Allochtone geneeswijzen 2

P. van Dijk
[email protected]
>
2
Allochtone geneeswijzen
Autochtoon gebruik van allochtone geneeswijzen vraagt om meer begrip van wat in Nederland aan
geneeswijzen wordt geboden.
P. van Dijk
Inleiding
schap konden verklaren. Opnieuw nodigde ik het
Nederland heeft een multi-culturele samenleving.
echtpaar uit. Ditmaal om het verslag van de gynae-
De geneeswijzen van de belangrijkste culturen zijn
coloog te bespreken. Ze waren boos en wanhopig
in ons land te vinden; en worden hier gebruikt. Ook
dat er niets was gevonden en gaven te kennen een
door de autochtone bevolking. De belangrijkste al-
tweede mening te willen in het academisch zieken-
lochtone geneeswijzen zijn de islamitische genees-
huis. Samira was inmiddels in tranen en zei snik-
kunde, winti, ayurveda en de Chinese geneeskun-
kend: “weet u dokter, wij denken dat we geen kin-
de. Vooral de laatste twee worden in toenemende
deren kunnen krijgen vanwege het boze oog. Daar
mate door de autochtone Nederlandse bevolking
hebt u waarschijnlijk nooit van gehoord”. Ik vertel-
gebruikt. Aan de hand van een casus wordt het ge-
de dat ik daar wat van afwist. Maar, zei ik, als het
bruik van deze geneeswijzen geïntroduceerd.
boze oog de oorzaak is, dan kan de gynaecoloog
dat niet oplossen. Is het niet verstandiger om met
Een Casus
dit probleem naar een islamitische genezer te
Op mijn spreekuur verscheen een Marokkaans echt-
gaan? Ik heb contact met een islamitische genezer
paar. Said was 28 en Samira 26 jaar. Ze kwamen
in onze omgeving. Ik gaf hen het adres en een kort
met het probleem dat zij al acht jaar getrouwd
briefje: “Geachte heer. Dit echtpaar heeft sinds 9
waren en nog steeds geen kinderen hadden. Of de
jaar een kinderwens. Op medisch gebied zijn er
dokter daar een oplossing voor wist.
geen afwijkingen gevonden. Graag uw advies.”
Ik besprak met hen de mogelijkheden van fertiliteit-
Said en Samira kwamen na twee behandelingen (à
onderzoek en nodigde hen afzonderlijk uit op mijn
75 euro per consult) terug op mijn spreekuur. De
spreekuur. Na afronding van het vruchtbaarheids-
Turkse islamitische genezer had gezegd: “inder-
onderzoek besprak ik met hen de resultaten, zoals
daad jullie probleem is het gevolg van Nazar (dit is
dat gebruikelijk is in de eerstelijn. Er waren geen af-
Turks voor het boze oog). Ik kan jullie daarvoor be-
wijkingen gevonden en ik vertelde dat er geen be-
handelen.” Ze kregen een briefje waar met vulpen
lemmeringen waren een zwangerschap te realise-
een korantekst op was geschreven. Dit papiertje
ren. Zij moesten de tijd nemen.
moest in het water worden gelegd en de daarin op-
Maar daar waren zij het niet mee eens. Ze wilden
geloste inkt/koranverzen moesten dagelijks door
verder onderzoek door de specialist. Ondanks mijn
Said en Samira worden gedronken.
verweer dat de kans op het vinden een oorzaak in
Samira kreeg bovendien een amulet, dat zij om
het ziekenhuis maar klein is, wilden zij naar de gy-
haar hals moest dragen en die haar zou bescher-
naecoloog.
men tegen het boze oog.
