals waren achtergelaten als
herinnering aan hun prestaties, de wrakstukken van Chinese jonken langs de kusten van Afrika, Amerika,
Australië en Nieuw-Zeeland. Veel van dit bewijsmateriaal wordt door anderen in twijfel getrokken.
De belangrijkste en interessantste bewijsstukken waarmee Menzies zijn theorie onderbouwt, zijn een aantal
wereldkaarten. Daarover gaat het in deel 3 van deze tekst.
44 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst d
De theorie van Gavin Menzies / 3
I
n 1457 kreeg de Venetiaanse monnik Fra Mauro van Alfonso V van Portugal de opdracht om een wereldkaart
te tekenen. De kaart ziet eruit als een ‘mappa mundi’, de ronde wereldkaart zoals de middeleeuwers haar
tekenden. Maar Fra Mauro breekt met een aantal oude tradities en legt ook uit waarom hij dat doet in één
van de vignetten2 op de kaart: ‘Ik heb ernaar gestreefd de oude geschriften te verifiëren door vele jaren van ervaring
en contact met geloofwaardige getuigen, die met eigen ogen hebben gezien wat ik hier in kaart heb gebracht.’ Daarom volgt
hij het model van Ptolemeus’ wereldkaart niet en laat de punt van Afrika niet aansluiten aan het Zuidland
(Antarctica), zodat de Indische Oceaan als een open zee wordt afgebeeld. Fra Mauro heeft wellicht ook
informanten gezocht die hem de plaatsnamen in Afrika konden aangeven. Wat hij ook als bron heeft gebruikt
voor nieuwe plaatsnamen in het Oosten en beschrijvingen van landschappen en steden is de getuigenis van
Niccolò de Conti over zijn verblijf in Azië, die door de secretaris van paus Felix V in 1441 is opgetekend.
Wat verder ook opvalt zijn de Chinese jonken die Fra Mauro een plaats heeft gegeven op de kaart en de
vermelding in een ander vignet: ‘Omstreeks het jaar 1420 werd een jonk, komende van India, door een storm omheen
de Cavo de Diab gedreven op zijn weg naar het westen, in de richting van Algarve...’ Cavo de Diab is de Arabische naam
voor Kaap de Goede Hoop.
De vorm die Fra Mauro aan Kaap de Goede Hoop geeft is heel wat waarheidsgetrouwer en accurater dan op
kaarten van voorlopers, zoals de Angelsaksische kaart uit 1040 (onderaan links) en de Hereford-kaart uit 1300
(onderaan rechts), die je onder Fra Mauro’s kaart (bovenaan links) en de getekende weergave ervan (bovenaan
rechts) vindt. Terwijl het toch tot 1488 zou duren vooraleer de Portugese Bartolomeo Diaz als eerste om de
Kaap voer.
2 Met vignetten bedoelt men de teksten die cartografen toevoegden aan de eigenlijke kaart, om bijkomende informatie te geven.
45 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst d • de theorie van gavin menzies / 3
D
e kaarten van ontdekkingsreizen werden bewaakt als staatsgeheimen. Geen enkele natie wilde
concurrenten laten profiteren van de kennis die hun eigen exploraties opleverden. Scheeps­
kapiteins moesten de kaarten die ze hadden meegekregen na hun reis inleveren, samen met alle
nieuwe schetsen en notities die ze onderweg gemaakt hadden. Toch ontstonden voortdurend
lekken. Vorsten huurden spionnen in, die in Portugal kaartenmakers moesten omkopen voor kopieën. Zo
zond Ercole d’Este, hertog van Ferrara, Modena en Reggio (1433-1505) een zekere Alberto Cantino als zijn
gezant en geheim agent naar Lissabon. Cantino vond een cartograaf, vermoedelijk een Italiaan, kocht hem
om en kreeg zijn kaart, een bijzonder fraai werkstuk op perkament dat zijn geld meer dan waard was. Net in
die tijd keerde Amerigo Vespucci van zijn derde reis (naar Brazilië en Patagonië) terug naar Lissabon. Experts
vermoeden dat Cantino de gelegenheid aangreep om exclusieve informatie los te peuteren, die hij nog voor
zijn vertrek uit Lissabon, eind 1502, in cursief handschrift toevoegde op zijn kaart, onder meer plaatsnamen.
