2 Geografische en historische achtergrond

Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
Márquez Paola
Master in de Muziek
Afstudeerrichting Uitvoerende muziek
Specialisatie Jazz en lichte muziek
(Zang)
SCRIPTIE Masterproef
Colombia Express
Música de Vida
Academiejaar 2008-2009
Masterproef – Scriptie
Coördinator: Florian Heyerick
Promotor:Peter Lesage
Colombia Express – Música de Vida
1
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
Inhoudstafel
1
INTRODUCTIE ........................................................................................................................................... 4
2
GEOGRAFISCHE EN HISTORISCHE ACHTERGROND .................................................................................... 4
2.1
‘COLOMBIA MI TIERRA QUERIDA’ ................................................................................................................... 4
2.2
HISTORISCHE IDENTITEIT............................................................................................................................... 5
2.2.1 De Indiaanse erfenis .......................................................................................................................... 5
2.2.2 De Afrikaanse erfenis ........................................................................................................................ 6
2.2.3 De Spaanse erfenis ............................................................................................................................ 6
3
WAT IS CUMBIA? ..................................................................................................................................... 7
3.1
CUMBIA DANS ............................................................................................................................................ 7
3.2
CUMBIA RITME........................................................................................................................................... 8
3.2.1 Cumbia variaties ................................................................................................................................ 8
3.2.1.1
3.2.1.2
3.2.1.3
3.2.1.4
3.2.1.5
El Bullerengue ........................................................................................................................................... 8
El Porro ..................................................................................................................................................... 9
La Puya ..................................................................................................................................................... 9
La Chalupa ................................................................................................................................................ 9
La Gaita ..................................................................................................................................................... 9
3.3
INSTRUMENTEN EN FORMATIES ................................................................................................................... 10
3.3.1 Traditional instruments ................................................................................................................... 10
3.3.1.1
3.3.1.2
3.3.1.3
3.3.1.4
3.3.1.5
3.3.1.6
3.3.1.7
3.3.1.8
3.3.2
Traditionale formaties ..................................................................................................................... 13
3.3.2.1
3.3.2.2
3.3.3
Gaiteros .................................................................................................................................................. 13
Milleros of Piteros ................................................................................................................................. 14
Moderne instrumenten ................................................................................................................... 14
3.3.3.1
3.3.3.2
3.3.3.3
3.3.4
Tambor alegre ........................................................................................................................................ 10
Llamador................................................................................................................................................. 10
Tambora ................................................................................................................................................. 11
Maracas .................................................................................................................................................. 11
Guache.................................................................................................................................................... 11
Guiros ..................................................................................................................................................... 12
Flauta de millo ........................................................................................................................................ 12
Gaita hembra en gaita macho. ............................................................................................................... 12
Diatonische accordeon. .......................................................................................................................... 14
Caja ......................................................................................................................................................... 14
Moderne blaasinstrumenten .................................................................................................................. 15
Moderne formaties .......................................................................................................................... 15
3.3.4.1
3.3.4.2
3.3.4.3
Banda pelayera ....................................................................................................................................... 15
Conjunto vallenato ................................................................................................................................. 15
Grandes Orquestas ................................................................................................................................. 15
4
COMMERCIALISERING EN POPULARISERING .......................................................................................... 16
5
CUMBIA IN LATIJNS-AMERIKA ............................................................................................................... 18
5.1
5.2
5.3
5.4
6
PANAMA................................................................................................................................................. 18
ARGENTINA ............................................................................................................................................. 18
PERU...................................................................................................................................................... 19
MEXICO .................................................................................................................................................. 19
COMPONISTEN EN ARTIESTEN ............................................................................................................... 19
6.1
6.2
6.3
6.4
6.5
6.6
6.7
6.8
LUIS EDUARDO BERMÚDEZ ......................................................................................................................... 19
PACHO GALAN ......................................................................................................................................... 20
JOSE BENITO BARROS ................................................................................................................................ 20
PEDRO LAZA ............................................................................................................................................ 20
LITO BARRIENTOS ..................................................................................................................................... 20
TOTO LA MOMPOSINA .............................................................................................................................. 21
PETRONA MARTINEZ ................................................................................................................................. 21
LOS GAITEROS DE SAN JACINTO ................................................................................................................... 22
Colombia Express – Música de Vida
2
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
6.9
7
Paola Márquez
GRUPO TAMBÓ ........................................................................................................................................ 22
TOT SLOT ............................................................................................................................................... 23
BIJLAGE I:
DISCOGRAFIE ............................................................................................................................. 24
BIJLAGE II:
BIBLIOGRAFIE ............................................................................................................................ 26
BIJLAGE III:
TRANSCRIPTIONS .................................................................................................................. 30
BIJLAGE IV:
SPEELLIJST PAP ...................................................................................................................... 28
Colombia Express – Música de Vida
3
Paola Márquez
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
1 Introductie
Drugs en geweld, dit is het gangbare beeld van Colombia dat we in de Europese media te
zien krijgen. Slechts zelden wordt Colombia in een positief daglicht gezet. Diegenen die al
naar het land reisden, zullen echter weinig te vertellen hebben over drugs en geweld. De
natuur van Colombia is betoverend. De drie bergketens die Colombia doorkruisen,
uitgestrekte vlaktes van Los Llanos, de Caribische kust, de Amazones, de groene heuvels
met koffie, … laten op elke bezoeker een diepe indruk na. Maar ook de mensen en hun
cultuur weerspiegelen een intens gevoel van schoonheid. De liefde voor muziek bracht niet
alleen eenheid onder het Colombiaanse volk, maar bracht hoop en optimisme in zware
tijden.
2 Geografische en historische achtergrond
2.1 ‘Colombia mi tierra querida’
Colombia ligt in het noordwesten van Zuid-Amerika en heeft een uitgestrekte kustlijn langs
de Atlantisch of Caribische zee en de Stille Oceaan. Het land bestrijkt grote delen van het
Amazone woud, los llanos (vlakten grenzend aan Venezuela) en de Andes.
De centrale regio van de Andes is het dichtst bevolkt en is sterk geïndustrialiseerd. Het
Andes gebergte wordt in Colombia in drie gesplitst door de Cauca en Magdalena rivier.
Kenmerkend is hierbij het zeer warme klimaat in de valleien en het koudere, meer gematigd
klimaat op de uitgestrekte bergplateaus. Zo ligt de hoofdstad Bogotá, een stad met meer dan
10 miljoen inwoners, op een hoogte van 2800 meter. In de regio van de Andes liggen ook de
tweede en derde grootste stad van
Colombia, nl. Medellín en Cali. Het
Andes
gebied
was
het
zenuwcentrum van de Spaanse
kolonisatie en is nog steeds de
politiek (en cultureel) dominante
regio.
De regio van de Caribische (of
Atlantische) kust en het nabije
binnenland wordt gekenmerkt door
landbouw,
mijnbouw
en
havenarbeid. De grotere steden zijn
Cartagena en Baranquilla, beide
havensteden. Kenmerkend voor de
Caribische regio is de aanwezigheid
van een grote Afro-Colombiaanse
bevolkingsgroep. De regio is tevens
de broedplaats van de cumbia, het
hoofdthema van deze scriptie.
Colombia
Express
Música de Vida
Figuur
1 - Kaart
van –Colombia
4
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
Muziek uit de regio van de Atlantische kust wordt ook costeño muziek genoemd.
Tussen de regio van de Andes en Caribische kust bestaat er een zekere rivaliteit. Al vanaf
de kolonisatie streven beide regio’s, in een race naar ‘moderniteit’, naar culturele en
economische dominantie. Het is echter een haatliefde relatie. Want zowel economisch als
cultureel zijn beide regio’s onlosmakelijk verbonden.
De regio aan de Stille Oceaan ligt ten westen van de Andes. Het gebied is dicht bebost en
weinig bevolkt. De bevolking bestaat grotendeels uit Afro-Colombianen en Indianen. De regio
is eerder onderontwikkeld en heeft bij de ontwikkeling van de Colombiaanse populaire
muziek weinig gewicht in de schaal kunnen werpen. Spijtig, want de regio wordt gekenmerkt
door een rijkdom aan Afro-Colombiaanse ritmes (bijv. curralao).
Ten oosten van de Andes liggen los llanos (laagvlaktes) en het Amazone woud. Los llanos
is het centrum van de veeteelt. De muziekstijl die kenmerkend is voor de regio is joropo,
gespeeld met gitaar en een kleine harp. Joropo is een stijl waar zowel Colombia als buurland
Venezuela zich kan indentifceren.
Onder leiding van Simon de Bolivar werd Colombia in 1819 onafhankelijk. Het land bleef
echter doordrongen van de Spaanse cultuur, de taal, het katholicisme en de dominantie van
de blanke. Reeds bij het begin van de kolonisatie vermengde de Spaanse, Afrikaanse en
Indiaanse bevolking zich en ontstond er een overgrote meerderheid mestizo’s (mensen met
‘gemengd bloed’). De meer blanke mestizo’s in de regio van de Andes domineerden echter
de meer zwarte bevolking van de kustregio. De oorspronkelijk Indiaanse bevolking werd
grotendeels opgeslorpt door de Spaanse cultuur. Hoewel, aan de Stille Oceaan, in los llanos,
de Amazone en in rurale gebieden in de Andes vindt men nog Indiaanse bevolkingsgroepen
terug die hun taal en cultuur in stand houden. Van de Afrikaanse talen zijn er naast een
aantal begrippen en gezegden in bepaalde lokale dialecten, geen overblijfselen meer.
