sterrenstof thales zwolle

STERRENSTOF
Jaargang 19 – 1
januari 2016
COLOFON
Sterrenstof is een uitgave van de Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde Thales en verschijnt 3
maal per jaar.
De vereniging heeft als doel het beoefenen en verbreiden van de weer- en sterrenkunde in
populair wetenschappelijke zin. Zij is opgericht op 10 oktober 1996 en ingeschreven bij de
Kamer van Koophandel te Zwolle onder nummer V62697. De vereniging is tevens een erkende
afdeling van de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde.
Het lidmaatschap kan schriftelijk worden aangemeld bij het secretariaat.
De contributie bedraagt € 25,-* per jaar, gezinsleden € 20,-, jeugdleden tot 15 jr. € 10,-.
Het bedrag kan worden overgemaakt op girorekening NL45INGB0000947676 t.n.v. V.W.S.
Thales met vermelding van ‘Contributie 20xx” (jaartal s.v.p. vermelden).
*Voor betalingen na 1 maart bedraagt de contributie € 30,00, voor gezinsleden € 24,00; voor
jeugdleden € 12,-.
Redactie Sterrenstof:
Hoofdredacteur Harry van der Werf,
Spui 13, 8032 VK, Zwolle
tel. 038-4541466,
email: harryvanderwerf@ hotmail.com
Redactielid
Frans Dijk,
Brahmsstraat 6, 8031 DB, Zwolle
tel. 038-4540202,
email [email protected]
Redactielid
Peter Simmering,
Rengersdiep 18, 8032 NK, Zwolle
tel. 038-4526628,
email: [email protected]
THALES
Vereniging voor weer- en
sterrenkunde
ZWOLLE
Home-page: http://www.VWS-Thales.nl
01
Bestuur Thales:
Voorzitter
Gert Schooten,
Holtmate 14, 8014 HA, Zwolle
tel. 038-4652159
email: [email protected]
Secretaris
Freerk Dijkstra,
Landsheerlaan 175, 8016 KJ Zwolle
tel. 038-4654527
email: [email protected]
Penningmeester Theo van Deursen, Tolgaarderstraat 66, 8043 CJ Zwolle
tel. 06-22814271
email: [email protected]
Bestuurslid
Peter Simmering,
Rengersdiep 18, 8032 NK, Zwolle
tel. 038-4526628,
email: [email protected]
Bestuurslid Harry van der Werf,
Spui 13, 8032 VK, Zwolle
tel. 038-4541466,
email: [email protected]
Bestuurslid
Wim de Ruiter
Zwin 9, 8032 EL, Zwolle
tel. 038-4541311
email: [email protected]
INHOUDSOPGAVE
Colofon
Van de voorzitter
Uitnodiging Nieuwjaarsborrel
Agenda winter/voorjaar 2016
Cursus weerkunde
Contributie oproep
Het weerbericht op Aruba
Terugblik cursus Relativiteit en Sterrenkunde
Verslag 1 cursus Relativiteit Eduard Vossebeld
Verslag 2 cursus Relativiteit Jelle van der Bij
De donkere Stroom
Films over sterrenkunde op internet
Variabele sterren
Lezingen winter en voorjaar 2015 / 2016
Werkzaamheden aan de koepel Een verslag
Wat is er te zien aan de hemel
Lezingenprogramma van VWS Triangulum
Van de voorzitter
Gert Schooten
Graag start ik met een nieuwjaarswens:
Alle goeds voor jullie persoonlijk en ook
voor onze vereniging!
02
01
02
03
03
04 + 05
05
06
07
08
09
10 + 11
11
12 + 13
14 + 15
16+ 17 + 18
19
16
Beste leden,
Het is een mooie gewoonte dat op een van de eerste dagen van het Nieuwe Jaar een nieuw nummer
van ons clubblad Sterrenstof uitkomt. Daarmee krijgen we zicht op onze activiteiten in het tweede
deel van ons winterseizoen. Vertrouwd zijn de lezingen en de bijeenkomsten van de waarneemgroep,
maar dit voorjaar is er ook een basiscursus Weerkunde. Elders in dit nummer meer informatie en bij
deze dus van harte aanbevolen voor u en andere geïnteresseerden.
Wat het weer betreft is er zeker iets bijzonders te vermelden. Het afgelopen jaar was het warmste
sinds wetenschappers de resultaten vakkundig bijhouden. Met de reeds waarneembare El Niño lijkt
2016 gemiddeld nog warmer te worden. Maar kunnen we hier blij mee zijn? En dan valt het effect voor
ons in Nederland nog mee; elders op de wereld kan het variëren van grote droogte tot zware
overstromingen. Hopelijk slagen landen er gezamenlijk in hun afspraken in het klimaatakkoord van
Parijs na te komen.
Het komend jaar geen bijzondere astronomische verschijnselen “dichtbij”, zoals een totale zons- of
maansverduistering. Dat neemt niet weg dat er nog steeds veel te bewonderen is aan de hemel, met
of zonder een telescoop. Hopelijk is het weer ons de komende maanden goed gezind en krijgen we
een aantal heldere nachten om hiervan te genieten.
We kunnen ons afvragen wat het nieuwe jaar ons brengen zal. Vanuit een ander perspectief bezien
kunnen we onszelf ook de vraag stellen wat we er aan bij kunnen dragen, opdat dit jaar een goed jaar
mag worden voor ons en de mensen om ons heen, thuis, op het werk of binnen onze vereniging.
Graag tot op de nieuwjaarsreceptie of een van onze andere bijeenkomsten!
Gert Schooten, voorzitter
Uitnodiging Nieuwjaarsborrel.
Het bestuur van Thales nodigt alle leden uit voor een Nieuwjaarsborrel op vrijdag 8 januari 2016 om 20.00 uur op Doepark
Nooterhof. Na een welkomstwoord is er een informeel gezellig samenzijn en ook gelegenheid om nieuwe ideeën aan te
dragen voor onze vereniging.
Op diverse bijeenkomsten van Thales komen leden samen, bijvoorbeeld tijdens lezingen, waarneemgroep, cursusavonden,
etc. Op die manier zijn we met elkaar in contact. Het bestuur wil graag de sociale contacten in de hele vereniging versterken
en gebruik maken van nieuwe ideeën en de expertise van de Thalesleden.
Namens het bestuur,
Gert Schooten, voorzitter
Freerk Dijkstra, secretaris
Agenda winter/voorjaar 2016
De lezingen van Thales zijn voor leden gratis. Niet leden/introducees betalen € 5,00.
Bij wijzigingen en toevoegingen probeert de secretaris alle leden zo snel mogelijk per mail op de hoogte te houden.
vrijdag
8 januari
20.00u Nieuwjaarsborrel. Op Doepark Nooterhof.
donderdag 21 januari
19.30u
Lezing van Dr. D.M. Banekede
Geschiedenis van de Ned. sterrenkunde.
Op Doepark Nooterhof.
vrijdag
12 februari
19.30u
donderdag 18 februari
19.30u
Presentatie door Vincent Spannenburg in Infocentrum Staatsbosbeheer in Den Nul
Kijk voor de route en entreegeld op de website: http://www.infocentrumijssel.nl/index.php/home
Lezing van A. van Calcar Metrologie. Op Doepark Nooterhof.
zondag
28 februari
De contributie al betaald? Na 1 maart € 5,00 verhoging.
zaterdag
12 maart
De Landelijke Sterrenkijkdagen 2016 worden gehouden op. Nader berichten volgen hierover.
dinsdag
22 maart
Start Cursus Weerkunde. En 10 dinsdagavonden daarna, data volgt nog.
Op Doepark Nooterhof.
donderdag 31 maart
19.30u
Lezing van G. Cornet, SRON Wetenschappelijk Ruimteonderzoek in Nederland. Op Doepark Nooterhof.
donderdag 28 april
19.30u
Lezing van E. Veldhuis,
03
Waarnemen en fotograferen van de zon. Op Doepark Nooterhof.
Cursus Weerkunde
Vanaf 22 maart 2016
In het voorjaar 2016 is bij
voldoende aanmeldingen weer een
weerkundecursus.