De kaart geeft aan dat er vasteland ligt in het zuidelijk deel van de Atlantische Oceaan. Er zijn nog veel witte
vlekken, maar onder meer Brazilië is afgebeeld, evenals het merendeel van de grote Caribische eilanden. In
de linkerbovenhoek geeft ze wellicht Florida weer, dat toen nog niet officieel ontdekt was.
46 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst d • de theorie van gavin menzies / 3
De kaart van Cantino (1502)
De kaart hierboven is ofwel getekend in Lissabon door de Genuees Caverio, ofwel in Genua door hem ge­
kopieerd van een Portugese kaart, misschien wel de Cantino-kaart. Eind 1502 was de Cantino-kaart in Genua
beland en ze is daar voor een aantal jaren gebleven.
De kustlijn van Noord-Amerika, van Florida tot de Hudsonrivier (ter hoogte van het hedendaagse New York),
is verrassend gedetailleerd en accuraat weergegeven. Nochtans wordt algemeen aangenomen dat de eerste
Europeanen deze kusten pas hebben gezien of geëxploreerd in 1512 (Ponce de León), in 1513 (Vasco Núñez de
Balboa), in 1523 (Giovanni da Verrazzano), in 1520-1524 (Lucas Vásquez de Ayllón), of in 1525 (Esteban Gómez).
De kaart van Caverio (1505)
47 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst d • de theorie van gavin menzies / 3
M
artin Waldseemüller was een Duitse cartograaf, die als eerste de naam Amerika op een
wereldkaart plaatste. Hij gebruikte ook als eerste de drukpers voor zijn wereldkaart en de
segmenten van zijn wereldbol. Zijn kaart was de eerste die 360 lengtegraden besloeg en de
eerste gedrukte kaart met de volledige kustlijn van Afrika. Daarnaast was hij de eerste die
op zijn wereldkaart de Nieuwe Wereld losmaakte van Azië en een uitgestrekte oceaan openliet tussen het
Aziatische en het Amerikaanse continent. Ook het gebruik om de Nieuwe en de Oude Wereld weer te geven
in twee afzonderlijke hemisferen is een uitvinding van Waldseemüller.
Van alle honderden exemplaren die van zijn wereldkaart zijn gedrukt is er slechts één bewaard gebleven. De
kaart was lange tijd verloren gewaand, tot de Duitse historicus Joseph Fischer S.J. in 1901 een exemplaar ervan
ontdekte in de bibliotheek van een adellijke familie. Dit werd in 2000 uit Duits privébezit door de Library of
Congress in Washington aangekocht voor de ronde som van 10 miljoen dollar.
De Golf van Mexico en Florida zijn duidelijk herkenbaar op de kaart van Waldseemüller. De oostkust van
Noord-Amerika is wit gelaten en voorzien van het opschrift ‘Terra ulteri(or) incognita’ (‘het verder nog
onbekende land’). De westkust, het huidige Californië, is afgebeeld, terwijl Baja California volledig ontbreekt.
Een aantal gegevens, zoals de baai van San Francisco zijn uiterst gedetailleerd ingetekend! Balboa zou pas in
1513 de landengte van Panama oversteken en de Stille Oceaan bereiken; de Spaanse ontdekkingstochten naar
Californië lagen nog verder in het verschiet. Ook de zuidelijkste punt van Amerika is accuraat weergegeven,
terwijl het nog twaalf jaar zou duren eer Magelhães die regio exploreerde en doorheen de Straat, die later
naar hem werd genoemd, het Amerikaanse continent doorstak, op weg naar de Stille Oceaan.
De kaart van Waldseemüller (1507)
48 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst d • de theorie van gavin menzies / 3
T
ijdens een expeditie tegen Venetië in 1501 onder­
schepte een Turkse vloot een Spaans schip. Een
van de gevangenen had deelgenomen aan drie
expedities van Columbus en bezat een stel van
diens Amerikaanse kaarten. Zo kwam de Turkse admiraal
Kemal Reis in het bezit van belangrijke kaarten over de
recent ontdekte gebieden. De admiraal gaf het cartografisch
materiaal door aan zijn neef, Piri Reis, eveneens admiraal
in de Turkse vloot. Deze verwerkte het tot zijn wereldkaart,
die hij voltooide in Gallipoli in 1513.