Colombia heeft 33 miljoen inwoners, waarvan ongeveer 2% Indianen, 15% AfroColombianen, 20% blanken en 63% mestizo’s.
2.2 Historische identiteit
De Indianen zijn de originele inwoners van de Colombiaanse gebieden. Er waren
verscheidene Indiaanse gemeenschappen, elk met hun eigen cultuur. In de 16de eeuw
kwamen de Spanjaarden en legden de Indaanse bevolking de gebruiken en tradities van de
Christelijke westerse cultuur op. Tijdens de kolonisatie werden slaven uit West-Afrika
geïmporteerd en werd de jonge Colombiaanse maatschappij ook doordrongen met
Afrikaanse culturele elementen.
2.2.1 De Indiaanse erfenis
De Spaanse veroveraar heeft weinig van de oorspronkelijk Indiaanse cultuur overgelaten.
We weten dat de muziek van de indianen een sterke relatie heeft met rituele dansen. In
Guajira bijvoorbeeld is er ‘la danza de la cabrita’ (de dans van de kleine geit). De dans is een
ritueel waarbij de mensen zich verzamelen om aan de oogst te beginnen. Muziek staat
tevens in sterke relatie met de zon, de maan, de goden, hoop, leven en dood.
Colombia Express – Música de Vida
5
Paola Márquez
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Ondanks de conquistadora overleefden een aantal instrumenten tot op vandaag: maracas,
guiros, flauta de millo, gaitas, … We bespreken deze instrumenten later.
Door de interactie tussen de Afrikaanse slaven en de Indo-Amerikanen ontstond vanaf het
begin van de 19e eeuw. de zogenaamde ‘gaitero’ (cumbia muzikant).
2.2.2 De Afrikaanse erfenis
Vanaf de 16e eeuw voerden de Spanjaarden slaven vanuit West-Afrika in. De slaven
kwamen toe in de havens van Cartagena en Baranquilla en werden in de regio van de
Atlantische kust (en ook de kust van de Stille Oceaan) ‘tewerkgesteld’ in de havenarbeid,
landbouw en mijnbouw. Er werden nauwelijks Afrikaanse slaven naar de regio van de Andes
geëxporteerd. In de regio van de Andes waren er genoeg Indianen ‘om het vuile werk op te
knappen’. Vandaar dat nog steeds de meeste Afro-Colombianen in de kuststreek wonen.
De Afrikaanse slaven zorgden uiteraard ook voor de import van hun Afikaanse cultuur in de
Colombiaanse maatschappij. Belangrijk voor de ontwikkeling Colombiaanse muziek van de
Atlatische kust zijn hierbij de Afrikaanse drums, waaronder de tambora, llamador en tambor
alegre. We bespreken later deze instrumenten.
De Afrikaanse invloed op de muziek van de Caribische kust moet voornamelijk bij de
percussie gezocht worden. Afhankelijk van de rituele functie kunnen we de ritmes als volgt
onderverdelen:



labor songs: zafras, maestranzas, vaqueria
ceremonial songs: lumbalu, zafra mortuoria, bullerengue
recreational songs: mapale, verschillende cumbia stijlen, , paseo vallenato, el son
palenquero, champeta
In deze scriptie gaan we enkel verder in op de verschillende cumbia stijlen.
2.2.3 De Spaanse erfenis
Het proces van kolonisatie was tevens een process van culturele diffusie waarbij de
Spanjaarden hun liederen, dansen en instrumenten verspreidden in alle overzeese kolonies.
De Spaanse muziek wordt gekenmerkt door een mengeling van Andalousische vreugde,
Castiliaanse melancholie en mysterieuze Arabische tonaliteiten.
De Spanjaarden introduceerden in hun kolonies de gitaar en
andere snaarinstrumenten, zoals de bandola, requinto en tiple.
De Spanjaarden brachten ook de chirimía mee. Dit is een fluit met
een dubbel riet. In het departement Chocó wordt de chirimía nog
steeds gebruikt tijdens processies en parades. Vanaf de 19e
eeuw importeerden de Spanjaarden nieuwe blaasinstrumenten,
wat zijn invloed had op de ontwikkeling van de populaire muziek
in de dorpen.
De grootste impact van de Spanjaarden op de Colombiaanse
muziek en cultuur is uiteraard de taal. Samen met de taal merken
we ook op dat heel wat melodieën meegegeven zijn door de
Colombia Express – Música de Vida
Figuur 2 - Chirimía
6
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
Spaanse erfenis. Tenslotte is er de klederdracht bij de meeste Colombiaanse dansen. Deze
bevat overwegend Spaanse stijlelementen.
3 Wat is cumbia?
Cumbia en Colombia zijn onlosmakelijk verbonden. De dans- en muziekstijl wordt in
Colombia als nationaal erfgoed beschouwd en maakt een onmiskenbaar onderdeel uit van
de nationale identiteit.
Cumbia heeft vele betekenissen. Ten eerste is cumbia een ritme of muziekgenre en verwijst
de term ook naar verwante ritmes, zoals el bullerengue, porro, puya, …, die onstaan zijn aan
de Atlantische kust van Colombia uit een vermenging van Indo-Amerkaanse en Afrikaanse
klanken. Door de fusie van de Indiaanse bevolking en de geïmporteerde West-Afrikaanse
slaven is er vanaf het begin van de 18e eeuw een duidelijk te onderscheiden cultuur
ontstaan, die Zamba wordt genoemd. Zamba verwijst niet enkel naar de nieuwe
bevolkingsgroep, maar tevens naar de klankkleur van de fusie. Ten tweede, verwijst cumbia
naar de dans die verbonden is aan de muziek.
Etymologisch gezien is ‘cumbia’ afgeleid van het Guinese woord ‘Cumbé’ en betekent
‘viering’. Dit verwijst naar het feestelijk en ritueel karakter van cumbia.
3.1 Cumbia dans
Cumbia werd aanvankelijk gedanst op straat, marktplaatsen en het strand. Voor het blanke
katholiek establishment was cumbia ‘zwart en vulgair’. Vandaar dat in de 18de eeuw cumbia
bij nacht werd gedanst, rond een vuur en met kaarslicht.
Cumbia is een dans voor paren die afzonderlijk
dansen. De vrouw glijdt haar voeten met korte
stappen, en schudt haar heupen op het ritme van
de drums. De man danst met de hiel van de
rechtervoet omhoog en de linkervoet plat op de
grond. Verder is er heel wat vrijheid bij de dans.
De bewegingen van de man en de vrouw
verschillen sterk en zijn typerend mannelijk of
vrouwelijk. Cumbia is een flirt tussen man en
vrouw: het paar komt naderbij, scheidt, danst
rond elkaar, de vrouw beweegt soms sensueel,
Figuur 3 - Cumbia dansers
soms arrogant en afwijzend, ... De man danst
achter de vrouw met één hand op de rug en met de andere hand zet hij zijn hoed op en af
om de vrouw het hof te maken. Tevens wappert hij met zijn hoed om de vrouw verse lucht te
geven. Gezien het warme klimaat is dit voor de vrouw heel aangenaam. De man biedt de
vrouw kaarsen aan die ze na ‘enig protest’ aanvaardt. De
vrouw danst speels verder terwijl ze met haar lange kleed
zwaait en houdt de kaarsen in haar hand. De kaarsen
symboliseren de rijkdom van de man, de mogelijkheid om
in het onderhoud van de vrouw te voorzien. Het aantal
kaarsen weerspiegelt hierbij zijn economische status.
De traditionele klederdracht bestaat bij de man uit een
witte broek een wit hemd en een rode zakdoek die rond
de nek is gebonden. De man draagt een ‘sombrero
volteado’ (een hoed gemaakt uit palmbladeren) en Figuur 4 - Somrero volteado
Colombia Express – Música de Vida
7
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
‘abarcas’ (lederen sandalen). De vrouw draagt een lang kleed in Spaanse stijl en haar haren
zijn opgestoken. Ze danst ofwel op haar blote voeten of met ‘abarcas’.
3.2 Cumbia ritme
Cumbia is een eenvoudig binair 2/2 of 2/4 ritme en wordt gekenmerkt door accenten op de
tegentijden. In zijn meest rudimentaire vorm is cumbia instrumentaal en melodie is van
ondergeschikt belang.
Een traditionele cumbia begint veelal met een stijgende melodiebeweging van de millo of
gaita. Bijna onmiddellijk valt de tambora (basdrum) in en slaat men met de drumsticks
alternerend op het hout van de drum en op de vellen. De llamador (‘caller’), tambor alegre
(‘happy drum’) en de gaucha of maracas vallen iets later in.