Ook dit tweedelijnsonderzoek bracht geen oorzaken
“Nou,” zei ik tegen Samira: “als je hier zwanger
aan het licht die het uitblijven van een zwanger-
mee wordt dan verwacht ik je met een taart op het
tig jaargang 21|22
Inleiding: Voeding, licht, leven en gezondheid; Regulatie-aspecten
23
>
P. van Dijk
Allochtone geneeswijzen
spreekuur.” Drie maanden later was ze terug met
Er bestaat een ambivalente relatie tussen opvattin-
een taart.
gen van de officiële islam en de islamitische ge-
Waarom deze uitgebreide casus? Niet om propagan-
neeskunde. Men beschouwt islamitische genees-
da te verzorgen voor de therapeutische mogelijkhe-
kunde als een vorm van volksgeloof. Imams, als
den van de islamitische geneeskunde bij fertili-
vertegenwoordigers van de officiële islam distan-
teitstoornissen. Wel om duidelijk te maken dat
tiëren zich formeel van de activiteiten van islamiti-
mensen met een andere culturele achtergrond er
sche genezers. In de praktijk blijken de rollen van
vaak geheel andere ziekteconcepten op na houden.
imam en genezer, ook in Nederland, echter vaak
Op het spreekuur hebben patiënten met een niet-
door elkaar te lopen.
westerse achtergrond vaak een geheel andere ma-
In Nederland wonen ruim 700.000 moslims. Het
nier van kijken naar gezondheid en ziekte dan wij.
aantal islamitische genezers wordt door Hoffer
Onze diagnostiek en behandeling plaatsen zij in die
(2000) geschat op ongeveer honderd. Het zijn isla-
andere context. Een samenhangend geheel van op-
mieten uit allerlei landen (Marokko, Turkije,
vattingen over diagnostiek en therapie afkomstig
Suriname, Molukken, Senegal, Somalië), zo blijkt
uit andere culturen wordt aangeduid met de term
uit zijn proefschrift.
allochtone geneeswijzen.
Hun opvattingen zijn een mengeling van de Ara-
In onze multiculturele samenleving krijgt de dokter
bisch-islamitische geneeskunde, de profetische ge-
op twee manieren te maken met deze allochtone
neeskunde en het soefisme. De oorzaak van ziekte
geneeswijzen.
kan een natuurlijk karakter hebben (ongeval, ver-
Ten eerste: patiënten die zijn opgegroeid met de ge-
keerde voeding, dierenbeet e.d.), maar vaak is er
neeskundige opvattingen in hun niet-westerse
sprake van een van de volgende bovennatuurlijke
samenleving. Deze opvattingen zijn niet beperkt tot
oorzaken:
de eerste generatie nieuwe Nederlanders, maar
handelingen zoals het schrijven van bepaalde
ren (Harmsen, 2003).
teksten of het uitspreken van bezweringenformu-
Ten tweede zijn er beoefenaars van deze allochtone
les een mens ziek kunnen maken. Op deze ma-
geneeswijzen die zich in Nederland vestigen en
nier kan bijvoorbeeld impotentie ontstaan of een
liefdesrelatie worden kapot gemaakt.
waar onze patiënten gebruik van maken. De belang-
24
Magie —Men veronderstelt dat bepaalde rituele
vaak leven zij voort bij hun kinderen en kleinkinde-
rijkste allochtone geneeswijzen in ons land zijn: is-
Het boze oog (nazar, al’ain) —Het boze oog is
lamitische geneeskunde, winti, ayurveda en Chine-
een verschijnsel dat in de gehele islamitische
se geneeskunde. Ze zullen in het kort worden be-
wereld als een belangrijke oorzaak van ziekte
sproken.
wordt gezien. Maar ook in verschillende andere
religies kent men deze oorzaak van ziekte. Het
Islamitische geneeskunde
boze oog is een concept, waarbij men er vanuit
Dit is een verzamelbegrip voor alle behandelings-
gaat dat een individu de kracht heeft om schade
vormen van lichamelijke, psychische en sociale pro-
toe te brengen door naar iemand te kijken. Ook
blemen die uitgaan van een islamitische visie. Dat
door op een bepaalde manier over iemand of ie-
betekent dat men zich in de geneeskundige praktijk
mands bezit te praten, kan men een ziekmakend
baseert op de koran dus de geschriften van
effect veroorzaken. Het boze oog wordt vaak ver-
Mohammed. Een islamitische genezer is een beoe-
taald door de begrippen jaloezie en afgunst.
fenaar van deze geneeswijze. Hij legitimeert zijn
Iedereen kan met het boze oog kijken. Vooral
praktijkuitoefening op basis van een erfelijke gave,
mensen met blauwe ogen en blond haar zouden
studie of een relatie met een leermeester.
het gebruiken. Slachtoffers zijn vooral mensen
tig jaargang 21|22
Inleiding: Voeding, licht, leven en gezondheid; Regulatie-aspecten
P. van Dijk
Allochtone geneeswijzen
die succesvol, gezond, aantrekkelijk of rijk zijn.