De kaart belandde in het Topkapi Paleis van sultan Suley­
man de Prachtlievende, waar ze eeuwenlang in verge­­tel­
heid stof verzamelde. In 1929 werd een groot frag­­ment
ont­dekt, toen het paleis omgebouwd werd tot museum.
Het bewaarde stuk toont onder meer de At­lantische
Oceaan, met delen van de Caribische eilanden, Centraalen Zuid-Amerika. Er zijn delen van het uiterste zuiden te
zien waar de zelfs de ontdekker van zuidelijk Amerika,
Amerigo Vespucci, nooit is doorgedrongen, evenals delen
van Oost-Amerika die nog een halve eeuw buiten het be­
reik van de Europese ontdekkingsreizigers zouden blijven.
De kaart van Piri Reis (1513)
In de notities op de kaart geeft Piri Reis aan dat de (volledige) kaart gebaseerd is op niet minder dan twintig
bronnen: acht kaarten van Claudius Ptolemaeus, een Arabische kaart uit India, vier nieuwe Portugese zeekaarten
en de kaart van Amerika door Columbus.
Cantino, Caverio, Waldseemüller en Piri Reis: al deze carto­grafen tekenden op hun kaarten stukken wereld
die nog niet officieel waren ontdekt!
Hoe is dat te verklaren?
49 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst e
De kaart van Liu-Gang
D
e kaart die de Chinese advocaat Liu Gang in Shangai in 2001 heeft gekocht is getekend op
bamboepapier en meet 59 cm op 41,7 cm. In de linkerbovenhoek van de kaart staat te lezen dat
ze in 1763 is vervaardigd door een zekere Mo Yi Tong en bestemd was om gepresenteerd te
worden aan keizer Qianlong, die China regeerde van 1736 tot 1796. In de rechterbovenhoek heeft
cartograaf Mo Yi Tong vermeld dat de kaart een kopie is van een wereldkaart uit 1418, ‘tonende de barbaren die
tribuut betalen (aan de Ming-dynastie).’
Op de kaart staat ook een boodschap van de onbekende maker van de kaart uit 1418 en die luidt als volgt: ‘In
het dertiende jaar van de regering van Keizer Yong-le 1 volgde ik de gezant, de eunuch admiraal Ma San-Bao, en anderen
naar Bengalen en verdere barbaarse landen tot in Hormuz en omstreken om de keizerlijke proclamaties bekend te maken en
geschenken te geven. In het zestiende jaar 2 keerde ik terug naar de hoofdstad.’
De kaart is een zogenaamde ‘planisfeer’: ze stelt de aarde voor als een plat vlak, verdeeld in twee halfronden.
Europa, Afrika en Azië worden afgebeeld als het westelijke halfrond. Wat later ‘Amerika’ zal worden genoemd
en de landmassa’s Australië en Nieuw-Zeeland in de Stille Oceaan worden als oostelijk halfrond voorgesteld.
De landmassa van Antarctica staat eveneens op de kaart.
1 d.i. in 1415
2 d.i. in 1418
50 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst e • de kaart van liu-gang
D
e continenten zijn duidelijk te herkennen, ook Amerika en Afrika. Alaska, de boogvorm van
Midden-Amerika en het schiereiland Yucatan worden nauwkeurig weergegeven. De Nijl wordt
afgebeeld met zijn twee bronnen. Ook de baai van de Hudsonrivier is te zien, evenals de
stroombekkens van de Columbia, de Sint-Laurens en de Mississippi-Missouri. Tussen NoordAmerika en de Noordpool wordt een brede doorgang afgebeeld. Australië staat erop en Nieuw-Zeeland
eveneens. Wat ontbreekt is Groot-Brittannië en Ierland. Californië wordt verkeerdelijk afgebeeld als een
eiland. De Zuidpool wordt veel kleiner voorgesteld dan hij in werkelijkheid is.
In de kaart zelf staan namen van continenten en van landen of streken.