De llamador en de gauche (of maracas) hebben een basisfunctie. De llamador speelt een
continue puls tegen de tijd. De guache maken een opwaartse beweging op de zwakke tijden
en een neerwaartse beweging op de sterke tijden, waardoor het accent op de sterke tijd ligt.
Door de scherpe klank van de guache en de lagere klank van de llamador worden we als
Westers opgeleide muzikanten (of als luisteraar) vaak op het verkeerde been gezet en
concipiëren we de llamador op de sterke stijd en de guache of maracas op de zwakke tijd.
Dit gevoel van ‘desoriëntatie’ hebben we voornamelijk bij het ontbreken van de tambora. En
dan nog zijn we soms verward, daar de tambora vaak de eerste tel van de maat vermijdt.
Met de introductie van de contrabas die getrouw de eerste tel van de maat speelt, vinden we
in de moderne cumbia gemakkelijker het noorden terug.
De functie van de tambor alegre is improviseren. Binnen de structuur van de cumbia is er
steeds een gedeelte dat ‘revuelos’ wordt genoemd. Tijdens de ‘revuelos’ kunnen de
muzikanten hun virtuositeit ten toon spreiden, met de tambor alegre op kop. De ritmiek komt
dan tot een climax, wat gepaard gaat met de nodige kreten. De enige die niet mag
improviseren of variaties mag spelen, is de llamador. Hij moet constant de puls op de
tegentijd blijven geven.
3.2.1 Cumbia variaties
Cumbia is een zeer veelzijdig begrip, waarbij kleine variaties tot andere benamingen leiden.
Soms is de regio waaruit een ritme komt al genoeg om het een andere benaming te geven,
ondanks dat er nauwelijks verschillen op te merken zijn. Subtiele variaties zijn ook terug te
vinden in de instrumentaties, in de context waarin het ritme is onstaan, in het tempo, de
dynamiek, … Telkens geeft dit aanleiding tot een andere benaming. In wat volgt geven we
een overzicht van een aantal verwante genres die verwant zijn aan cumbia..
3.2.1.1 El Bullerengue
El bullerengue is een Afro-Colombiaans ritme dat afkomstig is uit de streek van San
Basilio.de Palenque Bij el bullerengue wordt de llamador, tambor alegre en de tambora
begeleidt door koorzang en handgeklap. De melodie is hierbij van ondergeschikt belang, de
zang is eerder scanderend. El bullerenge is een vrolijk ritme, vol energie en vitaliteit.
In zijn oorsprong werd el bullerengue opgevoerd tijdens ceremonies waarin jonge meisjes in
hun puberteit worden ingeleid. Tijdens de ceremonie nemen de (jonge) mannen de percussie
Colombia Express – Música de Vida
8
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
voor hun rekening en zingen ze samen met de vrouwen (in wording). Kenmerkend bij de
zang is de dialoog tussen de eerste stem en het koor.
3.2.1.2 El Porro
El porro kent zijn oorsprong in de bekende havenstad Cartagena. De ritmiek is hetzelfde als
het cumbia basisritme, maar het wordt trager gespeeld en er is meer ruimte voor zang en
melodie.
Met de komst van Europese blaasinstrumenten evolueerden porro bands tot enthousiaste
‘marching bands’. El Porro werd, naast cumbia, vanaf de jaren 20 heel populair in Colombia.
Vele stedelijke dansorkesten namen porro’s op in hun repertoire. Bekende porro formaties
zijn Banda de 11 Enero, La Sonora Cienaguera, Orquesta Climaco Sarmiento and Pedro
Laza y sus Pelayeros.
3.2.1.3 La Puya
La puya of "el porro tapao’, lijkt ook heel sterk op het cumbia basisritme. Het is een beetje
sneller en er wordt minder ritmisch gevarieerd. De tambora wordt tevens gedempt met de
palm van de hand, waardoor de klank droger is. Vandaar de naam ‘tapao’, hetgeen
‘gedempt’ betekent.
In de streek van Valle de Upar leeft nog steeds een variant van de oorspronkelijke La puya,
nl. ‘La Puya Vallenato’, waarbij ‘vallenato’ verwijst naar de streek en onrechtstreeks naar het
gebruik van de diatonische accordeon.
3.2.1.4 La Chalupa
La chalupa is een variatie die sneller is en met een vrolijker gevoel wordt gespeeld. Bij la
chalupa staan variaties in het ritmisch spel van de drums centraal. Melodie en zang zijn
afwezig of slechts complementair.
La chalupa bestaat ter gratie van de dans. Zonder dans kan men moeilijk van chalupa
spreken.
3.2.1.5 La Gaita
La gaita bestaat tevens exclusief voor de dans. Het tempo is eerder
traag en melodie en zang zijn meestal afwezig. La gaita staat ook
bekend als ‘porro paliatiado’, hetgeen verwijst naar het tikken van de
drumstokken op het hout van de tambora. ‘Palo’ betekent immers stok.
Figuur 5 - Kogi
‘Gaita’ is tevens de benaming voor een fluit van Indiaanse oorsprong.
La ’gaita’ is tevens een muziekgenre gespeeld door de oorspronkelijke
Indiaanse bevolkinggroepen zoals de Cuna en de Kogi. Dit staat
volledig in contradictie met ‘la gaita’ als ritme waar melodie eerder
afwezig is. Eerder verwarrend, maar het is niet voor het eerst dat in de
geschiedenis van de mensheid eenzelfde begrip (of symbool) twee
verschillende ladingen dekt.
Colombia Express – Música de Vida
9
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
3.3 Instrumenten en formaties
In wat voorafging passeerden reeds een aantal traditionele instrumenten de revue. Voor een
beter begrip van wat cumbia is, gaan we hier dieper in op de instrumentatie en de
verschillende formaties.
Eerst geven we een overzicht van de traditionele instrumenten en formaties. Vervolgens
besteden we aandacht aan de introductie van moderne instrumenten en verdere evolutie van
cumbia als muziekgenre.
3.3.1 Traditional instruments
We kunnen traditionele instrumenten onderverdelen in twee groepen, nl. de Afrikaanse en de
Indo-Amerikaanse. De tambor alegre, llamador en tambora hebben Afrikaanse roots. Gaita
flutes, maracas, guaches en guiros hebben zijn van oorsprong Indo-Amerikaans. Over de
caña de millo bestaat er onenigheid over de oorsprong.
3.3.1.1 Tambor alegre
De tambor alegre wordt ook tambor mayor of quitambre genoemd.
Letterlijk vertaald betekent ‘tambor alegre’ ‘vrolijke drum’. De ‘body’ van
het instrument wordt gemaakt uit een massief stuk hout van de stam
van de ‘Banco’ boom. Het stuk hout wordt uitgehold en bewerkt tot een
conische vorm met een hoogte van tenminste 70 cm en een diameter
van 25 cm aan het onderste en tevens smalste uiteinde. Het bovenste
uiteinde is iets breder en wordt bedekt met de huid van een kalf of hert,
of de maag van een kaaiman. Het vel wordt aangespannen en gestemd
met behulp van touwen en houten wiggen.
De functie van de tambor alegre is
Figuur 6 - Banco boom
improviseren en brengen van ritmes variaties.
Het instrument kan het best vergeleken worden met een conga en
wordt net als de conga met de handen gespeeld. De artisanale
‘tambor alegre’ wordt nog weinig gebruikt en veelal vervangen door
een of meerdere conga’s.
Tijdens ons concert op 8 mei 2009 in De Centrale te Gent speelde
percussionist Javier Cabrera op een artisanale ‘tambor alegre’,
weliswaar aangevuld met twee (moderne) conga’s.
Figuur 7 - Tambor Alegre
3.3.1.2 Llamador
De llamador of yamaro lijkt qua uitzicht sterk op de tambor alegre, maar
dan veel kleiner. Het heeft een conische vorm met een maximum hoogte
van 40 cm. De llamador wordt tevens gemaakt uit een uitgehold stuk
hout van de ‘Banco’ boom en het vel (afkomstig van een kalf, hert of
kaaiman) wordt aangespannen met touwen en houten wiggen.
De llamador wordt onder de oksel vastgehouden en met één hand
Figuur 8 - Llamador
bespeeld. De functie van de llamador bestaat in het benadrukken van de
Colombia Express – Música de Vida
10
Paola Márquez
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
zogenaamde ‘compass’ of zwakke tijden. Improvisatie of variaties zijn binnen de tradionele
cumbia niet toegelaten.
3.3.1.3 Tambora
De tambora of bombo is een cilindrische basdrum gemaakt uit
een massief stuk hout. Aan beide open uiteindes wordt een
houten ring bevestigd waarover de huid van een hert wordt
gespannen. Beide ringen worden samengehouden door touwen
geweven in Y-vorm. Met behulp van de touwen kan men de
spanning en de ‘tuning’ van de vellen regelen.
De tambora wordt bespeeld met houten stokken, waarbij zowel
op de beide vellen als op de houten ‘body’ wordt geslagen. De
tambora geeft meestal de ‘call’ aan de andere drums op te
beginnen spelen. Tijdens ons concert op 8 mei 2009 bespeelde
percussionist Jose Pareja de tambora.