Jan Kerkhof
Maar als je zou willen begrijpen waaróm het
eigenlijk regent, hoe dat ontstaat, wat het verschil
is tussen een bui en regen, tussen een
loopgravenfront en een koudefront? Hoe het komt
dat wij van alle planeten rond de Zon als enige een
dergelijk wonderlijk “klimaat” hebben, waar alleen
Titan bij in de buurt komt, omdat daar wel eens
een verfrissend methaanbuitje valt? Ja, dan
misschien?
Waar gaan we het over hebben. Over temperatuur
en druk op verschillende hoogten, over fronten en
hoe die ontstaan, over inversie, wolkenbasis en
mist, over die lijntjes, getallen en symbolen in weerkaartjes en waarom een halo om de
zon regen aankondigt. We kijken naar de lucht en proberen te begrijpen wat voor verschil
het maakt als die wolk een cirrostratus, stratocumulus of cumulonimbus blijkt te zijn.
Waarom laten ze lagedrukgebieden niet gewoon vollopen met de kennelijk overbodige
lucht uit het hogedrukgebied ernaast? Dan zijn wij toch mooi van de regen en andere
narigheid af?
Af en toe doen we proefjes. M.b.v. een simpele fietspomp begrijp je beter waarom het in
een hogedrukgebied mooi weer is. Met hulp van een globe laten we zien waarom de wind
bij ons een afwijking naar rechts krijgt. Je krijgt blaren op je duim van het meten van de
nattebol-temperatuur en je gaat zelf berekenen waarom een bloemkoolwolk een platte
onderkant heeft.
Leunt ú al zalig tevreden achterover
als uw smartphone aangeeft dat het
thans regent?
Dan is deze cursus van 10 dinsdagavonden waarschijnlijk niet echt
iets voor u.
04
Vervolg op blad 05
Aan de cursus werken enkele bekende
natuurkundigen uit eigen gelederen mee. Zoals
Feerk Dijkstra en Gert Schooten. Wim de Ruiter
verzorgt vooral de ICT.
Jan Kerkhof geeft het leeuwendeel van de cursus.
Als stuurman op de grote vaart voer hij, ondanks
zijn meteo-opleiding, per ongeluk door het oog van
een orkaan. Daarna, als alpinist, moest hij soms
maken dat-ie snel beneden kwam bij het zien van
een verkeerde wolk.
Vervolg van blad 04
Cursus Weerkunde
Contributie
2016
Alle leden van Thales
worden vriendelijk verzocht de
contributie voor het
kalenderjaar 2016 zo spoedig
mogelijk te voldoen.
05
De cursus start waarschijnlijk 22 maart, altijd op de
dinsdagavonden.
Doe je voorlopige en vrijblijvende opgave alvast bij
de secretaris Freerk Dijkstra.
Het aantal cursisten is beperkt. Wees er snel bij.
Als eetlust-opwekkers vast de bijgaande foto’s.
De contributie bedraagt bij betaling voor 1 maart:
•
Seniorleden € 25,00.
•
Jeugdleden € 10,00 (leden die op 1 januari 15 jaar of jonger zijn).
De contributie bedraagt bij betaling na 1 maart:
•
Seniorleden € 30,00
•
Jeugdleden € 12,00 (leden die op 1 januari 15 jaar of jonger zijn).
Leden die geen e-mailadres hebben opgegeven en daarom de papieren
uitgave van Sterrenstof ontvangen, betalen een toeslag van €7,50 op de
contributie.
Let op: u ontvangt geen acceptgirokaart!!
U dient zelf de contributie over te schrijven naar gironummer
NL45INGB0000947676 t.n.v. Vereniging voor Weer en Sterrenkunde
Thales te Zwolle onder vermelding van “contributie 2015”.
Het weerbericht voor Aruba
Vertel eens wat over het weer werd mij gevraagd.
Hierbij voldoe ik aan dat verzoek. “Aruba one happy island “ zoals ze hier zeggen.
Voor mijn werk ben ik op Aruba voor een automatiseringsklus van een half jaar.
1 t/m 14 januari 2016
Min
Max
Zon
Neerslag
Windrichting
Kracht
woens- donderzatervrijdag zaterdag zondag maandag dinsdag
vrijdag
dag
dag
dag
1 jan
2 jan
3 jan
4 jan
5 jan
8 jan
7 jan
6 jan
9 jan
zondag maandag dinsdag woensdag donderdag
10 jan 11 jan
12 jan 13 jan
14 jan
26,9 °C
32,2 °C
75 %
20 %
O
6
25,6 °C
31,3 °C
75 %
45 %
O
5
26,8 °C
32,3 °C
75 %
15 %
O
6
26,4 °C
32,2 °C
70 %
10 %
O
6
26,5 °C
31,8 °C
60 %
35 %
O
5
26,2 °C
31,8 °C
65 %
20 %
O
5
26,2 °C
31,8 °C
75 %
30 %
O
5
26 °C
31,7 °C
70 %
30 %
O
5
25,8 °C
31,5 °C
75 %
35 %
O
5
25,6 °C
31,3 °C
75 %
40 %
O
5
25,3 °C
31,2 °C
75 %
45 %
O
5
25,3 °C
31,1 °C
80 %
45 %
O
5
25,2 °C
31 °C
75 %
45 %
O
5
25,2 °C
30,9 °C
70 %
45 %
O
5
Wanneer je naar het bovenstaande weerstaatje kijkt zie je meteen dat een weerman op Aruba
de eentonigheid snel beu zal zijn. Hij kan zich niet verlekkeren aan depressies, grote
temperatuur verschillen, verschillende vormen van neerslag.
Gedurende het hele jaar is de temperatuur overdag 30+ graden Celsius de nachttemperatuur is
ongeveer 25 graden Celsius. De buien die vallen kunnen best hevig zijn maar na niet al te lange
tijd breekt de zon weer door en is iedereen de regen weer vergeten. De wind is steeds krachtig
en waait ook bijna altijd uit dezelfde richting.
Maar het is de ideale plek wanneer je van zee, zon en strand houdt. Als je de Nederlandse
winters wilt ontlopen is het hier goed toeven. Zelf mis ik de seizoenen, het is hier altijd groen en
er staat altijd wel van alles in bloei. Geen voorjaar met uitlopende bomen en struiken, geen
herfst met prachtige herfstkleuren. Dat neemt niet weg dat je hier wel prachtige foto’s van
diverse luchten kunt maken. Mooie zonsondergangen en zonsopkomsten, regenbogen en
donkere regenwolken.
Beste mensen, tot eind april, dan ben ik weer aanwezig bij de bijeenkomsten van Thales.
Wim de Ruiter
06
Terugblik cursus
Relativiteit en
Sterrenkunde
2015
Harry van der Werf
Op de evaluatieformulieren stonden
opmerkingen zoals:
Fantastisch!
Bedankt.
Top-cursus!
Enkele verbetersuggesties:
Tempo soms te hoog.
Meer cursusavonden.
07
In het afgelopen najaar
werd verdeeld over 6
woensdagavonden de
cursus Relativiteit en
Sterrenkunde
gegeven.
De
deelname
was
groot,
met
35
aanmeldingen was de
cursus volgeboekt.
Onderwerpen die o.a.
ter sprake kwamen
waren: de relativiteitstheorie, het werk van
Einstein, lichtsnelheid,
kromming
van
de
ruimte-tijd,
donkere
materie, zwarte gaten,
gravitatielenzen.
De beoordeling van de deelnemers over de cursus was zeer hoog. De gemiddeld scoorde
was 8,8. (Mijn complimenten voor Gert en Freerk. Redactie)
Twee deelnemers melden zich met een verslag over de cursus. Zie hierna de beide
verslagen.
Eduard Vossebeld
Een cursist uit absoluut Holten.
De cursus was overtekend en de deelnemers kregen een heel strak
cursusprogramma te verstouwen. Het bleek al zeer snel dat de
docenten Gert Schooten en Freerk Dijkstra met verve konden
vertellen over hun passie. Namelijk, berekeningen uitvoeren ,
formules van grote wetenschappers ontleden en vereenvoudigen en
vertellen hoe het heelal gaandeweg is en wordt ontdekt en
beschreven door verschillende wetenschappers. Met name werd
stilgestaan bij de relatie tijd en afstand in de ruimte en wat Einstein
hierover ons kon meedelen.