Hiernaast zie je een vergroting van de naam die bij de grootste landmassa op
het oostelijk halfrond staat te lezen. Het is een fonetische transcriptie van het
woord ‘Amerika’ 3.
Hier en daar zijn ook op de kaart zelf commentaren toegevoegd. Zo staat bij het
Himalayagebergte vermeld dat dit het hoogste ter wereld is. Aan de westkust
van Amerika staat geschreven dat ‘de bevolking van deze streek een zwart-rode huid
hebben en veren dragen op hun hoofd en rond hun middel, en dat ze het kannibalisme be­
oefenen.’ Bij het zuidelijke deel van Afrika staat geschreven dat de huid van de
bevol­king de kleur heeft van zwart lakwerk, dat hun tanden wit, hun lippen rood
en hun haren gekruld zijn. Over oostelijk Europa wordt gezegd dat ‘alle mensen
Shang-di aanbidden en hun godsdienst ‘Jing’ wordt genoemd.’
1. Is de 1418-kaart echt of gaat het om een vervalsing? Heb je zelf daar nu al een mening over? Als dat het geval
is: op basis van welke feiten denk je dat het gaat om een authentieke kaart dan wel om een vervalsing?
Noteer kort wat je op dit moment over de kaart denkt:
2. Wissel uit met de andere groepsleden: wat hebben zij genoteerd? Verschilt dat erg van wat jij denkt?
3. Heb je meer informatie nodig om je een mening te vormen over de Liu-Gang-kaart? Wil je bijkomende
aanwijzingen om je mening te onderbouwen? Lees dan het vervolg van dit document.
3 letterlijk: ‘nu naam Noord A-me-ri-ka’ (‘
’)
51 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst e
De Chinese Cartografie: een lange traditie
C
hina bezit een lange traditie op het gebied van cartografie. In een ver verleden was ze gebaseerd
op de idee dat de aarde een platte schijf was. De oudste bewaarde kaarten zijn in 1973 gevonden in
een graf. Het zijn drie op zijde geschilderde landkaarten, die zeker voor 168 v. Chr. gemaakt zijn. In
267 na Chr. gaf de eerste keizer van de Jin-dynastie de cartograaf Pei Xiu (224-271 na Chr.) opdracht
een Atlas van het Rijk en van de grenslanden maken. Pei Xiu paste hierbij het systeem van driehoeksmeting
toe, dat in Europa pas in de 16de eeuw geperfectioneerd zou worden door Gemma Frisius, de leermeester
van de beroemde Vlaamse cartograaf Mercator. Ook de heersers van de Han-dynastie (die heerste van 202 v.
Chr. tot 220 na Chr.) deden al beroep op cartografen om hun rijk in beeld te brengen. In de Hanperiode ligt
het zuiden aan de bovenkant van de kaart. Vanaf de derde eeuw na Chr. werd het principe van schaal en een
rechthoekig roostersysteem toegepast. Tijdens de Tang-dynastie (618-907) voltooide de keizerlijke cartograaf
een landkaart van heel Azië. De kaart zelf is verloren gegaan, maar men weet dat zij 10 m lang en 11 m hoog
was en voorzien van een consistent gradennet, waarbij de schaal zo gekozen was dat 1 centimeter ongeveer
overeenkwam met 26 kilometer.
Terwijl in Europa de cartografische kennis van de Oudheid voor duizend jaar vergeten was, vorderde ze in
China ge­staag. Tijdens de Song- (960-1127) en de Yuan-dynastie (1234-1368) zouden de prestaties in de vorige
dynastieën overtroffen worden wat nauwkeurigheid en uitvoering betreft.
G
eïnspireerd door Islamitische kaarten die via het Mongoolse rijk China binnenkwamen, begonnen
Chinese cartografen zich in de 14de eeuw toe te leggen op het tekenen van kaarten van de hele
(toen bekende) wereld, met China in het centrum en Europa en Afrika aan de linkerrand van de
kaart. De eerste exemplaren, getekend rond 1320, zijn verloren gegaan. De oudste overlevende
kaart zijn de Da Ming Hun Yi Tu kaart (rond 1395 getekend en geschilderd op 17 vierkante meter zijde) en
de Kangnido kaart (1402, getekend in Korea maar gebaseerd op Chinese modellen). Beide kaarten plaatsen
China in het midden van de wereld, met Mongolië ten noorden, Java ten zuiden, Japan ten oosten en Afrika
en Europa ten westen. Kenmerkend voor deze wereldkaarten is dat ze de wereld niet weergeven zoals hij was,
maar zoals de Chinezen wilden dat hij was, namelijk met het machtige Chinese rijk als belangrijkste speler
in het middelpunt van de aandacht.