(bijvoorbeeld Ghanezen) en uit het Caraïbisch ge-
Boze geesten (djinns) —Djinns zijn onzichtbare
bied (bijvoorbeeld Dominicanen en Haïtianen) ge-
wezens. Soms kunnen ze zich echter manifeste-
bruik van winti. Er wonen in Nederland 315.000
ren in de vorm van een dier of een mens. Ze hou-
Surinamers, 124.000 Antillianen en 25.000
den zich bij voorkeur op bij water, in toiletten,
Ghanezen.
grotten en op donkere plaatsen. Ze leven onder
Volgens ‘ingewijden’ zijn er minstens 200 wintige-
de grond of in de lucht. Ze kunnen in dromen ver-
nezers in Nederland werkzaam (Slutsky, 1999). Het
schijnen, maar men kan ze ook oproepen. Djinns
AMC heeft sinds enige jaren een werkrelatie met en-
hebben een cultuur die vergelijkbaar is met de
kele wintigenezers.
menselijke samenleving. Er zijn mannelijke, vrou-
Bij winti maakt men onderscheid tussen ‘dokters-
welijke, christelijke, joodse en moslimdjinns. Ze
ziekten’en ‘negerziekten’. Negerziekten zijn aan-
kunnen zelfs kinderen krijgen. Djinns zijn snel
doeningen waaraan een magische oorzaak ten
boos, wraakzuchtig en kwaadaardig. Angst en
grondslag ligt. Het zijn meestal ziekten waar de
schrik maken mensen sneller slachtoffer van
Nederlandse dokter geen raad mee weet. Men
boze geesten. Speciaal kwetsbaar zijn: pas be-
onderscheidt verschillende negerziekten. De be-
sneden jongens, pas gehuwden, zwangere vrou-
langrijkste zijn:
wen en mensen op reis. Djinns kunnen ziekte
Fyo-fyo —Dit is een groep ziekten die ontstaat als
veroorzaken doordat ze een klap geven (ma-
straf van de winti’s na een familieruzie waarbij
drub), met als gevolg bijvoorbeeld een verlam-
men heftig heeft gescholden. De verschijnselen
ming, blindheid of doofheid. Ze kunnen ook bezit
zijn: misselijkheid, depressie, lusteloosheid en
van iemand nemen (maskun). Uitingen hiervan
vermagering. Fyo-fyo kan een kind treffen na een
conflict tussen de ouders.
zijn bewusteloosheid, epilepsie en verwardheid.
Koenoe —Dit is een familievloek. Wanneer ie-
Voor mensen met een moslimachtergrond zijn de
mand een onschuldig persoon doodt, zal de
hier genoemde ziekteoorzaken nog steeds actueel.
geest van de overledene als een vloek op de familie van de moordenaar blijven rusten.
Bezoekers van Nederlandse islamitische genezers
zijn mensen met een moslimachtergrond.
>
Boze oog (ogri-ai) —Het gaat daarbij vaak om baby’s. De baby wordt plotseling ziek: gaat braken,
Winti
wordt slap, drinkt niet en vertoont afwijkend ge-
Winti kan omschreven worden als een Afro-
drag. Iemand die behept is met het boze oog
Surinaamse godsdienst, waarin het geloof in goden
heeft dan het kind betoverd. Men neemt aan dat
en geesten centraal staat. Deze bovennatuurlijke
dit effect tot stand komt door langdurig staren
wezens kunnen bezit nemen van een mens en het
naar het kind. Het zou een vorm van jaloezie of
bewustzijn uitschakelen. Zij zijn in staat ziekten te
veroorzaken en ziekten te genezen. Winti is een
afgunst zijn.