Figuur 9 - Tambora
3.3.1.4 Maracas
Figuur 10 - Maraca
De maracas bestaan uit twee identieke shakers, veelal
gespeeld door een vocalist. De traditionele vorm is een kalebas,
ritueel gevuld met zaden, voorzien van een houten handgreep.
De moderne vormen worden van allerlei materialen gemaakt
waaronder plastic.
Als de maracas niet al te snel worden bewogen produceren ze
een ruisend geluid. Bij snellere bewegingen vanuit de pols
ontstaat een veel scherpere droge tik. De combinatie van beide
geluiden maakt het instrument karakteristiek in veel LatijnsAmerikaanse dansen zoals cumbia maar ook rumba, salsa,
Mexicaanse mariachi, …
3.3.1.5 Guache
De guache is een dun cilindrisch instrument gemaakt uit hout of metaal
en gevuld met zaden van de ‘Chuirra’. De gauche vervangt of begeleidt
de maracas. De guache bestaat oorspronkelijk uit één cilinder met een
lengte van ongeveer 40 cm en een diameter van ongeveer 12 cm. De
guache worden, net als maracas, soms in paren bespeeld en zijn dan
half zo groot.
Figuur 11 - Guache
Net als de llamador hebben de gauche en maracas een basisfunctie. De guache en de
maracas maken een opwaartse beweging op de zwakke tijden en een neerwaartse
beweging op de sterke tijden, waardoor het accent op de sterke tijd ligt. Door de scherpe
klank van de guache en de lagere klank van de llamador worden we als Europese luisteraar
vaak letterlijk op het verkeerde been gezet en ervaren we de llamador op de sterke tijd en de
guache of maracas op de zwakke tijd.
Colombia Express – Música de Vida
11
Paola Márquez
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
3.3.1.6 Guiros
Een guiro is een slagwerkinstrument met een raspend geluid. Het
wordt veelal gemaakt uit een gedroogde uitgeholde kalebas waar
over de lengte dwaasuithollingen gemaakt zijn. Met een stokje
wordt hierover met verschillende snelheid heen en weer bewogen
(geschraapt).
Het instrument is niet enkel typerend voor cumbia, maar het is ook
populair in andere Latijns-Amerikaanse landen en wordt ook
gebruikt in bijvoorbeeld salsa en son.
Soms wordt met guiro ook de metalen versie (de guira) bedoeld,
maar dit is eigenlijk een ander instrument met een totaal andere
klankkleur.
Figuur 12 - Guiro
3.3.1.7 Flauta de millo
De ‘flauta de millo’ is een transversale fluit gemaakt uit de stengel van gierst (millo). De fluit
bevat vier vingergaten. Aan het monduiteinde is een tong uitgesneden waarmee de klank
wordt geproduceerd. Tegenwoordig wordt de ‘flauta de millo’ uit een rietstengel gemaakt.
Gierst is immers heel fragiel en met riet kan men een meer heldere en krachtige toon
produceren.
De ‘flauta de millo’ is een typisch
instrument van de Atlantische kust van
Colombia. Het instrument zou Afrikaanse
roots hebben, hoewel hierover twijfel
bestaat. Sommige bronnen schrijven het
instrument een Indiaanse oorsprong toe.
Figuur 13 - Flauta de millo
De ‘Flauta de millo’ heeft een heel
karakteristieke en unieke klank. Er zijn drie manieren om noten te blazen. Ten eerste, door
lucht door het mondstuk te blazen en de tong te laten trillen. Ten tweede door lucht via het
mondstuk te inhaleren.en het riet te laten trillen. Hiermee kan men de hogere noten van het
instrument bereiken. Een derde manier staat bekend als ‘garganteo’. Dit is blazen vanuit de
keel, waardoor een grommend geluid wordt geproduceerd. De ‘flauta de millo’ bestaat in
verschillende tonaliteiten, gaande van Bb tot E.
3.3.1.8 Gaita hembra en gaita macho.
De gaita is een fluit waarvan er twee soorten bestaan, nl. de gaita hembra (vrouwelijk) en de
gaita macho (mannelijk).
De gaita heeft een lengte van ongeveer 70 cm (of armlengte van een man) en wordt
gemaakt uit het hart van een lange cactus (Selenicerus Grandiflorus). Bij het drogen van het
hart van de cactus ontstaat een lange, dunne, houten buis die als basis dient voor de gaita.
Het bovenste gedeelte wordt bezet met bijenwas gemengd met houtskool (vandaar de
Colombia Express – Música de Vida
12
Paola Márquez
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
zwarte kleur). In de bijenwas wordt de pen van een veer
van een eend of kalkoen geplaatst. De pen dient als
mondstuk om het instrument te bespelen. De ‘hembra’
heeft vijf vingergaten, waarvan enkel de vier bovenste
gaten worden gebruikt. De ‘macho’ heeft slechts één
vingergat. De ‘hembra’ speelt de melodie, terwijl de
‘macho’ zorgt voor de begeleiding. De ‘macho’ wordt
bespeeld met één hand terwijl de andere hand zorgt voor
extra begeleiding met behulp van één maraca.
Figuur 14 - Gaitas
3.3.2 Traditionale formaties
Cumbia is van oorsprong instrumentale muziek, waarbij de instrumentatie in de eerste plaats
wordt gevormd door de drums (llamdor, tambor alegre en tambora) en pas in een later
stadium werd aangevuld met melodieinstrumenten zoals ‘flauta de millo’en gaitas, en met
maracas of guache. De cumbia heeft dus zeer sterke Afrikaanse roots en ontwikkelde zich
verder door de vermenging van de Afrikaanse en Indiaanse bevolking en het ontstaan van
de zogenaamde ‘Zamba’. De eerste vocale cumbia’s waren eigenlijk adaptaties van
instrumentale versies, waarbij de solist of de koorzang in dialoog gaan met de melodie.
Binnen de traditie zijn er twee formaties te onderscheiden, nl. de gaiteros en de milleros of
piteros. Qua percussie vinden we bij beide formaties hetzelfde instrumentarium terug. Bij
gaiteros overweegt de gaita als melodie instrument en bij de milleros of piteros de ‘Flauta de
millo’.
3.3.2.1 Gaiteros
Gaitero is een folkloristische vorm van cumbia en
kent, voor zover bekend is, zijn oorsprong in het
begin van de 19e eeuw. Het is één van de eerste
fusies tussen Indiaanse en Afrikaanse invloeden.
Het instrumentarium bestaat uit twee gaitas
(hembra en macho), een maraca, en Afrikaanse
percussie (llamador, tambor alegre, tambora).
De opzwepende melodieën en ritmes kunnen
vandaag nog gehoord worden bij de Cuna en Kogi
indianen. De ‘gaita hembra’ en de tambora bouwen Figuur 15 - Gaiteros
een spel op van ritmische en melodische dialoog.
De ‘gaita macho’ en de maraca heeft een ondersteundende en complementaire functie en
worden bespeeld door één muzikant. Kenmerkend hierbij is dat de maraca op de zware tijd
accentueert en de llamador de zwakke tijd. De tambor alegre speelt solistisch.
Alle instrumenten zijn van inheemse oorsprong en worden gemaakt uit materialen die in de
onmiddellijke omgeving te vinden zijn.
Colombia Express – Música de Vida
13
Paola Márquez
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
3.3.2.2 Milleros of Piteros
De milleros worden gekenmerkt door het gebruik van de ‘flauta de millo’. De milleros staan
ook bekend als piteros. De ‘flauta de millo’ is van Afrikaanse oorsprong en werd tot op heden
in leven gehouden door de boeren en Guayo indianen in de streek van Guajira.
Gaitero en millero zijn begrippen die verwijzen naar de oorsprong van de cumbia. Het zijn
tevens begrippen met verschillende verwante betekenissen. Zo is ‘gaitero’ een muziekstijl,
maar verwijst het tevens naar de gaita-speler en naar alle traditionele muzikanten. Millero is
een folkloristische stijl, maar tevens verwijst het naar de ‘flauta de millo’ speler. Het wordt
niet zozeer gebruikt als benaming van de ‘cumbia muzikant’.
3.3.3 Moderne instrumenten
Hoewel meerdere moderne instrumenten hun intrede deden in de cumbia, bespreken we hier
enkel de instrumenten die typerend zijn voor cumbia.
3.3.3.1 Diatonische accordeon.
De diatonische accordeon is van Oostenrijkse origine. Het
instrument werd in zijn huidige vorm ontwikkeld door Kiril
Demian (Wenen – 1829). In 1885 importeerden Duitse
immigranten het instrument vanuit Curaçao naar de
Caribische kust van Colombia (Guajira).
De accordeon wordt in Colombia ook ‘accordeon Vallenato’
genoemd. Vallenato verwijst naar de stad Valle de Upar, die
nauw aansluit bij de regio van Guajira, langs waar de
accordeon door de Duisters werd geïmporteerd.