52 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst e • de chinese cartografie
de Da Ming Hun Yi Tu kaart
de Kangnido kaart
Ook in het maken van beschrijvende kaarten voor zeevaarders was China inmiddels heel bedreven. Een
aantal kaarten van de expedities van admiraal Zheng He in de periode 1405-1433 zijn bewaard gebleven. Het
zijn beschrijvingen van kuststreken met belangrijke oriëntatiepunten die een zeevaarder leiden op zijn reis.
Opkomst van de cartografie in Europa
De kaarten die op de volgende pagina’s afgebeeld staan illustreren in een notendop de evolutie die de
Europese cartografie tussen de 6de eeuw en de eerste helft van de 17de eeuw heeft doorlopen.
De vroegmiddeleeuwse zogeheten TO-kaarten stellen de aarde voor als een platte schijf omgeven
door water. Binnen de O wordt de toenmalige ‘bekende’ wereld afgebeeld. Jeruzalem ligt in het
middelpunt van de O. De T geeft de scheiding weer tussen de drie continenten, door zeeën en grote
waterlopen (Egeïsche en Zwarte Zee, Nijl en Rode Zee op de horizontale lijn, Middellandse Zee op
de verticale). De Arabieren beschikten in de Middeleeuwen over een beter beeld hoe de wereld er
uit zag. Zij bezaten kaarten uit de Oudheid, onder meer van Claudius Ptolemeus (+/-90-168 na Chr.) die wel gebaseerd
waren op geografische feiten. In Europa waren die vergeten en verloren. In de eerste rij van de kaartengalerij staan drie
voorbeelden van TO-kaarten. Ook kaart 3 (getekend in 1448) hoort nog in de reeks (Azië bovenaan, de Middellandse
Zee als scheiding tussen de drie continenten, niet aan de realiteit beantwoorde kustlijnen en landvormen) maar de
geleidelijke overgang naar een ‘wetenschappelijke’ aanpak is hier al te merken. De tweede rij kaarten (Walsperger 1448,
Fra Mauro 1459, Martellus 1490), getekend in de tweede helft van de 15de eeuw, gaan nog verder in de wetenschappelijke
aanpak. De hernieuwde kennismaking met de wereldkaart van Ptolemeus (rij 3, 1) in 1482, dankzij de publicatie ervan
door Donnus Nicolaus Germanus, bracht een regelrechte stroomversnelling teweeg in de cartografie en leidde tot
steeds verdergaande nauwkeurigheid in de voorstelling, dankzij geografen als Gerard Mercator (rij 4, 1) en Abraham
Ortelius (rij 4,2).
53 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst e • de chinese cartografie
54 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst e • de chinese cartografie
55 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst e • de chinese cartografie
Oost en west ontmoeten elkaar
Aan het eind van de 16de eeuw en de hele 17de eeuw trok een groot aantal Jezuïeten als missionaris naar China. De eerste
was Matteo Ricci die er tussen 1583 en 1610 verbleef. Ricci gaf in samenwerking met een aantal Chinese cartografen
voor keizer Wanli een aantal wereldkaarten uit, in de traditie van Europese geografen: de Kunyu Wanguo Quantu. De
lengte- en breedtelijnen die Ricci gebruikte waren geen onbekenden voor de Chinese cartografen. Voor onderstaande
kaart baseerde hij zich op de wereldkaarten van de Vlamingen Abraham Ortelius en Gerard Mercator bij het uittekenen
van Europa, Afrika en de Amerika’s, en van China en Oost-Azië onder meer op de atlas Guangyu tu (1579) van de cartograaf
Luo Hongxian. Ook op deze kaart ligt China in het midden.