Oktober / november 2015.
Beide docenten bleken heel duidelijk directie eigenschappen van de Nationale
Spoorwegen te bezitten want wie van ons als cursusdeelnemer heeft nu niet het idee
gekregen nog in de toekomst met eigen vervoer te reizen? Juist, in de trein kun je
namelijk inzien hoe snelheid van het licht door verschillende waarnemers wordt ervaren
dan wel hoe de tijd voor elke waarnemer anders is. Zo wordt reizen met de trein een
ware belevenis! Dit werd zeer duidelijk uitgelegd en als de docenten als commercieel
directeur zouden werken bij de NS, dan zitten binnen no time de treinen nog voller en is
tegelijkertijd een milieuprobleem verholpen.
Verslag cursus Algemene en
Speciale Relativiteitstheorie
1
Gedurende de cursus werd ons aan de
hand van powerpoint presentaties en
zijdelingse sprongen naar You Tube
filmpjes het volgende verteld:
. Hoe kwam Einstein tot zijn ART en
SRT?
. Wie hebben hem daarbij geholpen en
ondersteund?
. Hoe kun je van je eigen magnetron de
lichtsnelheid van de golven berekenen?
. Hoe kwam Einstein bij zijn formule:
E = mc² ?
. Hoe kun je de levensduur van de zon
berekenen?
. De oerknal en hoe is het heelal uitgedijd?
. Wat zegt Einstein over zwarte gaten?
08
Kortom; vele aspecten kwamen in deze cursus aan de orde. Ook was er steeds ruime
aandacht om vragen te stellen en daaruit bleek dat de cursusleiders veel meer bagage in
zich hadden dan alleen deze prachtige voordracht te houden. De vragen werden
uitgebreid beantwoord.
De cursus werd afgesloten met een foto en aan de 35 deelnemers werd gevraagd een
beoordeling te geven. De cursisten gaven de totale cursus het cijfer van bijna een 9!
Overweldigend.
Dit verslag is een summiere samenvatting van het gepresenteerde. Voor mezelf
sprekend kan ik wel zeggen dat ik heel veel wijzer ben geworden en dat bepaalde zaken
uit de cursus even hun plaatsje moeten krijgen in de grijze massa. Maar dat alles wat nu
ontdekt en verder onderzocht wordt door wetenschappers, een klein radartje is in het
gehele proces van bewustwording: hoe zijn wij eigenlijk dan ontstaan!
Verslag cursus Algemene en
Speciale Relativiteitstheorie
2
Jelle van der Bij
[email protected]
Even opschakelen en de trekker reed al wat sneller. Nu 0.8 x de lichtsnelheid. Voor de
snelheidsduivels was dit nog niet genoeg. Er werd nog een straal van 0.6 x de lichtsnelheid aan
toe gevoegd. Maar de meter bleef hangen op 1. Was de meter kapot? Een parallax of stond de tijd
even stil? Duhh, niet dus!
Al gauw werden we meegesleurd in snelle tempo’s langs astronomische snelheden.
Stilstaand op aarde jagen we wel met gigantische snelheden door het heelal. In 24 uur om onze as
(1600 km/s), in 365 dagen om de zon (30 km/s), in de vortex van ons melkwegstelsel (240 km/s)..
Dat zou je bijna vergeten, als je op zondagmorgen je krantje onder de kruimels van de
croissantjes vindt..
In een klein half uurtje (of was het langer? Of korter?) had
Freerk ons begrip en gevoel bijgebracht over de
relativiteitstheorie van Einstein. Precies 100 jaar nadat
Albert er een punt achter had gezet. Begrip was één, maar
logisch was het niet in mijn hoofd.
Vanaf dat moment werden we in 6 weken op humoristische, relativerende wijze langs de grenzen
van ons heelal én voorstellingsvermogen gestuurd onder vakkundige leiding van Freerk en Gert.
(dat in het voetbal PEC een keer niet kon winnen van Ajax was even minder belangrijk geworden.)
Einddoel was het zwarte gat. Niet het gat waar FC Twente boven hangt en het had ook niets te
maken met de gespierde torso van Serena Williams, die vlak voor de
aanvang van de cursusavond in DWDD te zien was.
Serena Williams
Oktober / november 2015
Stel je eens voor, dat de omvang van de zon gecomprimeerd wordt tot
een voetbal, met hetzelfde gewicht en respectievelijke zwaartekracht.
En verzamel dan giga-veel van die voetballen in een netje. Hier wordt de
zwaartekracht dan zo groot, dat het één grote stofzuiger in het heelal
wordt. Je kunt er maar beter omheen vliegen, anders word je opgezogen
in een oneindige diepte met de snelheid van het licht. Spannend
misschien, maar hoe vertel je het je vrouw?
Don’t try this at home.
Een trekker rijdt met een snelheid van 4 km
per uur.
Dat is het tempo waarmee de cursus begon.
De tijd liep nog normaal.
Dat duurde niet lang.
09
Al met al een duizelingwekkende cursus, met als eindresultaat, dat een zwart gat een betekenis
kreeg, en dat we foutjes uit de lezing van professor doctor Robbert Dijkgraaf konden halen.
Noemt hij de man op de foto nu: Schwartschild? Doe ons maar Frietman.
Is dit belangrijk? We zijn allemaal sterrenstof. Alles is relatief. Mag het een kruimeltje meer zijn?
Freerk en Gert, bedankt!
Ik kijk nu al uit naar de volgende cursus!
De donkere stroom – een
mysterie
In het heelal is alles in beweging en meer nog dan tot voor kort gedacht werd.
De Aarde draait om de Zon heen met een snelheid van 29,78 kilometer per seconde. De Zon
en de planeten (en dus ook de Aarde) maken een omloop om het centrum van de Melkweg. De
snelheid daarbij is 220 kilometer per seconde. Op het ogenblik vindt deze beweging plaats in
de richting van een punt zuidwestelijk van de ster Wega in het sterrenbeeld de Lier.
Voor de meesten van jullie heb ik hiermee niets nieuws verteld. Deze zaken zijn algemeen
bekend. Dat is minder het geval met het volgende.
Onze Melkweg , samen met de galactische nevels in de buurt, beweegt met een snelheid van
ongeveer 400 kilometer per seconde in de richting van de (in het Engels) Great Attractor. De
Great Attractor kan door onze aardse telescopen niet worden waargenomen omdat het
centrum van de Melkweg in de weg staat. Maar aangenomen wordt dat de Great Attractor
bestaat uit enige duizenden spiraalnevels die dicht op elkaar staan in een betrekkelijk klein
gebied. Samen hebben ze een grote massa die zorgt voor een grote aantrekkingskracht. De
Great Attractor bevindt zich op een afstand van 100 miljoen lichtjaren in het sterrenbeeld
Winkelhaak (Norma).
http://www.esa.int/spaceinimages/Images/
2013/10/Shapley_Supercluster
Frans Dijk
Met moderne technieken zijn de sterrenkundigen wel steeds meer te weten gekomen over dit
gebied. Uit latere waarnemingen leidde men af dat dit gebied toch niet genoeg massa bezit
om als Great Attractor dienst te doen. De aandacht ging vervolgens naar een supercluster
met de naam Shapley supercluster. Deze cluster bevat ongeveer 10.000 spiraalnevels van de
grootte van ons Melkwegstelsel. Het is de grootste supercluster in het zichtbare heelal. Deze
Shapley supercluster bevindt zich op een afstand van 400 miljoen lichtjaren.
Het is niet duidelijk waarom de hier voor beweging plaats vindt. Het is niet een beweging die
een gevolg is van de oerknal. Er is nog een beweging die raadselachtig is. Miljoenen
melkwegstelsels op een afstand van drie miljard lichtjaren bewegen met grote snelheden van
700 tot 1000 kilometer per seconde in de richting van het sterrenbeeld Waterslang.