Figuur 16 - Accordeon Vallenato
Omdat Colombianen hebben echter gemiddeld wat hogere
stemmen dan Duitsers is men in Colombia het instrument gaan verstemmen. Het
verstemmen werd gerealiseerd door de ‘tongen’ van de accordeon wat in te korten. Iedere
kleine onregelmatigheid resulteerde in een verschil in toonhoogte waardoor deze
handaangepaste accordeons ook niet meer strak gestemd waren maar nogal zweverig. Dit is
dan ook de oorzaak van het authentieke Vallenato-geluid.
3.3.3.2 Caja
De caja (letterlijk vertaald ‘doos’) is een percussie instrument
van Afrikaanse oorsprong, maar kende pas later zijn intrede
in de cumbia. Tevens werd de caja niet in zijn originele vorm
in cumbia geïntroduceerd. Door de vooruitgang van de
technologie kende het instrument immers een hele evolutie.
De caja kan het best met een bongo vergeleken worden,
maar is met een hoogte van ongeveer 40 cm iets hoger. De
klank is iets scherper dan de bongo en wordt gekenmerkt
door meer ‘attack’.
Colombia Express – Música de Vida
Figuur 17 - Caja
14
Paola Márquez
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
3.3.3.3 Moderne blaasinstrumenten
Spaanse en Europese invloeden gaven aanleiding tot orkestrale arrangementen van cumbia.
In de jaren 20 begonnen Colombiaanse dansorkesten cumbia’s in hun repertoire op te
nemen en voegden blaasinstrumenten zoals klarinet, trompet, trombone en saxofoons toe
aan het genre.
.
3.3.4 Moderne formaties
3.3.4.1 Banda pelayera
Figuur 18 - Banda Pelayera
Banda Pelayera bestaat uit hetzelfde instrumentarium als
de traditionele ‘marching band’. Centraal staan
blaasinstrumenten,
zoals
trompetten,
trombones,
klarinetten, saxofoons, … Welke blaasinstrumenten en
hoeveel is volledig vrij te bepalen. De percussie is niet
noodzakelijkerwijs traditionaal maar kan ook bestaan uit
een gewone basdrum en snare. We kunnen ze het best
vergelijken met de dorpsfanfares die lokale feesten en
belangrijke gebeurtenissen opluisteren.
Het begrip ‘pelayera’ verwijst naar het stadje San Pelayo
aan de Atlantische kust van Colombia, waar jaarlijks een
bekend ‘marching band’ festival plaats heeft.
3.3.4.2 Conjunto vallenato
Deze formatie komt uit streek van Valle de Upar.
Kenmerkend is de integratie de accordeon, de raspa en de
caja. De conjunto vallenato spelen niet alleen cumbia en
puya, maar ontwikkelden ook de Vallenato stijl, die naast
cumbia één van de meest typisch Colombiaanse
muziekstijlen is.
Figuur 19 - Conjunto
Vallenato
3.3.4.3 Grandes Orquestas
Figuur 20 - Grandes Orquestas
Colombia Express – Música de Vida
De introductie van cumbia ‘into high society’ en
de aanzet tot commercialisering van het genre,
ontstond door adaptaties door de grote
dansorkesten in de grote steden van Colombia.
Componisten en muzikanten zoals Lucho
Bermudez en Pacho Galan oogstten in de jaren
40 en 50 grote successen met arrangementen
van traditionele cumbia’s. Sindsdien kreeg
cumbia ook een big band karakter en behoorden
moderne blaasinstrumenten, drums, contrabas
en piano tot het cumbia instrumentarium.
15
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
4 Commercialisering en popularisering
Reeds vanaf het begin van de 20e eeuw verschenen Colombiaanse muzikanten, samen met
andere Latijns-Amerikaanse muzikanten, binnnen de internationale opnameindustrie.
Platenlabels als Columbia en Victor namen Colombiaanse artiesten op in hun catalogus. In
Colombia heerste er een sfeer van muzikaal nationalisme. Voornamelijk bambuco, een
muziekstijl afkomstig uit de politiek en cultureel dominante Andes regio, werd naar voor
geschoven als de nationale muziek van Colombia. Muzikanten zoals Pedro Morales Pino,
Emilio Murillo en Jorge Añez reisden naar New York in de jaren 1910-1920 om opnames te
doen van bambucos, pasillos en andere stijlen die de Andes regio typeren. Angel Camacho y
Cano was de eerste artiest uit de Caribische streek die opnames deed van stijlen als porro
en cumbia.
In de Colombiaanse steden waren de sociale clubs voor de elite, de plaats voor live muziek.
Café’s, biljardzalen, openbare parken, badhuizen, ... boden live muziek en opgenomen
muziek aan voor de midden- en werkende klasse. Straatfestivals waren ook belangrijk, zoals
de carnaval van Baranquilla, dat sinds het eind van de 19e eeuw tot op vandaag wordt
georganiseerd, en waar costeño muziek en dans centraal staat. Het muzikaal repertoire in
Colombia werd echter gedomineerd door Noord-Amerika, Cuba, Argentinië en Mexico.
Vanaf jaren 20 kenden de big bands, onstaan uit stedelijke dansorkesten, wereldwijd een
groot succes. De eerste big bands in Colombia vinden we terug in Cartagena, Baranquilla en
Cali. De big bands intergreerden orkestrale arrangementen van costeño muziek, zoals porro,
gaita en cumbia, in hun internationaal repertoire. Centrale figuren hierbij zijn Lucho
Bermúdez, Pacho Galán, José Barros en Antonio María Peñaloza, allen muzikanten die hun
carrière begonnen in lokale brass bands.
Vanaf 1929 groeide er in Colombia een netwerk van radiostations uit en werden
uitzendingen van de USA, Cuba en Mexico opgepikt. Hoewel de eerste radiostations nog
een klein uitzendbereik hadden, wekten ze al snel de aandacht op van commerciële
belangengroepen. Reclame werd een belangrijke inkomst voor de radiostations en zorgde
tegelijketijd voor een ‘boost’ van de populaire muziek. De radiostations speelden alle
belangrijke Latijns-Amerikaanse genres, waaronder ook bambuco en porro.
Halfweg de jaren 30 richtte Antonio Fuentes, eigenaar van
een radiostation en muzikant uit Cartagena, Discos Fuentes
op, het eerste Colombiaans platenlabel voor populaire muziek.
De steden Baranquilla, Medellín en Bogotá volgend snel met Figuur 21 - Logo Discos Fuentes
Discos Tropical, Sonolux en Discos Vargas. In die periode was de regio van de Carabische
kust op het gebied van radio, opnameindustrie en modernisme toonaangevend. Hetgeen
ervoor zorgde dat costeño muziek een snelle opmars maakte binnen het landschap van de
Colombiaanse commerciële muziek.
In de jaren 50 kwam de definitieve doorbraak van de costeño muziek. Verschillende
regionale genres slaagden er niet in nationaal door te breken. Bijvoorbeeld bambuco, een
genre uit de Andes, had een significant groot publiek, maar dit was voornamelijk binnen
eigen regio. De smaak van het publiek was over het algemeen gericht op eigen regio en dit
werd tevens zo aangemoedigd door de lokale radiostations.
Porro en cumbia slaagden er echter in dit regionalisme te doorbreken en kregen meer en
meer airplay op radiostations buiten de Caribische zone. Costeño muziek werd ook meer en
meer gespeeld door muzikanten van Cali, Medellín en Bogotá. Zelfs in Venezuela onstonden
er orkesten die zich specialiseerden in costeño muziek (bijv. Los Billo’s Caracas Boys).
.
De Colombiaanse muziekindustrie kende in de jaren 50 een enorme groei, mede
ondersteund door een protectionistisch regime en toenemende industrialisering. De
Colombia Express – Música de Vida
16
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
populistische militaire dictator, Gustavo Rojas Pinilla (1954-1958) voerde een verregaande
modernisering door en introduceerde de televisie. Platenmaatschappijen contracteerden
nationale en internationale artiesten en sloten licentie overeenkomsten met buitenlandse
ondernemingen. Medellín werd het centrum van de platenindustrie, ook Discos Fuentes
verhuisde naar daar, en werd tevens het centrum voor opnames van de costeño muziek. In
de jaren 60 vestigden CBS en Philips een afdeling in Bogotá, waarbij opname van costeño
muziek een belangrijk rol speelde.
Lucho Bermúdez en Pacho Galán bleven heel populair en invloedrijk. Galán ontwikkelde in
de jaren 50 de merecumbé, een fusie tussen Colombiaanse merengue en cumbia. In 1954
verscheen Lucho Bermúdez op het eerste Colombiaanse televisieprogramma. Porro maakte
opgang dankzij Pedro Laza y sus Pelayeros. De stijl van het orkest van Pedro Laza is
vergelijkbaar met Lucho Bermúdez. De sound van Pedro Laza is wel ruwer de doet meer
denken aan de brass bands van de Caribische kust (bandas pelayeras).