Wisi —Dit is een kwaadaardige magische beïn-
samenhangend geheel van opvattingen met een
vloeding. Vrijwel alle vormen van lichamelijk en
volledig systeem voor ziektedefiniëring, diagnosti-
geestelijk lijden kunnen aan wisi worden toege-
sche en therapeutische toepassingen.
schreven. Surinaamse patiënten ervaren wisi als
Winti is vooral gerelateerd aan de creolen. Maar
een zeer frequent voorkomende oorzaak van
ook de Javanen en Hindoestanen in Suriname gaan
ziekte. Wisi kan ontstaan door boosaardige
veelvuldig naar een winti-genezer of zijn betrokken
geesten (wisigado), boosaardige dwergen (wisi-
bij winti-rituelen. Behalve Surinamers en Antillianen
bakroe) of door een malafide bedrijver van magie
maken mensen die afkomstig zijn uit West-Afrika
(wisieman). Veelvuldig aan wisi toegeschreven
tig jaargang 21|22
Inleiding: Voeding, licht, leven en gezondheid; Regulatie-aspecten
25
>
P. van Dijk
Allochtone geneeswijzen
ziekten zijn: stemverlies, geheugenverlies, ver-
geneeskunde genoemd, is een van de oudste en
lamming, verkoudheid maar ook een acute dood.
meest gepraktiseerde gezondheidssystemen ter
Kroy —Om de liefde van een ander te winnen,
wereld. In India en Sri Lanka maakt ayurveda een
kan men het kroy-ritueel toepassen. Daarvoor be-
belangrijk deel uit van de officiële opleidingen en in
staan verschillende methoden. Zo kan men bij-
alle steden zijn er ayurveda-klinieken.
voorbeeld iemand een bepaald kruidendrankje,
In Nederland zijn ongeveer 40 ayurveda-artsen en
vermengd met zweet, olie en andere ingrediën-
150 ayurveda-therapeuten werkzaam. Het aantal
ten te drinken geven. Na het drinken van het
neemt snel toe. Er zijn in Nederland vijf opleidingen
drankje is die ander volledig onderworpen aan
voor ayurveda-therapie en twee beroepsorganisa-
de wil van de schenker.
ties voor ayurveda-therapeuten/artsen (van Dijk,
2003).
26
Behandelingen bij winti bestaan uit: genees-
In de ayurveda heeft het concept van de tridosha
krachtige kruiden, baden, rituele maaltijden, trance
een centrale plaats bij de verklaring van ziekten.
en de rituele dans of winti pre (van Dijk, 2003).
Het omvat drie abstracte begrippen: vata (wind),
De trance verbindt de mens met de wereld van de
pitta (gal) en kapha (slijm). Ze worden dosha’s ge-
geesten en de goden. Met speciale wintimuziek
noemd en gezamenlijk aangeduid als tridosha. Elk
kunnen mensen in trance worden gebracht. De in
van de dosha’s vertegenwoordigt een bepaalde
trance gebrachte persoon danst en beweegt en fun-
functie: vata: zenuwfuncties en motoriek, pitta:
geert als medium. Een winti-god of geest van een
metabole functies en kapha: weefsels en gewrich-
voorouder kan bezit nemen van iemand die in tran-
ten. De drie dosha’s zijn aanwezig op het niveau
ce is. Deze persoon spreekt dan namens die god of
van cellen, organen, het lichaam als totaliteit en op
voorouder, vaak ook met precies dezelfde stem als
het niveau van de mens in relatie tot zijn omgeving.
de voorouder. Tijdens de trance-toestand is een
Een evenwicht tussen de drie dosha’s is bepalend
winti-genezer aanwezig. Hij kan vragen stellen aan
voor de gezondheid. Wanneer een van de dosha’s
de god of geest die in het medium aanwezig is.
overheerst ontstaat ziekte. Oorzaken hiervan kun-
Deze vragen kunnen gaan over de oorzaak van de
nen zijn: verkeerde leefgewoonten, ongezonde voe-
ziekte van een patiënt maar ook over de therapeuti-
ding, veroudering, verbroken relaties.
sche maatregelen om de ziekte op te lossen. Vaak
Ayurveda-behandelingen bestaan uit leefregels,
worden patiënten behandeld op een winti pre. Dit is
voedingtherapie, massage, bewegingsoefeningen,
een therapeutisch feest waarop meerdere patiën-
aromatherapie en meditatie.
ten, hun familieleden en een of meer winti-genezers
De panchakarma-therapie is belangrijk in de ayur-
aanwezig zijn. Een winti pre kan een klein familie-
veda. Het zijn reinigingskuren gerelateerd aan een
feestje zijn, maar ook een gebeurtenis waar honder-
bepaalde dosha, die bestaan uit braakkuren,
den mensen aanwezig zijn. In Amsterdam en Den
laxeerkuren, lavementen en aderlaten (Gerritsma,
Haag heeft de gemeente hiervoor speciale ruimtes
1995).
ter beschikking gesteld.