Vervolgens is de vraag wat de oorzaak van deze bewegingen is. Er wordt vanuit gegaan dat
het heelal homogeen is. Die gedachte werkt goed op de schaal die wij meestal bestuderen.
Maar is dat ook werkelijk het geval als we verder kijken dan onze horizon? Is het heelal
misschien op deze zeer grote schaal toch minder homogeen dan we dachten. Deze stroom
van melkwegstelsels geeft de mogelijkheid informatie te krijgen over tot nu toe onbekende
gebieden.
Vervolg op blad 11
10
Anderen zoeken de oorzaak van deze beweging op een of andere manier bij de donkere
energie. Daar weten we nog weinig van. Dan ligt het voor de hand het ene mysterie met het
andere in verband te brengen. Maar hoe dat verband er dan uit ziet is allerminst duidelijk.
Vervolg van blad 10
De donkere stroom – een
mysterie
In het multiversum zijn er vele heelallen
naast het onze. Misschien zijn er
elektrische, magnetische of gravitatiekrachten in een naast ons heelal gelegen
heelal die een invloed hebben op objecten
in ons heelal.
Cosmologen hebben ook nagedacht over
de mogelijkheid dat er op een grote
afstand van vele miljarden lichtjaren een
gebed is met een kleinere dichtheid. Er zou
dan een snellere expansie kunnen plaats
vinden omdat allerlei remmende factoren
veel kleiner zijn.
Iemand die meer wil weten kan op internet
veel informatie vinden.
Films over
sterrenkunde op
internet
http://www.outerspacecentral.com/cosmic_web_page.html
Een adres: www.kashlinsky.info/
Frans Dijk
Over Sterrenkunde is veel te vinden op internet.
Tik in (in google): www.galaxyzoo.org
Je komt dan op een pagina met een hele hoop programma’s die over astronomie gaan.
Als je Engels niet zo goed is, kun je op deze pagina kiezen voor
Galaxy Zoo Nederlands (Dutch) – You Tube
Dan kom je terecht bij flink aantal filmpjes over sterrenkundige onderwerpen in het Engels,
maar ondertiteld in het Nederlands.
Succes!
Frans Dijk
11
Variabele sterren
Oude liefde roest...niet
Deel 1
Willie Buning
Mijn apparatuur is in de jaren zo verfijnd dat mijn deepskyfoto’s steeds beter worden,
automatisch leg ik mijn "lat" hoger… Maar bij mij zit nog wat anders in het vat dat al een
langere tijd borrelt: namelijk variabele sterren.
In de 90 jaren van de vorige eeuw was ik bezig met variabele sterren: observeren,
catalogiseren en analyseren van pulsatie tijden. Dit gaat natuurlijk niet vanzelf; met als
mentor een professionele astronoom en computer programma's zoals Mathcad, lukte de
analyse redelijk. Het vinden van variabele sterren zonder GOTO was een echte uitdaging,
waardoor ik mij meer en meer op het analytische vlak specialiseerde. Let wel, de 90-er jaren,
internet was in ontwikkeling. Eerst ging alles per brief, die was 3 weken onderweg naar
Litouwen, verwerking en het antwoord retour, dan was ik 2 maanden verder en dan besef je
de e-mail is een zegen.
Wat zijn variabele sterren?
Kort gezegd: Sterren die veranderen in hun helderheid als gevolg van een fysiek proces in de
buitenlagen van hun kern. Variabele sterren hebben hun voorraad waterstof in hun kern
opgebruikt en gaan dan over naar heliumfusie, in de lagen buiten deze zone is de druk en
temperatuur zo hoog en heet dat de daar aanwezige waterstof fuseert,
Dit heeft als effect dat de gehele schil als het ware opzwelt. Zwelling betekent een toename
van volume, waardoor de zelfde energie in een grotere ruimte verdeeld wordt, m.a.w. de
lichtsterkte wordt zwakker. Dit kunnen we meten door middel van het magnitude getal. Als
het volume groter wordt, wordt de temperatuur en de druk lager, waardoor de zwaartekracht
de buitenlagen weer naar de kern trekt, en de cyclus begint opnieuw.
Nou en? Wat kan ik daarmee? Wij als amateurs weinig, maar beroeps-astronomen kunnen
hierdoor een aantal bestaande modellen in de astrofysica evalueren en bijstellen. In feite is
het DE grote toevoeging van amateurastronomen aan de wetenschap.
Variabele sterren anno 2015.
Al ettelijke jaren was ik bezig om mijn apparatuur te gaan gebruiken voor opnames van
variabele sterren, echter mijn apparatuur was gewoon niet goed genoeg. In het najaar 2015
kocht ik een andere montering met meer en modernere software. Met deze montering in
samenspraak met andere software is het mogelijk precies de gewenste sterren in beeld te
krijgen.
Vervolg naar blad 13
12
Niets gaat vanzelf en het heeft nog wel enige tijd geduurd om met “mijn systeem” de gewenste
precisie te bereiken.
Vervolg van blad 12
Oude liefde roest...niet
Variabele sterren
Deel 1 Willie Buning
Vroeger... gebruikte men starhopping: je stapt van een bekende ster naar de volgende tot je
het doel bereikt. Weer later GOTO, het telescoopsysteem uitrichten op 3 sterren, dan GOTO
naar het doel, werkt goed maar niet precies genoeg.
Tegenwoordig gebruik ik "plate solving"; in Nederlands: de foto oplossing; ik richt mijn
telescoop op een gebied, declareer in de computer: "dit zijn ongeveer de coördinaten" en de
computer vergelijkt de opgenomen foto met data uit een database. Na een aantal seconden
geeft de computer aan: MATCH, oftewel, de foto wordt herkend in de database, dus het
telescoop systeem weet voor 99,5 % zijn positie, beweegt dan naar het doel (de variabele
ster) en jawel, de variabele ster staat in beeld.
Waarom dit alles? Vreemd als het klinkt, als Astro-fotograaf heb je weinig tijd; de aarde draait
razendsnel onder het hemelgewelf door, elke seconde tijdwinst is een pre. Stel je doel staat in
het westen, voor je het weet is het doel verdwenen in het stadslicht aan de horizon.
OK, mijn systeem is goed genoeg en nu?
Welke variabele sterren zijn interessant? En hoe fotografeer ik die?
Klinkt heel simpel, maar dat is het niet. Ik heb daarvoor contact gezocht met Belgische
collega's die zeer bedreven zijn in deze discipline. Daarbij heb ik veel, zeg maar gerust heel
veel, lectuur doorgeworsteld, om enigszins begrip te krijgen in de problematiek van deze
discipline. Kort gezegd komt het hierop neer dat de CCD camera een vulling krijgt van
ongeveer 65 % van zijn kunnen, dan is er "ruimte" voor de Min en Max van de cyclus.
Een CCD pixel ( 8 miljoen in mijn camera) kan je zien als een emmer, te weinig of te veel
gevuld met fotonen (licht) geeft onbetrouwbare data af, en een variabele ster fluctueert in
helderheid, dus om die 65 % te bereiken is veel fijn afstelling benodigd.
Het luistert toch wel zeer precies; het bereik moet zó gekozen worden dat de variabele ster
gemeten kan worden in zijn maxima en minima waarbij de CCD pixels niet verzadigd worden
of te weinig fotonen ontvangen.
Welke variabele sterren?
De Belgisch collega’s adviseerden mij om te beginnen met HADS sterren.
HADS? High Amplitude Delta Scuti sterren.
Dat zijn variabele sterren die in een tijdbestek van ongeveer 3,5 uur hun minimum en
maximum aan magnitude bereiken binnen een amplitudeverschil van ongeveer 1,5.
OK, dat begrijp ik, de lectuur gelezen, XX Cygnus is een Delta Scuti Ster. Hij is circumpolair,
ook handig, die kan ik dus het hele jaar door meten.
13
Tot zover deel 1. Het gehele artikel, de delen 1 en 2 over Variabele Sterren
van Willie Buning staat op onze website.