In de jaren 60 maakte de cumbia een nog grotere opgang en werd de meest representatieve
stijl binnen de Colombiaanse populaire muziek. Vanaf midden de jaren 60 verdwenen de
grote orkesten en maakten plaats voor kleinere formaties die gebruik maakten van
electronische instrumenten zoals gitaar en keyboards.
Voor de platenfirma’s hadden de kleinere formaties
financiële voordelen en tevens paste dit in hun
zoektocht naar een nieuwe ‘sound’. Los Corraleros de
Majagual (Discos Fuentes) was een groep
muzikanten die speelden in verschillende bezettingen
vanaf de jaren 60 tot eind de jaren 70. Ze (of beter
Antonio Fuentes) reduceerden de line up e, voegden
electrische bas en accordeon toe. Accordeon was tot
dan enkel terug te vinden in Vallenato groepen. De
nieuwe sound van Los Corraleros de Majagual kreeg
de naam paseaíto.
Figuur 22 - Corraleros de Majagual
Vanaf mid de jaren 70 onstonden een aantal andere kleine formaties met cumbia als centrale
stijl. De formaties speelden echter een sterk vereenvoudigd ‘afkooksel’ van cumbia’s, gebruik
makend van een eenvoudige baslijn en keyboards. De percussie was eerder mechanisch en
er was weinig in terug te vinden van de traditionele cumbia. De echte muziekliefhebber
refereerde naar de stijl minachtend met de term ‘chucu-chucu’ of ‘raspa’; een begrip
vergelijkbaar met ‘hoempapa’. Voor de platenfirma’s waren deze kleine formaties heel
lucratief. Ten eerste was de beperkte line up heel kostenbesparend en ten tweede waren ze
zeer succesvol bij het grote publiek. Een bekend overblijfsel van
de ‘chucu-chucu’ is de wereldhit ‘La Colegiala’ (1980) van
Rodolfo y su Típica RA7, een nummer dan bekend werd door de
reclamespot van Nescafé. Een andere band in deze categorie is
La Sonora Dinamita. De band kende grote successen in gans
Latijns-America met onder andere de hit ‘A Mover la Colita’
(1986). Paradoxaal genoeg (of gelukkig) begonnen platenfirma’s
in die periode ook terug aandacht te krijgen voor de traditionele
cumbia (bijv. Los Gaiteros de San Jacinto). De taditionele
formaties speelden weliswaar geen traditioneel repertoire, maar
brachten cumbia’s geschreven voor commerciële bands met een
traditioneel instrumentarium.
Figuur 23 - Single La Colegiala
In de jaren 70 kwam ook salsa op. Salsa werd via de Caribische havens en de haven van
Buenaventure (Stille Oceaan) geïmporteerd, en werd al snel populair in het binnenland van
Colombia. Vele bands, zoals bijv. La Sonora de Barú, die costeño muziek speelden,
Colombia Express – Música de Vida
17
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
begonnen salsa in hun repertoire te integreren. Grote artiesten zoals Los Latin Brothers, Joe
Arroyo en Fruko speelden voornamelijk salsa en stonden aan de basis van de Colombiaanse
salsa. De meeste salsa bands hadden hun thuisbasis in Cali, de ‘hoofdstad van de salsa’,
waardoor Medillín niet langer het epicentrum van de platenindustrie was.
De folkloristische costeño muziek van Totó La Momposina kende in de jaren 90 een
internationaal succes. Tevens kwam er hernieuwde aandacht voor de muziek van de jaren
50 en 60 (waaronder Lucho Bermúdez). Hetgeen zorgde voor heel wat re-releases van
albums uit die periode. In Europa kwamen er releases van cumbia compilaties op onder
andere Mango Records en World Circuit. Er werden nieuwe versies opgenomen van o.a.
Lucho Bermúdez hits, er werden rock en funk versies opgenomen van porro’s, covers
werden gezongen door acteurs en fotomodellen. Dit alles pastte allemaal binnen de ‘tropical
pop’ van de jaren 90.
Heden is er bij de jonge generatie muzikanten een vernieuwde interesse in de Colombiaanse
folklore en dit niet enkel voor de costeño folklore, maar voor traditionele muziekstijlen uit alle
regio’s van Colombia. Bijvoorbeeld, Curupira, een groep uit Bogotá, vermengt traditionele
muziek van Los Llanos, de Amazone en de kust van de Stille Oceaan met hedendaagse
jazz, rap, rock en funk. Een ander voorbeeld in dezelfde lijn is La Mojarra Electrica. Zij
nemen de Afro-Colombiaanse muziek als vertrekpunt van hun fusie
met soukous, funk, jazz en reggae. De fusie van deze groepen
dragen ook een maatschappelijke boodschap van connectie tussen
culturen.in zich en reflecteren een bewustzijn van de mestizocultuur in Colombia.
Figuur 24 - Marta Gomez –
Album Musiquita 2009
Andere noemenswaardige artiesten in Colombia zijn Marta Gómez
en Claudia Gómez1. Zij kleuren cumbia met acoustische jazz en
verheffen de status van het genre met poëtische teksten.
5 Cumbia in Latijns-Amerika
Door de commercialisering van cumbia verspreidde het genre zich over het LatijnsAmerikaanse continent en werd cumbia vermengd met andere muziekstijlen. Hierdoor
ontstonden in Latijns-Amerika verschillende variaties (en mutaties) van cumbia.
5.1 Panama
Cumbia is één van de meest populaire muziekgenres in Panama. Dit is niet verwonderlijk.
Panama is een buurland van Colombia en heeft tevens een uitgestrekte Atlantische kustlijn.
Cumbia kende in Panama echter een andere evolutie. De typische instrumentatie voor de
Panamese cumbia is drums, viool en mejoranera (soort gitaar).
5.2 Argentina
In Argentinië werd cumbia enorm populair in de jaren 90 en dit vooral bij de lagere sociale
klasse. De zogenaamde ‘cumbia villera’ onstond in de ‘villas miserias’ (sloppenwijken) en gaf
een (protest)stem aan de armen. De teksten in Argentijnse cumbia verheerlijken diefstal en
drugsgebruik, net als in de Noord-Amerikaanse hip hop. Pablo Lezcano staat hierbij bekend
als de schepper van de cumbia villera ‘sound’.
Claudia Gómez en Marta Gómez zijn twee verschillende artiesten. Het zijn geen zussen, noch werken ze
samen. Weliswaar hebben ze naast hun naam, ook veel muzikale raakpunten.
1
Colombia Express – Música de Vida
18
Paola Márquez
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
In jaren 90 ontstond in Argentinië ook een ‘lichtere’ vorm van cumbia, die bij een breder
publiek succes kende. Antonio Rios is hierbij representatief.
De afgelopen twee jaar ontstond er in Buenos Aires een nieuwe ‘scene’, nl. ‘la nueva
cumbia’. Jonge producers herontdekten de traditionele cumbia en herbewerkten de oude
opnames tot moderne (elektronische) versies.
5.3 Peru
Peruviaanse cumbia staat bekend onder de naam ‘Chicha’. Het is een soort subgenre dat
vooral bijval kent bij de lagere sociale klasse. Chicha kent zijn oorsprong in de jaren 60 met
groepen zoals Los Destillos. Na verloop van tijd werd chicha populair bij een bredere laag
van de bevolking. Kenmerkend voor de chicha zijn de surf rock gitaar-riffs en andere
psychedelische invloeden.
5.4 Mexico
Cumbia is in Mexico zeer divers. In het zuiden is er de ‘cumbia sonidera’. Dit is een fusie
tussen Indiaans-Mexicaanse ‘tribal sounds’ en moderne elektronische ritmes. In het noorden
van Mexico ontstond onder invloed van Celso Pina y Su Ronda Bogata een vermenging
tussen ‘cumbia vallenato’ en electronic, hip hop, reggae en dub. Door de emigratie van
Mexicanen naar de USA werd ook daar de Mexicaanse cumbia populair.
6 Componisten en artiesten
We geven hier een overzicht van een aantal artiesten, die een belangrijke rol speelden of
spelen binnen de ontwikkeling en conservatie van cumbia.
6.1 Luis Eduardo Bermúdez
Luis Eduardo Bermúdez Acosta of Lucho
Bermúdez is geboren in 1912 te Bogotá. Reeds
op jonge leeftijd bleek hij een muzikaal
natuurtalent te zijn. Zijn oom, Jose Maria Montes,
onderrichtte
hem
op
7-jarige
leeftijd
muziektheorie en al na drie jaar bespeelde hij
fluit, klarinet, trombone en trompet. Op 15-jarige
leeftijd werd hij arrangeur en dirigent van La
Banda Papayera. Hij was 22 jaar toen hij zijn
eerste eigen orkest oprichtte, nl. Orquesta de
Caribe. Met dit orkest reisde Lucho Bermúdez
door gans Latijns-Amerika. Na opnames met dit
orkest in 1946 in Buenos Aires, keerde hij terug
naar Colombia en richtte het Orquesta de Lucho
Bermúdez op.