De Vlaamse Jezuïet Ferdinand Verbiest volgde het voorbeeld van Ricci. De versie van de Kunyu Quantu’ (wereldkaart) die
Verbiest voor de keizer maakte in 1674 was 202 cm hoog en 8,4 vierkante meter groot.
1. Heb je (meer) aanwijzingen gevonden om je een mening te vormen over de Liu-Gang-kaart?
Streep ze aan in het document.
2. Is de mening die je al had nu bevestigd of ben je op basis van document 2 van mening veranderd?
Welke informatie in document 2 was hiervoor beslissend? Streep ze aan in het document.
3. Wissel uit met de andere groepsleden: hebben ze dezelfde of andere informatie aangestreept?
Wil je weten wat deskundigen te vertellen hebben over de Liu-Gang-kaart? Dat vind je in document 3.
56 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst e • de chinese cartografie
Een vervalsing?
O
p de persconferentie waar hij de kaart presenteerde, verkondigde antiekverzamelaar Liu Gang dat
Gavin Menzies het bij het rechte eind heeft: de ontdekking van Amerika door de grote admiraal
Zheng He meer dan zeventig jaar voor Columbus er voet aan wal zette, is wat hem betreft nu
wel bewezen. De meeste historici zijn niet onder de indruk. Over de laatste twee expedities (14211422 en 1430-1433) met de verste bestemmingen is in de geschiedschrijving namelijk niets teruggevonden.
Gavin Menzies gaat in de tegenaanval door te stellen dat de afwezigheid van bronnen niet verwonderlijk is.
Na de terugkeer van de zevende expeditie werden kaarten en ander bewijsmateriaal op bevel van hogerhand
vernietigd. Aan de exploratietochten van de Grote Vloot werd een einde gemaakt.
Veel experts twijfelen aan de authenticiteit van de kaart uit 1418. Zo vinden ze het bijzonder merkwaardig
dat in het jaar 1418 een kaart wordt getekend die de resultaten zou weergeven van een expeditie die pas op
zijn vroegst in 1421 op de Amerikaanse kusten landt. Ze hebben ook hun twijfels over de mogelijkheid om de
grote afstand China-Amerika-China af te leggen (en tussendoor nog langs Noord- en Zuidpool te passeren)
in een periode van twee (1421-1422) of van drie jaar (1430-1433) en om daarnaast nog de nodige opmetingen
te doen voor het accuraat in kaart brengen van de bezochte continenten en eilanden. Wat de Liu-Gang-kaart
weergeeft zijn niet alleen kustlijnen maar ook heel wat informatie over de verre binnenlanden, onder meer
rivierenstelsels en gebergten en hun ligging, het uitzicht van de mensen die er wonen, hun gebruiken, hun
godsdienst4. Het verzamelen van die kennis vergt heel wat meer dan een of twee (relatief korte) reizen en het
verwerken ervan in een overzichtskaart gebeurt al evenmin in een handomdraai.
C
hinakenners wijzen op een aantal fouten in de notities op de continenten of in de rand van de
kaart. Sommige notities zijn van Mo Yi Tong zelf en dateren dus van 1763. Over de roodomlijnde
notities geeft Mo Yi Tong aan dat hij ze heeft overgenomen van de oorspronkelijke kaart uit 1418.
Een notitie die hij heeft gekopieerd is onder meer de vermelding ‘In het dertiende jaar van de regering
van Keizer Yong-le volgde ik de gezant, de eunuch admiraal Ma San-Bao en anderen naar Bengalen en verdere barbaarse
landen’, waarbij de ‘ik’ staat voor de maker van de oorspronkelijke kaart. Naar de admiraal verwijzen met zijn
geboortenaam Ma San-bao en niet met de naam Zheng He die hij van de keizer had gekregen is een fout
tegen het etiquette die de cartograaf van 1418 nooit kan hebben begaan. Ook de roodomlijnde notitie over
Oostelijk Europa (‘alle mensen aanbidden Shang-di en hun godsdienst ‘Jing’ wordt genoemd.’) kan onmogelijk van
1418 dateren. De termen Shang-di als verwijzing naar de God van de christenen en Jing als verwijzing naar
hun godsdienstige overtuiging zijn pas in de 16de eeuw in gebruik genomen, toen Jezuïeten als Mateo Ricci
de christelijke boodschap naar het Chinees omzetten om ze in het Chinese rijk te verkondigen.