De link is: http://www.vws-thales.nl/waarneemgroep/variabele-sterren/
Lezingen winter en
voorjaar 2015 / 2016
21 januari 2015
18 februari 2016
A. van Calcar
Voer 40 jaar bij Nedlloyd, P & O Nedlloyd
en Mearsk. De laatste 10 jaar als kapitein
op grote containerschepen.
Hij is voorzitter van de Groninger Weer en
Sterrenkunde Vereniging.
14
de Geschiedenis van de Ned. sterrenkunde
Historicus van de moderne natuurwetenschappen in hun culturele en maatschappelijke
context, met speciale aandacht voor sterrenkunde.
Verbonden aan het Freudenthal Instituut van de Universiteit Utrecht. Daar is hij programmacoördinator van de masteropleiding History and Philosophy of Science.
Hij is de auteur van:
• De ontdekkers van de hemel: de Nederlandse sterrenkunde in de twintigste eeuw.
• Synthetisch Denken: natuurwetenschappers over hun rol in een moderne
maatschappij, 1900-1940.
Samenvatting: Er is iets bijzonders aan de hand met de sterrenkunde in ons. Ondanks het
bewolkte klimaat en de dichte bebouwing is Nederland op astronomisch gebied een
grootmacht en dat al een eeuw lang. Met kopstukken als Kapteyn, Minnaert en Oort. Hoe
komt dat? Wie waren die mensen? En waarom werd juist de Nederlandse sterrenkunde zo
succesvol?
Dr. D.M. Baneke
Vervolg op blad 15
Alle lezingen beginnen om 19.30 uur, Locatie Doepark Nooterhof
Goertjesweg 1, 8013 PA Zwolle
Metrologie
In zijn lezing vertelt van Calcar over verschillende onderwerpen van de metrologie.
• De geschiedenis van de meteo en hoe een weerbericht opgebouwd wordt.
Zowel vroeger als nu en hoe er met die weersgegevens wordt omgegaan.
• Over de meteoroloog Buys Balot de oprichter van het KNMI.
• Het nieuwste Meteo programma voor Oceaan navigatie en wat daar allemaal mee
gedaan kan worden.
• Wat er gebeurt als er niet goed omgegaan wordt met de weer- en programmavoorspellingen.
• Hoe beter de weersvoorspellingen, hoe minder energie gebruikt wordt, hoe minder
brandstof en hoe beter voor het milieu.
• Veel foto's van schade door slecht weer en bijzondere weersverschijnselen.
• De gevolgen van zwaartekracht bij de scheepvaart. Dat moet sterrenkundigen toch
wel aanspreken.
Vervolg van blad 14
Lezingen
31 maart 2016
Wetenschappelijk
Ruimteonderzoek in Nederland
G. Cornet
http://www.natuurkunde.nl/artikelen/27
26/gerard-cornet
Samenvatting
Het
wetenschappelijk
ruimteonderzoek
in
Nederland
concentreert zich bij het SRON,
Netherlands
Institute
for
Space
Research, een NWO-instituut met
vestigingen in Utrecht en Groningen.
wetenschappelijk onderzoek in en
vanuit de ruimte.
SRON bedenkt, ontwikkelt, bouwt en gebruikt meetinstrumenten voor
SRON kan worden beschouwd als het Nederlandse agentschap voor wetenschappelijk
ruimteonderzoek en als thuisbasis voor de deelname aan programma's van de Europese
ruimtevaartorganisatie ESA.
Nederland heeft zich in het ruimteonderzoek gespecialiseerd op de gebieden hoge energie
astrofysica (röntgen/gamma-onderzoek) en lage energie astrofysica (infrarood en submillimeter
onderzoek). Vele instrumenten voor astrofysisch onderzoek die door SRON in het verleden zijn
gemaakt hebben een plaats gevonden in nationale satellieten (IRAS), bilaterale satellieten
(BeppoSAX), ESA-satellieten (EXOSAT, ISO, Herschel) en NASA-satellieten (Gamma-Ray
Observatory, Chandra). De gegevens van dit soort missies vormen jarenlang een rijke bron van
interessant onderzoek.
De röntgencamera’s aan boord van de Italiaans-Nederlandse satelliet BeppoSAX (operationeel
van april 1996 tot april 2002) en een spectrometer voor de ESA-satelliet ISO (operationeel van
november 1995 tot april 1998) hebben vele interessante ontdekkingen op hun naam gebracht.
Met behulp van de camera’s in BeppoSAX heeft men nauwkeurig de al lang bekende gammauitbarstingen in het heelal kunnen lokaliseren. De spectrometers in ISO en Herschel hebben
diverse moleculen (w.o. van water) kunnen detecteren in het stof en gas rond jonge sterren.
Zeer gevoelige en nauwkeurige spectrometrie in röntgenstraling vanuit het heelal is mogelijk
geworden met de spectrometers die gebouwd zijn voor resp. het NASA röntgenobservatorium
Chandra (gelanceerd op 23 juli 1999) en het ESA-observatorium XMM-Newton (gelanceerd op 10
december 1999).
Al vele jaren richt SRON haar aandacht ook op het aardgericht onderzoek. Deelgenomen is aan
de ontwikkeling en bouw van het instrument SCIAMACHY, dat op de eerste "milieu-satelliet" van
ESA metingen verrichtte van de concentratie van sporegassen in de aardatmosfeer (2002-2011).
De opvolger van SCIAMACHY (TROPOMI) wordt voor de zomer van 2016 gelanceerd. De nieuwste
tak van onderzoek, geïnspireerd zowel vanuit het atmosfeeronderzoek als vanuit de
sterrenkunde heeft betrekking op de detectie en karakterisering van exo-planeten, inmiddels een
nieuw onderdeel in het SRON-programma.
28 april 2016
Waarnemen en fotograferen van de zon.
E. Veldhuis:
Samenvatting: Onderwerpen die behandeld worden: Wat is op de zon te zien met verschillende
telescopen/filters en golflengtes. Zoals Witlicht, H-alpha en Calcium-K, modificatie van de
Coronado PST, het gebruik van de Daystar Quark, het maken en bewerken van zonopnamen en
activiteiten van SolarLive.
Werkzaamheden aan
de koepel
Een verslag
Celestron C-11
Alles wat gebruikt wordt heeft
onderhoud nodig en zo ook onze
sterrenwacht.
Een
kort
verslag
over
de
werkzaamheden van de leden van de
Thales waarneemgroep.
Ook geef ik aan welke taken nog
uitgevoerd moeten worden.
Verder vermeld ik hier en daar wat
interessante
weetjes
over
de
techniek van onze apparatuur.
Peter Simmering
Vervolg op blad 17
16
De telescoop en zijn montering
De grote telescoop, een Celestron C-11, is op een equatoriale montering geplaatst en die staat op een vaste
zuil. Met montering wordt bedoeld: het stelsel van assen waarmee een telescoop gedraaid kan worden.
Twee assen staan daarbij altijd haaks op elkaar.
Staat één as precies verticaal dan wordt het systeem een azimutale montering genoemd; draaiing vanaf het
Noorden (0º) met de klok mee (net als in navigatie) wordt azimut genoemd en ligt dus tussen 0 en 360º. De
helling ten opzichte van de horizon heet inclinatie en ligt daardoor tussen 0 en 90º. Bij het volgen van een
ster aan de hemel moet je met dit systeem steeds beide assen aandrijven en over langere tijd zie je het beeld
kantelen.
Bij een equatoriale montering wordt de hele boel scheef opgesteld: één as wordt op de hemelpool ingesteld
(zie hierna) en omdat de rest van de montering, inclusief de telescoop, daar om heen met de sterren
meedraait, wordt deze as de uuras genoemd. Hier wordt gerekend vanaf een nulpunt aan de hemel, nl. het
lentepunt (één van de punten waar de hemelevenaar en ecliptica elkaar doorsnijden) Een volledige rotatie
wordt nu niet in 360º gemeten maar, veel praktischer, in 24 uur. De uuras staat haaks op het vlak van de
(hemel- en aardse) evenaar. De 'hoogte' van een ster heet nu declinatie en wordt nu niet gemeten ten
opzichte van de horizon, maar ten opzichte van de evenaar in een hoek die tussen +90º en -90º ligt (de beide
hemelpolen). Als de uuras van zo'n equatoriaal systeem maar nauwkeurig (genoeg) wordt uitgelijnd op de
hemelpool, dan hoeft de andere as (declinatie-as) maar eenmaal op de ster te worden ingesteld en de
telescoop kan hem dan gemotoriseerd (alleen de uuras) precies in beeld blijven houden. De ster staat stil en
het beeld kantelt niet. Voor fotografie, vooral lange tijdopnamen, is dit dus veel geschikter. Daarom staat
onze telescoop dus op een equatoriale montering.