Lucho Bermúdez was één van de eerste
Figuur 25 - Lucho Bermudez en Mathilde Diaz
componisten die traditionele costeño muziek
arrangeerde voor big band. Gedurende een
carrière van meer dan 60 jaar schreef hij mee dan 1000 nummers en nam meer dan 80 lp’s
op. In 1968 ontwikkelde hij een nieuw ritme met bijhorende dans, nl. patacumbia. De porro
‘Carmen de Bolivar’ draagde hij op aan zijn geboortestad en werd, gezongen door zijn vrouw
Mathilde Díaz, een nationale hymne. Lucho Bermúdez speelde zelf klarinet en met zijn
specifieke toon zette hij de standaard voor porro’s, gaita’s en cumbia’s.
Colombia Express – Música de Vida
19
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
‘Marbella’, ‘Cadetes Navales’, ‘Calaman’, ‘Prende le Vela’, ‘Las Mujeres de San Diego’,
‘Danza Negra’, ‘San Fernando’, ‘Borrachera’, ‘Salsipuedes’, ‘Linda Caliñeta’, ‘Los Primos
Sánchez’, ‘Joselito Carnaval’ en ‘Gaita de las Flores’ zijn enkele van zijn meest bekende
composities.
Lucho Bermúdez stierf in 1994 te Bogotá.
6.2 Pacho Galan
Pacho Galan werd geboren in 1906 te Baranquilla, waar hij in 1979 ook
stierf. De componist integreerde heel wat traditionele ritmes in zijn
repertoire, zoals porro, cumbia, gaita, ... Hij was tevens de grondlegger van
een nieuwe stijl, nl. merecumbe, een fusie tussen Colombiaanse merengue
en cumbia. Zijn bijnaam was dan ook ‘el rey del merecumbe’. Pacho Galan
speelde ook trompet. Zijn bekendste nummers zijn ‘Boquita Sala’, ‘Cumbia
Alegre’ en ‘Ay Cosita Linda’. Het laatste nummer werd wereldberoemd door
een bewerking ervan door Nat King Cole.
Figuur 26 - Pacho Galan
6.3 Jose Benito Barros
Jose Barros werd geboren in 1915 in El Banco als zoon van Portugese immigranten.
Als componist schreef hij meer dan 800 nummers in verschilledne genres; cumbia, porro,
merengue, curralao, paseo, bolero en tango. Naast componist was hij een begenadigd
vocalist. Hij kreeg voor zijn bijdrage aan het cumbia repertoire de bijnaam, ‘El Emperador de
la Cumbia’ of ‘de keizer van de cumbia’. Bekende composities van José Barros zijn La
Piragua en Navidad Negra. Jose Barros overleed in 2007.
6.4 Pedro Laza
Pedro Laza Gutierrez is geboren in 1904 te Cartagena. Pedro
Laza was een opmerkelijke autodidact. Hij leerde op 17-jarige
leeftijd bandurria (een Spaans snaarinstrument vergelijkbaar met
mandoline) spelen, enkel en alleen door observatie van andere
muzikanten. Hij bouwde zelfs met weinig kennis van schrijnwerk
zijn eigen instrument.
Figuur 27 - Pedro Laza
Van Francisco Lourdy leerde hij contrabas bespelen. Vanaf dan
maakte hij deel uit van verschillende bands en kreeg van andere
muzikanten heel wat waardering voor zijn talent. Zijn eerste
opnames doet hij met Orquesta Nueva Granada.
Begin jaren 50 richt hij Pedro Laza y los Pelayeros waarmee hij bekende nummers zoals La
Ñeka en Boquillera opneemt.
6.5 Lito Barrientos
Lito Barrientos is niet van Colombiaanse afkomst maar werd geboren in 1919 in El Salvador.
Zijn oudere broers leerden hem marimba spelen, later leerde hij trombone spelen. Al op
Colombia Express – Música de Vida
20
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
jonge leeftijd maakte hij deel uit van verschillende orkesten,
waarmee hij reisde naar landen zoals Panama, Colombia en
Venezuela.
In de jaren 40 richtte hij zijn Orquesta de Lito Barrientos op.
Tijdens één van zijn verblijven in Colombia nam hij voor Discos
Tropical (Baranquilla) het nummer ‘Barbuja y Pimeienta’ op.
Voor Discos Fuentes (Medellín ) nam hij het nummer ‘Very,
very, well’ op. Eigenlijk was dit een compositie van Antonio
Fuentes, maar het bezorgde Lito Barrientos internationale
faam in Colombia, Peru, Ecuador, Venezuela, Mexico en de
Verenigde Staten.
Figuur 28 - Lito Barrientos Very Very Well
Lito Barrientos maakte vooral furore met zijn vaak instrumentale cumbia’s. Zijn meest
bekende cumbia is ongetwijfeld ‘Cumbia en do menor’.
Lito Barrientos stierf in augustus 2008.
6.6 Toto La Momposina
Sonia Bazanta Vides is beter bekend als Toto la Momposina. Ze werd geboren in het
Colombiaans dorp Talaigua nabij Mompos. Hoewel Toto nog leeft en concerten geeft, is het
onduidelijk wanneer ze geboren is.
Toto startte haar professionele muziekcarrière in 1968.Door
haar impressionante stem en haar prachtige podiumpresence
– ze is immers ook een behoorlijk goede danseres – kreeg ze
vlug bewondering en aanhang bij het grote publiek; en is ze
op korte tijd zowat hét symbool van de Colombiaanse
traditionele muziek geworden. Toto la Momposina brengt met
een grote groep traditionele muzikanten cumbia, bullerengue,
chalupa, garabato en mapale. Naast de Afro-Colombiaanse
ritmes brengt ze ook een repertoire van traditionele Cubaanse
son, guaracha, rumba en bolero.
Figuur 29 - Toto la Momposina Album Carmelina 2005
In de jaren 70 tourde ze door gans Zuid-Amerika. In Europa
wordt ze voor het eerst opgemerkt wanneer ze in 1982 Gabriel
Garcia Marquez vergezelt in Stockholm voor de uitreiking van diens Nobelprijs voor
Literatuur. Ze blijft enkele jaren in Frankrijk wonen en treedt veel op in Frankrijk en Duitsland.
In Parijs neemt ze haar eerste album op voor Auvidisc. In 1987 keert ze terug naar
Colombia. In 1991 brengt concertorganisator WOMAD haar terug naar Europa. In 1992
neemt ze samen met Richard Blair en Peter Gabriel haar album 'La Candela Viva' (Real
World Records). Het betekent haar internationale doorbraak. In 1995 neemt ze het album
‘Carmelina’ (MTM) op.
Toto La Momposina tourt nog steeds met een zeer uitgebreide band, met naast traditionele
muzikanten, ook trompet, klarinet, contrabas en dansers.
6.7 Petrona Martinez
Petrona Martinez is een symbool voor de Afrikaanse erfenis in Colombia en ze is het levende
bewijs dat je op hoge leeftijd nog enorm succesvol kan worden. Nog niet zo lang geleden
Colombia Express – Música de Vida
21
Paola Márquez
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
zorgde ze voor een inkomen door zand uit rivier te
halen om bakstenen te maken. Maar in 2002, op
63-jarige leeftijd, kreeg ze voor haar album ‘Bonito
que Canta’, totaal onverwacht, een nominatie voor
een Latin Grammy.
Petrona komt uit een traditie van bullerengue
waarbij zang en dans van generatie op generatie
worden doorgegeven. Haar grootmoeder en
overgrootmoeder leerden haar zingen, terwijl ze
hun dagelijks werk uitvoerden. We denken hierbij
aan de ‘labor song’. Zelf geeft ze de traditie door
aan haar zonen en dochters, waarvan sommige
deel uitamken van haar 8-koppige groep.
Figuur 30 - Petrona
6.8 Los Gaiteros de San Jacinto
Los Gaiteros de San Jacinto spelen traditionele,
folkloristische cumbia. Zoals we uit de naam van de groep
kunnen
afleiden
zijn
de
gaitas
de
centrale
melodieinstrumenten. SanJacinto is een stadje in regio van
de Caribische kust.
In 2007 won de groep voor hun album ‘Un fuego de Sangre
Pura: Los Gaiteros de San Jacinto de Colombia’
(Smithsonian Folkways) een Latin Grammy in de categorie
voor folkloristische muziek
Figuur 31 - Latin Grammy 2007
6.9 Grupo Tambó
Grupo Tambó kan je het best vergelijken met de groep van Toto La Momposina. De band is
weliswaar veel minder bekend.
We vermelden de groep omdat ze deze maand drie concerten geven in Nederland en België.
De grotere concerten spelen ze in Rasa Wereldculturencentrum (Utrecht), Tropentheater
(Amsterdam) en Zuiderpershuis (Antwerpen).
We hebben van de gelegenheid gebruik gemaakt om de groep ook in Gent uit te nodigen.
Op 28 mei zullen ze in het conservatorium een workshop geven rond traditionele
instrumenten. ’s Avonds geven ze aansluitend een klein concert in The White Cat
(Patershol).