Gebruikers van ayurveda in Nederland zijn voor een
Winti-rituelen en consultatie van winti-genezers bij
klein deel afkomstig uit landen als India en Sri
medische problemen komt op grote schaal voor bij
Lanka. Het merendeel van de mensen die gebruik
eerder genoemde bevolkingsgroepen. Autochtone
maakt van ayurveda zijn autochtone Nederlanders.
Nederlanders maken vrijwel geen gebruik van winti.
Ayurveda geneesmiddelen zijn zonder tussenkomst
van therapeuten te koop bij drogisten en reformwin-
Ayurveda
kels.
Ayurveda, ook wel Hindoegeneeskunde of Indiase
tig jaargang 21|22
Inleiding: Voeding, licht, leven en gezondheid; Regulatie-aspecten
P. van Dijk
Allochtone geneeswijzen
Chinese geneeskunde
niet meegerekend. Er zijn 15 opleidingen voor
Chinese geneeskunde wordt in Nederland ook vaak
Chinese geneeskunde in Nederland (van Dijk,
aangeduid met de Engelse benaming: Traditional
2003).
Chinese Medicine (TCM).
Slechts een klein percentage van de gebruikers van
De Chinese geneeskunde is de toepassing van
Chinese geneeskunde heeft een Chinese of ooster-
oosterse filosofieën op de biologie en de fysiologie
se achtergrond. Meer dan 90% van de gebruikers
van de mens. De oosterse filosofie gaat uit van het
bestaat uit autochtone Nederlanders. Chinese ge-
yin-yang principe. Yin en yang zijn antagonistische
neeskunde is na homeopathie de meest bezochte
en tegelijkertijd complementaire krachten. Yin is de
geneeswijze in ons land.
middelpuntzoekende verbindende kracht (centripe-
Islamitische geneeskunde, winti, ayurveda en
taal) en yang de middelpuntvliedende oplossende
Chinese geneeskunde zijn qua omvang de grootste
kracht (centrifugaal). Deze dynamische tegenstel-
allochtone geneeswijzen. Maatschappelijk minder
ling vinden we terug in alle facetten van het be-
belangrijk zijn: Tibetaanse geneeskunde, mazdaz-
staan. Ook ons lichaam en onze geest worden be-
nan, Inca-geneeskunde en sjamanisme. (Deze wor-
heerst door deze elkaar aanvullende krachten. Wan-
den hier niet verder beschreven.)
>
neer er evenwicht tussen de polariteiten bestaat
zijn we gezond. Is er verstoring van deze balans,
Conclusie
dan is er sprake van ziekte. De verhouding tussen
In onze multiculturele samenleving maken allochto-
yin en yang wordt weerspiegeld in de levensener-
ne geneeswijzen steeds nadrukkelijker onderdeel
gie, die bekend staat onder de naam ‘tsji’ (of ‘Qi’).
uit van medische consumptie. In het veelkleurig
Qi/tsji stroomt in het lichaam door specifieke kana-
pallet van behandelingsmogelijkheden zijn islamiti-
len, die meridianen worden genoemd. Men onder-
sche geneeskunde, winti, ayurveda en Chinese ge-
scheidt 12 hoofdmeridianen, die elk corresponde-
neeskunde op dit moment de belangrijkste stromin-
ren met een inwendig orgaan. In 6 van deze orga-
gen.
nen, met bijbehorende meridianen, domineert de
Voor de praktiserende arts is het belangrijk hier
yin-energie (longen, milt, hart, nieren, lever,
weet van te hebben. Transparantie in het contact
‘meester van het hart’). In de overige 6 (dikke darm,
met de patiënt is van groot belang, zeker als diep-
maag, dunne darm, urineblaas, galblaas en ‘drie-
gewortelde culturele invloeden de communicatie
voudige verwarmer’) circuleert de yang-energie
bedreigen. Ook in de medische opleiding dienen
(Kapchuk, 2001).
studenten kennis te nemen van de impact van de
De in het westen meest bekende behandelingsvorm
culturele achtergrond van de patiënt.
uit de Chinese geneeskunde is de acupunctuur.