Het viel ons op, dat sterren en planeten zich langzaam maar zeker door het beeld bewogen. Toch geldt de
montering waar de telescoop op geplaatst is, als één van de nauwkeurigste die in dit marktsegment
(semiprof) te verkrijgen is. Het moet uitstekend in staat zijn om een object gedurende lange tijd te volgen,
waarbij dit in het beeld door de telescoop, stil zou moeten staan.
Wat te doen? Allereerst bepaal je het punt aan de hemel waar zich de exacte hemelpool bevindt. Dat is bij
een telescoop van dit formaat nog niet zo gemakkelijk.
Voor een kleine telescoop met lage vergroting en voor incidentele visuele
waarneming is het voldoende om de uuras van de telescoop, mits een
montering van het equatoriale type, gewoon op de poolster – Polaris – te
richten. Zoek de Grote Beer, voor het gemak hier even de Steelpan
genoemd, en trek in gedachten een lijn vanaf het uiteinde van het pannetje
'omhoog', totdat je op 5x de “hoogte” van het pannetje, een ster ziet staan.
En dat is 'm. Nee, het is geen erg heldere ster, zoals in sommige liedjes wel
beweerd wordt. Laat vervolgens de telescoop om de uuras draaien in een
tempo van 1x/etmaal en je object blijft keurig stilstaan in beeld. Zo
ongeveer, plusminus.
Met een grote telescoop zoals in onze sterrenwacht, waarmee bij hoge vergrotingen ook langdurige
opnamen gemaakt worden, zal het volgen van een object veel nauwkeuriger moeten. Er zijn een paar
complicaties.
Vervolg van blad 16
Werkzaamheden aan
de koepel
Een verslag
De eerste complicatie is dat de
telescoop precies in het tempo van de
sterren aan de hemel moet kunnen
meelopen. Dat doet hij trouwens ook.
De montering van de telescoop in de
koepel
kan
op
verschillende
snelheden volgen, zoals die van de
maan, en (belangrijker) die van de
sterren. Dat is overigens niet precies
1 maal in 24 uur. Voor wie dat nog
niet wist, hier enige uitleg.
Een etmaal van 24 uur is de periode
van de (gemiddelde) tijd tussen twee
momenten dat de Zon aan het zelfde
punt aan de hemel staat, bijvoorbeeld
in het zuiden. Alleen staat de Zon niet
stil aan de hemel. Van ons uit gezien
beweegt hij in een jaar een extra
rondje ten opzichte van de sterren.
Belangrijk gevolg: het punt aan de
hemel waar de Zon 's middags in het
zuiden staat, is dus iets verschoven
ten opzichte van de vorige dag.
Peter Simmering
Vervolg op blad 18
17
De Zon draaide niet slechts 360 graden ten opzichte van de sterren, maar een stukje meer. Maar het is de
aarde die draait. In die 24 uur hebben we t.o.v. de sterren iets meer dan 360 graden rondgedraaid. Een
volledige omwenteling ten opzichte van de 'bewegende' Zon (= 1 dag) duurt dus ietsje langer dan onze
omwenteling ten opzichte van de sterren. Je kunt simpel gezegd stellen dat als een jaar ongeveer 365 dagen
bevat en we daarbij en rondje om de Zon zijn gelopen, we dus 366 ¼ omwentelingen hebben gemaakt. Eén
rondje meer. Een aardrotatie t.o.v. de sterren duurt dus korter dan een etmaal en is bij benadering 365 / 366
maal 24 uur, is ongeveer 23 uur en 56 minuten. Een jaar duurt ongeveer een kwart etmaal langer, maar voor
praktische doelen is dit nauwkeurig genoeg. Zoals gezegd, de montering van onze telescoop kan (ook) in dit
tempo volgen. Hier zit het probleem niet.
De volgende complicatie is wat lastiger. Want in tegenstelling tot wat sommigen denken, staat de poolster
niet exact op het punt van de hemelpool. Sta je precies op de Noordpool van de aarde, dus bovenop de
aardas, dan bevindt Polaris zich niet exact recht boven je hoofd (in het zenit), maar ruwweg twee-derde
graad uit het lood.
Daarom richt de uuras niet op de poolster, maar op een punt waar geen ster te zien is en dat is lastig
genoeg. Richt op een afstand van ruim een diameter van de maan, gerekend vanaf de poolster, in de richting
van het uiteinde van de steel van het steelpannetje. Kun je het nog volgen? Lees anders het voorgaande nog
eens... Vervolgens ga je met de fijnafstelschroeven op de montering, bijstellen totdat zowel de sterren aan
de hemelevenaar als die op hogere noorderbreedtes, gedurende lange tijd exact stil blijven staan. Een
webcam gekoppeld aan een computer kan daarbij goede diensten bewijzen. Zet een stipje met uitwisbare
inkt op het scherm, precies op de ster en kijk of hij daar niet onder vandaan komt.
Waarom dit hele verhaal? We ontdekten, dat het gewenste punt aan de hemel net niet exact in het verlengde
van de uuras van de telescoop te krijgen was. We stuitten tegen het eind van het instelbereik aan. We
hebben daarom bij daglicht – op de gok – in de bovenplaat van de zuil nieuwe montage gaten geboord en
getapt en de montering daarop geplaatst. We zijn nog niet helemaal tevreden over het resultaat, maar we
zijn er bijna.
Goto en computeraansturing
Een rechtgeaarde waarnemer zal natuurlijk heel hard roepen dat hij een telescoop met “Goto” systeem die
alles zelfstandig aan de hemel vinden kan, niet nodig heeft omdat hij zelf de hemel als zijn broekzak kent,
maar diep in zijn hart vindt hij het natuurlijk ontzettend gemakkelijk.
De telescoop is voorzien van een handbedieningskastje. Door intoetsen van het juiste objectnummer van
een planeet, ster, sterrenstelsel of nevel kiest. Met een druk op de knop Goto zal de telescoop daar feilloos
heen sturen. Nadeel is alleen dat je die nummers in een lange lijst moet opzoeken. Nog niet erg handig.
Gelukkig kunnen tegenwoordig steeds meer programma's, zoals het welbekende Stellarium, Cartes du Ciel
en anderen, ook een telescoop aansturen mits deze maar ASCOM praat (een protocol dat veel
geautomatiseerde telescopen kunnen kwebbelen) of als hij zich kan voordoen als een Meade LX200 (een
ander protocol).
Op dit moment hebben we bekabeling gelegd tussen een kleine computer in de koepel en de telescoopaansturing.
Vervolg van blad 17
Werkzaamheden aan
de koepel
Een verslag
De koepel - Aansturing
Met dezelfde computer wordt het ook mogelijk, tegelijk de opening van de koepel met de telescoop mee te
laten draaien. Op dit moment doen we dat nog handmatig met een kleine afstandsbediening. Ook hier dus
nog wat werk aan de winkel om het e.e.a. te verfijnen.
Aandrijving
De aandrijving loopt momenteel wat stroef – of liever gezegd – de wieltjes die de koepel dragen hebben het
soms zwaar en sommigen moeten al vervangen worden. De oorzaak lijkt dat de onderkant van de koepel
niet exact vlak is, waardoor sommige wieltjes het soms zwaarder hebben en extra snel slijten. We zijn op
zoek naar sterkere wieltjes en verder zullen we ook iets aan de oorzaak moeten doen. Daar zijn al ideeën
over. De komende tijd gaan we dit beoordelen om het beste idee te kiezen voor de uitvoering.