Meer info op http://www.myspace.com/fundaciontambo
Colombia Express – Música de Vida
22
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
7 Tot slot
Cumbia is ongetwijfeld een belangrijk onderdeel van het Colombiaanse erfgoed en geeft de
Colombianen een manier om hun nationale identiteit uit te drukken.Door zijn Afrikaanse,
Indiaanse en ook Spaanse wortels draagt cumbia een stuk geschiedenis van Colombia in
zich.
Cumbia muziek spelen is voor ons veel meer dan enkel feestmuziek brengen. We willen er
het verhaal van ons land mee vertellen. Een verhaal dat heel erg verschilt van het beeld dat
Colombia in de Westerse media krijgt. Cumbia staat voor verzoening en voor
interculturaliteit. Sinds de kolonisatie kent Colombia een tumultueuse geschiedenis: de
vernieling van de Indiaanse cultuur, import van Afrikaanse slaven, rivaliteit tussen de
verschillende bevolkingsgroepen, drugs, corruptie, guerilla, paramilitairen, … Cumbia laat
ons echter deze tegenstellingen en problemen vergeten, en doet ons geloven dat het
samenleven en de versmelting van verschillende culturen mogelijk is. Het geeft ons een
gevoel van eenheid en versterkt onze hoop op een betere toekomst.
Viva Colombia! Viva la música tradicional! Arriba la fiesta!
Colombia Express – Música de Vida
23
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
Bijlage I: Discografie
Bermúdez, Lucho. ‘Carmen de Bolívar.’ Lucho Bermúdez y su Orquesta. Sonolux CD066a.
1947; 1991: Colombia.
Bermúdez, Lucho. ‘San Fernando Lucho Bermúdez y Matilde Diaz. Sonolux 01(0131)00267
: Colombia.
Bermúdez, Lucho. ‘Burucuca. Lucho Bermúdez y Su Orquesta Sabanera. Polidor 608633
Alemania - Colombia.
Galán, Pacho. ‘Ay Cosita Linda.’ El Rey del Merecumbé. Discos Fuentes 206230. 1955;
1990: Colombia.
Lito Barrientos. ‘Seleccion de Exitos’, Lito Barrientos orquesta. Discos fuentes. 201236.
1979.Colombia.
Leonor Gonzalez Mina.’La Negra grande de Colombia’ Impacto LSI 173-121. 1975 Colombia
Pedro Laza y sus Pelayeros, Historia musical 40, exitos
Cd Fuentes E20129
Los Melodicos’ Seleccion de Grandes Orquestas. Circulo de Lectores
Los Corraleros de Majagual. Nuevo Ritmo. Discos Fuentes. 300366
Los Corraleros de Majagual. Ell Sabor Inolvidable . Discos Fuentes. 201207
Los Billos Caracas Boys ‘Coloccion Platino. Circulo de lectores 200 00006
Tambora . Baile Cantado en Colombia. Yai Records Cd 2003
Petrona Martinez, “Mi Tamborero” MTM & Yeiyeba Cd 012869-2
Joe Arrojo 10 de Coleccion Sony International Cd B0014BEC9Y
Los Gaiteros de San Jacinto, fuego de sangre pura, Smithsonian Folkways Recordings
Colombia, compilation , Putumayo records Cd put 190-2
Historia musical “ La cumbia colombiana”; 40 Exitos inolvidables, Discos fuentes
2 Cd E 20094
Curupira, Palante Patrá (2000) cd MTM
La mojarra electrica “Raza” Cd MTM
Carlos Vives, “La tierra del olvido” sonolux Cd 010139
Jaranatambo “ Mundos Paralelos” Milenium Cd
Toto La momposina, La Candela Viva” MTM 7260
Colombia Express – Música de Vida
24
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
Aniceto Molina, Mi sombrero Sabanero CD ARC Discos
Colombia Express – Música de Vida
25
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
Bijlage II: Bibliografie
Boeken
Friedman, Susana, 1995 performing the Caribbean experience, volume I
“Cumbia: A dance from Colombia’s Caribbean coast”, Texas, USA
Frederick Dorian, Simon Broughton, Mark Ellingham, James McConnachie, Richard Trillo,
Orla Duane, “Colombia: El Sonido Dorado”, The World Music Guide, published by The
Rough Guides, 2000
WADE PETER, Music, Race and Nation: Música Tropical in Colombia. (Chicago: University
of Chicago Press, 2000).
Davidson, Harry C. 1970. Diccionario Folklorico de Colombia: Músicos, intrumentos y
danzas, Bogotá: Banco de la republica.
Abadía Morales, Guillermo. Instrumentos de la música folklórica de Colombia. Bogotá,
Colcultura, 1981.
"Música y organología musical", en: Colombia Pacífico, Bogotá, Fondo FEN, 1993.
Arenas, Ricardo. Música tradicional y popular colombiana. Bogotá, Procultura, 1987.
Bermúdez, Egberto. Instrumentos musicales de Colombia. Bogotá, Universidad Nacional de
Colombia, 1985.
Bermúdez, Egberto, et al. 1987. Música tradicional y popular colombiana. Bogotá:
Procultura.
Escalante, Aquiles. El palenque de San Basilio: una comunidad de descendientes de negros
cimarrones. Barranquilla, Editorial Mejoras, 1979.
Perdomo Escobar, José Ignacio. Colección de instrumentos musicales. Bogotá, Biblioteca
Luis Ángel Arango, Banco de la República, 1986.
Portaccio Fontalvo, José. Colombia y su música. Colombia, Logos Diagramación, 1994.
Restrepo García, Hernando; Torres Caro, Janeth. Instrumentos musicales en Colombia.
Cali, Instituto Popular de Cultura de Cali, 1998.
Valencia, Leonidas. El Chocó y su folclor. Medellín, Editorial Uryco, 1994.
Artikels
Varón, Jimena “The Essence of Colombia”, General Latin Awards and Articles
Londoño Alberto, “La Cumbia”
Hernandez Juan Daniel,” instrumental acoustic study about the gaita hembra”
Facultad de artes, Pontificia Universidad Javeriana de Colombia.
Colombia Express – Música de Vida
26
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
Leonardo D’amico “la Cumbia Colombiana”, Analisis de un fenomeno nacional y sociocultural.
Muñoz Velez, Luis Enrrique, La Cumbia: Trozos y signos de una historia Cultural
Online bronnen
http://www.lablaa.org
Biblioteca virtual Luis Angel Arango Bogota Colombia
http://wiko.wikiole.com
Cumbia, wiko enciclopedia gratis digital
http://folclorcolombiano.galeon.com
La zona del litoral atlantico
http://elbancomagdalena.latinowebs.com
Los instrumentos Musicales tradicionales
http://www.labiografia.com
La Biografia de miles de personas famosas y la tuya
http://cumbiaexhibition.blogspot.com/
This is an online exhibition aimed at introducing you to the world of Cumbia
http://www.discardedlies.com
Guest Author, Papijoe
“Colombian Music: Part 1 Cumbia y Porro
http://www.afropop.org
Guide to african and world music,
http://www.tamborygaita.com
Gaitero Music
http://www.monografias.com
Musica y floklor de Colombia
http://www.colombiaaprende.edu.co
Musicas tradicionales y contemporaneas
Intrumentos de la musica tradicional
http://www.liu.edu
Teachers guide for, Music and Dance of Colombia
www.wilkipedia.com
Encyclopedie op het internet
Colombia Express – Música de Vida
27
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Bijlage III:
Paola Márquez
Speellijst PAP
Mohana:
Thema tradicional,
Artiest Toto la Momposina
Album:Carmelina
Aguacero de mayo
Thema tradicional,
Artiest Toto la Momposina
Album:cantadora
Cumbia de colombia
Auteur Henry Castro
Album Rough guide to cumbia
Navidad negra
Auteur Jose Barros
Arr Lucho Bermudez
Album Grandes orquestas musicales
Cumbia en do menor
Auteur, Lito Barrientos
Album Cumbia , cumbia
Pepe
Author, Daniel Lemaitre
Arr, Lucho bermudez
Albun grandes orguestas musicales
Prende la vela
Auteur, Tito de Zubiria
Arr Lucho bermudez
Album grandes orquestas musicales
Lupita
Auteur Guillermo Gonzales
Album Guillermo Gonzales y su orquesta
Soledad
Cumbia los galleros
Album Cumbia cumbia 2
Plino gusman
Auteur, Lucho Bermudez
Album Pacho Galan y sus orquestas
Fiesta negrita
Auteur Lucho bermudez
Album grandes orquesta musicales
Colombia Express – Música de Vida
28
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
La cienaguera
Auteur Alberto Pacheco
Album Rough guide to cumbia
La burrita
Auteur aniceto molina
Album exitos bailables de aniceto molina
Charanga flamenco
Auteur hector quintero
Album tempestad de exitos
Colombia Express – Música de Vida
29
Scripte Masterproef Academiejaar 2008-2009
Paola Márquez
Bijlage I: Transcriptions
Thema: Navidad Negra
Componist: Jose Barros
Arrangement: Lucho Bermudez
Thema: Mi cumbia
Compositie en arrangement: Lucho Bermudez
Colombia Express – Música de Vida
30