Andere in ons land veel gebruikte therapieën zijn:
Literatuur
drukpuntmassage, Tuina-therapie (een vorm van
Dijk, P.A. van (2003) Geneeswijzen in Nederland,
Gerritsma, C.J.C. (1995) Ayurveda; overzicht van
9e druk, Ankh-Hermes, Deventer
manuele therapie), Tai-chi, Chi-gong (bewegingstherapie), Chinese voedingsleer en Chinese kruidenge-
het wetenschappelijk onderzoek tot op heden,
neeskunde. Met name laatstgenoemde behande-
Tijdschr. Integrale geneesk., 11(3), pp.131-162
lingsvorm staat in Nederland sterk in de belangstelling.
siteit, Rotterdam
schreven bij de 7 beroepsverenigingen voor acupunctuur en oosterse geneeskunde. Hierbij zijn beroepsbeoefenaars van Tuina, Chi-gong en Tai-chi
tig jaargang 21|22
Harmsen, J.A.M. (2003) When cultures meet in
medical practice, dissertatie, Erasmus Univer-
Er zijn in Nederland ruim 2500 beoefenaars inge
Hoffer, C.B.M. (2000) Volksgeloof en religieuze
geneeswijzen onder moslims in Nederland, dis-
Inleiding: Voeding, licht, leven en gezondheid; Regulatie-aspecten
27
>
P. van Dijk
Allochtone geneeswijzen
sertatie, Amsterdam
Kapchuk, T.J. (2001) Handboek Chinese genees-
Slutsky, M. (1999) Winti en de ziel van creolen in
Nederland, Medisch Contact, 54, pp.1292-1294
wijzen, Servire, Utrecht/Antwerpen
28
tig jaargang 21|22
Inleiding: Voeding, licht, leven en gezondheid; Regulatie-aspecten
P. van Dijk
Allochtone geneeswijzen
<
Samenvatting
Allochtone geneeswijzen
Allochtone geneeswijzen zijn vormen van diagnos-
neeskunde. Elk van deze geneeswijzen wordt be-
tiek en therapie die afkomstig zijn uit andere cultu-
schreven. Daarbij wordt kort ingegaan op achter-
ren. Mensen met een niet-westerse culturele achter-
gronden, opvattingen en omvang.
grond hanteren vaak andere ziekteconcepten dan
Het gebruik van ‘allochtone geneeswijzen’ lijkt
we gewend zijn in Nederland. De vier belangrijkste
steeds nadrukkelijker deel uit te maken van de me-
‘allochtone geneeswijzen’ in ons land zijn: islamiti-
dische consumptie in Nederland.
sche geneeskunde, winti, ayurveda en Chinese ge-
Summary
Non-indiginous healing techniques in
the Netherlands
Non-indigenous healing techniques are those deri-
ne, winti, Ayurveda and Chinese medicine. Each of
ved from other cultures. Peoples from non-western
these approaches is described, together with a
origin often use different concepts of health and
summary of their backgrounds, understanding and
disease, together with different methods for dia-
use. Use of non-indigenous health care seems to
gnosis and therapy, than those used in the
acquire a more prominent part of medical consump-
Netherlands. Four main forms of such healing me-
tion in the Netherlands.
thods used in the Netherlands are: islamic medici-
Key words
cultural perspectives on health care
non-indigenous healing
Chinese medicine
ayurveda
the Netherlands
islamic medicine
winti
29
Auteur
P. van Dijk, huisarts
adres
Ruiterstraat 10
5301 ED Zaltbommel
t +31 (0)418 51 51 14
e [email protected]
tig jaargang 21|22
Inleiding: Voeding, licht, leven en gezondheid; Regulatie-aspecten