Weer en wind
De koepel staat bloot aan weersinvloeden en zal een keer schoongemaakt en in de was gezet moeten
worden voor vuilafstoting. Een klusje dat we nog maar even uitstellen.
Verder hebben we gemerkt dat het dak van het gebouw waar de koepel op staat, soms wat water lekt langs
de onderrand van de koepel. Zijn er nog dakdekkers onder onze leden of mensen zonder hoogtevrees met
twee rechterhanden?? Graag melden als vrijwilliger.
Door het aanklikken van een ster
kunnen we de telescoop er naar toe
draaien. Verbluffend precies. Dat
gaat alleen niet altijd geheel
vlekkeloos – soms draait hij precies
verkeerd om – dus er zijn nog wat
probleempjes op te lossen, maar dat
hoort er bij. Als alles klaar is kunnen
mensen zonder veel kennis van de
plaats van objecten aan de hemel,
deze toch heel eenvoudig vinden. Het
gemak dient de mens.
Peter Simmering
18
Netwerk en presentatieruimte
Het is altijd al een wens van het bestuur geweest, dat in de ruimte onder de koepel via de grote monitor de
waarnemingen met de telescoop live gevolgd zouden kunnen worden. Door het opzetten van een netwerk
waarmee verbinding met de telescoop gemaakt kan worden, komt deze wens binnen niet al te lange tijd in
vervulling. De ruimte in de koepel is beperkt, maar de ruimte genaamd “Sterretjesmos” kan meer personen
herbergen en die daaronder nog meer.
Overige ruimten
Het keukentje moet wat opgeknapt en schoongemaakt worden. Het archief dat daar staat, moet worden
opgeruimd. Een grote telescoop (Zeiss) van ongeveer 100 jaar oud moet schoongemaakt worden. Ook is er
een geheel lege vitrine die nog verder in elkaar gezet moet worden en dan plaats kan bieden aan kleine
telescopen, schaalmodellen van het zonnestelsel en wat diens meer zij.
Cursus kijkbewijs
De cursus voor het bedienen van al dit moois is bijna voltooid. Het concept hiervan wordt naar de
waarnemers gestuurd. Naarmate de werkzaamheden vorderen en bepaalde zaken 'handiger' te doen zijn
(lees: meer geautomatiseerd) zal de cursus daar op aangepast worden.
Tot slot
Heb je door het lezen van het voorgaande ook interesse gekregen om eens bij de waarneemgroep te komen
kijken of mee te helpen bij alle dat werk dat gedaan moet worden, neem dan contact op met Willie Buning,
[email protected] of met mij, [email protected]
Jeugdmiddag
Doepark Nooterhof
Herfstvakantie 2015
Op het Doepark Nooterhof wordt in mei- en
herfstvakantie
telkens
een
aantrekkelijk
weekprogramma samengesteld voor jonge
kinderen. Allerlei partners van het park dragen
een steentje bij, zo ook Thales. De beide foto’s
geven weer dat het ook nu weer de moeite
waard was om mee te werken.
Aan belangstelling gelukkig geen gebrek!
Gert Schooten
Wat is er te zien
aan de hemel
De rubriek “Wat is er te zien aan de hemel”, die jarenlang werd afgedrukt in Sterrenstof, is met
ingang van deze uitgave komen te vervallen. Daar zijn 2 redenen voor.
Op onze website vws.thales.nl, onder het item Waarneemgroep bij Astro-kalender 2016; wordt
er automatisch een link gemaakt met: http://hemel.waarnemen.com/astrokal/2016.html#jan .
Hier wordt een compleet overzicht gegeven van alle waarneembare bijzonderheden aan de
nachtelijke hemel. Ook zijn er nog meer websites op internet, die ieder op zich een eigen
maand- of een jaarkalender presenteren. Vergelijk ze met elkaar en kies de kalender die voor
ieder persoonlijk de beste omschrijving geeft.
Enkele voorbeelden: http://www.volkssterrenwachtbussloo.nl/hemelverschijnselen.
http://www.allesoversterrenkunde.nl/#!/sterrenhemel/hemelverschijnselen/?yearMonth=2016-1
De 2de reden om de kalender niet meer te presenteren is: het kopiëren en de lay-out om alles
passend en op de juiste regels te krijgen. Soms is dat monnikenwerk. Als redacteur geef ik
liever meer aandacht aan goede redactionele kopij.
Harry van der Werf. Redactie
19
Planetoïde 15 Eunomia
Vincent Spannenburg.
Waargenomen vanuit Raalte.
Zondag 11 oktober 2015
Prachtig dat viertal;
Wega – Altaïr – Deneb – Mirfak.
Buiten zag ik dat het goed helder was.
Het uitrichten van de C-8 met de NexStar+
verliep vlot.
Vervolg op blad 21
20
Rond 21.15u had ik het kleine planeetje in beeld. In de 9 x 50 mm zoeker van mijn C-8 is de
gecomprimeerde omgeving van waar Eunomia moet staan. Zo helder, dat het me geen
moeite kost om de kijker met de NexStar+ de juiste kant op te sturen. De kleine sterretjes in
het Celestron zoekertje tintelden heerlijk fris. Weer een indicatie dat het vanavond erg
helder is. Sterren en ook planetoïden zijn puntbronnen en dus makkelijker te traceren dan
nevels, waarvan het licht veel meer uitgesmeerd wordt onder matige omstandigheden.
Vooral zoals vanavond met een redelijk windje. Wat me ook opviel, is dat het
sterrenpatroon in de zoeker door de dagelijkse observering er telkens iets anders uitzag.
Ster 83, een visuele dubbele met een magnitude van 6,5 en 7, stond weer mooi onderin de
zoeker. Daarboven, tussen twee relatief heldere sterren met een magnitude van + 6 en 7,
stonden gisteren twee zwakkere sterretjes bij elkaar. Nu niet meer?
Toen ik door het oculair van de
grote kijker keek, viel het me op
dat het trapezium er niet meer
was. Oh…, meteen die twijfel.
Zat ik wel op dezelfde plek? Ik
speelde nog een beetje met de
omgeving
rondom
het
sterrenpatroon dat ik als eerste
in beeld had en voelde aan dat
het er alleen maar onduidelijker
door werd. Wacht even, een
idee! Als ik nu eens die foto van
hetzelfde gebiedje op mijn
smartphone tevoorschijn haal en
dat vergelijk met het beeld in de
kijker. Wauw, wat goed, dat die
mogelijkheid er is.
Ik vergeleek heel nauwkeurig het plaatje in de kijker met de foto van gisteren. Nog steeds
twijfel. Het is zo ontzettend anders, bijna niet te geloven.
Een nieuw idee. Als ik nu een nieuwe foto maak van hetzelfde gebiedje dat ik meen te
herkennen in de kijker, dan kan ik het misschien duidelijker zien. Beide foto’s kan ik dan
heel snel vergelijken op de smartphone. Zoals met een blink comparator. Dat is zo gedaan.
De houder voor de smartphone had ik weer achter het 40 mm oculair geplaatst en met de
Z3 meerdere plaatjes gemaakt. Daarna vergeleek ik onmiddellijk de foto’s met elkaar. Het
is wonderlijk hoe snel het dan opvalt welke van de vier sterretjes uit het trapezium
verschoven is. Fantastisch om te zien.
Vervolg van blad 20
Planetoïde 15 Eunomia
De blink comparator.
Clyde Tombaugh gebruikte het instrument
en ontdekte er Pluto mee!
Vincent Spannenburg.
Waargenomen vanuit Raalte.
[email protected]
21
Meteen door naar NGC 7798 in het sterrenbeeld Pegasus, het uitgangspunt voor het
trapezium en misschien de planetoïde 15 Eunomia.