Ook in de geografische naamgeving blijken nogal wat anachronismen voor te komen. Zo krijgt bijvoorbeeld
het gebied van het hedendaagse Korea een naam die in 1418 al lang niet meer werd gebruikt en wordt het
gebied dat nu Vietnam is nog als een onafhankelijk land voorgesteld, terwijl het inmiddels in 1418 door
China was aangehecht en een nieuwe naam had gekregen. Over de Himalaya wordt gezegd dat het het
hoogste gebergte ter wereld is, terwijl dat feit pas in de 19de eeuw werd vastgesteld. Het meest frappante
anachronisme is de naam die bij de grootste landmassa op het oostelijk halfrond staat te lezen: ‘nu naam
Noord-A-me-ri-ka’, terwijl die naam in de 16de eeuw na de reizen van Vespucci werd bedacht.
Zelfs de verwoording van de informatie en bepaalde schrijfwijzen die daarbij worden gebruikt doet bij kenners
twijfel ontstaan over de authenticiteit. Ze komen niet overeen met de stijl en de klassieke lettertekens die in
een formeel document uit de 15de eeuw en zelfs niet uit de 18de eeuw gangbaar waren.
Een andere reden voor twijfel is de wijze waarop de wereld wordt voorgesteld. De kaart lijkt een doorslag
van het type kaarten dat in het tijdvak van Mercator en Ortelius (150 jaar na het zogezegde ontstaan van de
1418-kaart) in Europa gangbaar werd en pas tegen het einde van de 16de eeuw via de Jezuïeten tot in China
doordrong. Met name de accurate lengte- en breedteverhoudingen wekken de argwaan van de experten op.
4 Zie document 1
57 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
brontekst e • de chinese cartografie
H
et is volgens hen ook erg verdacht dat de maker van de kaart de naam Amerika gebruikt honderd
jaar voor die naam in Europa werd bedacht. Ze wijzen er verder op dat de kaart Californië
op dezelfde foute manier weergeeft (namelijk als een eiland) als de Europese kaarten van de
16de tot de 18de eeuw deden. Op de kaart wordt op accurate wijze de doorgang rond de noor­
delijke rand van Noord-Amerika weergegeven, terwijl het bestaan ervan pas veel later bekend werd.
Is de kaart authentiek? Er zijn veel redenen om tot het besluit te komen dat het om een vervalsing gaat,
gemaakt door iemand die leeft in het moderne China, de finesses van het klassieke Chinees niet voldoende
beheerst en zich te veel heeft laten inspireren door een cartografische stijl die kortstondig in China werd
toegepast onder impuls van de Jezuïeten.
1. Je kent nu het oordeel van de experten over de kaart: volgens hen is het een vervalsing. Zijn de
argumenten die ze geven volgens jou sterk genoeg om dat te kunnen stellen? Welk(e) argument(en)
vind je het meest doorslaggevend. Schrijf kort je oordeel hieronder neer.
2. Welke argumenten had je zelf al genoteerd voor je dit laatste deel van de brontekst las?
3. Wissel uit met de andere groepsleden: wat hebben zij genoteerd? Verschilt dat erg van wat jij denkt?
4. Overleg met de groepsleden: Betekent dit ook dat de theorie van Menzies niet klopt?
58 centrum voor taal en onderwijs (ku leuven): gelaarsd, gespoord en geletterd. de geschiedenis op haar kop?!
Auteurs: Nora Bogaert, Lieve Verheyden
Met medewerking van Iris Philips
Vormgeving: Griet Van Haute
© Centrum voor Taal en Onderwijs (CTO, KU Leuven),
Leuven, 2011
www.cteno.be <http://www.cteno.be>
Deze reeks kwam tot stand in het kader van het project
‘Gelaarsd, gespoord en geletterd. De ontwikkeling van
academische taalvaardigheid in de 3de graad aso, tso
en kso’, met steun van het Aanmoedigingsfonds,
KU Leuven.