Nu had ik zekerheid. Het is hetzelfde gebiedje. In het 40 mm oculair een gebiedje van
ongeveer 1 graad doorsnede. De ‘ster’ die gisteren de bovenzijde van de lange poot had
gevorm was zijn eigen weg gegaan. Ik had 15 Eunomia gezien, die kleine planetoïde van 357 x
255 x 212 km doorsnede. Ik ben blij met het succes. Het moedigt me aan hier vaker mee bezig
te gaan. Ceres nog, Pallas, Psyche, weer Vesta proberen en zovele anderen! Maar, hoe ver
was 15 Eunomia nu opgeschoven? Ze stond nog steeds in hetzelfde beeld met de andere drie
sterren van het gewezen trapezium. Als het 40 mm oculair een veldje van sterren laat zien met
een doorsnede van ongeveer één graad dan moet dat heel ruw geschat ongeveer 15 à 20
boogminuten zijn.
Gegevens van Planetoïde 15 Eunomia S-type
Diameter
- 357 x 255 x 212 km
Rotatietijd
- 6,083 uur
Albedo
- 0,209
Perihelium
- 2,149 AE
Aphelium
- 3.138 AE
Omlooptijd
- 1569,687 dagen
Dagelijkse beweging - 18,16 km/s
Schijnbare helderheid +7,9 tot +11,24
magnitude
Planetoïde 15 Eunomia is duidelijk groter dan 356 Eleonora, die ik op 17 maart 2015 had
gezien. Dat grote verschil is natuurlijk niet te zien door de telescoop. Eleonora heeft een
kleinere doorsnede van 154 km. Ook deed ze zich minder rood voor. Meer oranje geel.
Eunomia werd ontdekt door de Italiaanse sterrenkundige Annibale de Gasparis op 29 juli
1851. Gasparis had eerder ook de planetoïden Hygiea, Parthenope en Egeria ontdekt en zou
later nog vijf andere planetoïden ontdekken.
Infocentrum
Staatsbosbeheer
in Den Nul.
Zeer regelmatig rijd ik langs het Infocentrum van Staatsbosbeheer in Den Nul. Jaarlijks trekt
het vele bezoekers. Anderhalf jaar geleden lukte het me niet om daar zo achteloos aan voorbij
te gaan. Ik sprak daar met één van de werknemers en bood aan om af en toe met een
sterrenkijker langs te komen om bezoekers wat te laten zien van de zon. Zij was samen met
Anja Nijssen, de boswachter, direct enthousiast. Ik plaats nu vier à vijf keer per jaar op de
zondagmiddagen mijn C-8 daar op de stoep. De bezoekers zijn erg belangstellend.
Ondertussen heb ik samen met een vleermuizenman al twee keer een avond verzorgd. Hij
houdt dan een presentatie over de vleermuis en gaat daarna met een batrecorder de directe
omgeving in om iedereen de geluiden van de beestjes te laten horen. Daarna verzorg ik een
presentatie en hoop de aanwezigen de sterrenhemel te kunnen laten zien. De groepjes
bestaan tot nu toe uit ongeveer twaalf tot vijftien mensen van alle leeftijden.
Op 12 februari 2016 heb ik daar weer een presentatie maar dan zonder de vleermuisman. Het
is dan vroeg donker en hopelijk ook helder, dat geeft meer mogelijkheden. Misschien zijn er
leden van Thales die bij deze presentatie aanwezig willen zijn. Neem je eigen sterrenkijker
mee. Op die manier kunnen we Thales nog beter promoten!
Infocentrum Den Nul
Opname door het oculairgat van de C-8.
Gemaakt met de Xperia Z3 compact
van Sony
Vincent Spannenburg.
Twee keer heb ik daar nu gestaan met Jan Kamphuis. De laatste keer op een zondag. Jan had
zijn Lunt kijker meegenomen
om de bezoekers de zon te
laten
zien
met
de
protuberansen
en
filamenten. De bezoekers
waarderen dat zeer, omdat
dit ook met de natuur te
maken heeft. De reden
waarvoor zij dit centrum
bezoeken!
Een goed waarneemjaar
gewenst aan alle actieve
waarnemers, starhoppers
en sidewalk astronomers.
Infocentrum Den Nul. Foto Jan Kamphuis
22
Lustrum Triangulum
Freerk Dijkstra, secretaris
Op zondag 4 okt 2015, bezocht ik de feestelijke bijeenkomst van Triangulum in “Het Kristal”
te Apeldoorn waar de vereniging haar zestigjarige jubileum vierde. Bij binnenkomst kreeg ik
als Thales vertegenwoordiger een balpen met inscriptie. Ik zal deze bewaren voor mijn
opvolger.
In het welkomstwoord van de voorzitter Jos Weemaes pikte ik op dat Triangulum met 180
leden de grootste van de honderd bij de KNVWS aangesloten Verenigingen, Stichtingen en
Werkgroepen is. Maar ook dat Triangulum, naast de gebruikelijke activiteiten zoals lezingen,
cursussen en werkgroepen, succesvol is met parallel lezingen en een digitale bibliotheek. De
voorzitter spelde een zestal actieve leden (o.a. Cor Klaver en Wim den Heyer) een insigne op
met een bijbehorend praatje over hun verdiensten voor Triangulum in de afgelopen jaren.
Niek de Kort, voorzitter van de KNVWS, volgde met een korte toespraak.
Daarna bekeken de ca. honderd genodigden een TED talk filmpje van David Christian, zie
https://www.youtube.com/watch?v=yqc9zX04DXs, gevolgd door een inleiding van Dr. Fred
Spier over "Big History: een geschiedenis van sterren en mensen”, waarin ingegaan werd op
de vraag hoe mensen en de sterrenwereld met elkaar verbonden zijn. Hij is internationaal
gezaghebbend over dit onderwerp en medeoprichter en president van de International Big
History Foundation en verzorgt een collegereeks over het onderwerp bij o.a. de Universiteit
van Amsterdam. Van zijn hand is onlangs de tweede editie verschenen van het boek ”Big
history and the future of humanity”.
(zie http://www.uva.nl/over-de-uva/organisatie/medewerkers/content/s/p/f.spier/f.spier.html )
David Christian
The history of our world in 18 minutes
https://www.youtube.com/watch?v=yqc9zX04DXs
23
Tijdens de receptie overhandigde ik namens Thales aan de Triangulum voorzitter Jos
Weemaes ons presentje. Een tweetal laserpennen, erg handig bij een beamerpresentatie. Tot
mijn verrassing kreeg ik nog een tweede cadeau in de vorm van een boekje: “Over
Triangulum, astrofysica, kosmologie en klimaat”. Op mijn verzoek werd het door Weemaes
gesigneerd. Ik zal dit boekje t.z.t. laten rouleren in het bestuur en bij geïnteresseerden.
Ik nam nog een sinaasappelsapje, ik was mijn eigen Bob, en voerde enkele gesprekjes. Met
o.a. de KNVWS, voorzitter Niek de Kort. Hij wist nog heel goed dat hij helaas de opening van
onze sterrenwacht had moeten missen, maar weer wel bij het afscheid was van onze vorige
voorzitter Frans Dijk aanwezig was. Daarna vertrok ik onder een stralend zonnetje terug naar
Zwolle.
Lezingen Triangulum Apeldoorn
Op donderdagavonden, aanvang om 19.30 uur.
Zoals bekend worden de lezingen afwisselend in de locatie 't Hart te Eefde en het Kristal in Apeldoorn gegeven.
De reguliere lezingen worden door een externe spreker verzorgd, de parallel lezing door één van de eigen leden.
21-01-16 Het zwarte gat in het centrum van de Melkweg
Thomas Bronzwaer MSc regulier Kristal
Distelvlinderlaan 200, 7323 XB Apeldoorn
11-02-16 De atmosferische grenslaag
Dr. Henk de Bruin
regulier
Het Hart
Jolinkweg 2, 7211 DM Eefde
25-02-16 Een prima Kadaster in Nederland: met dank aan Napoleon! Rik Wouters MSc parallel
Kristal
Distelvlinderlaan 200, 7323 XB Apeldoorn
10-03-16 Kwantummechanica in de astrofysica
Dr. Gideon Koekoek
regulier
Kristal
Distelvlinderlaan 200, 7323 XB Apeldoorn
07-04-16 Het Antikythera-mechanisme
Dr. Niels Bos
regulier
Het Hart
Jolinkweg 2, 7211 DM Eefde
Kijk verder op de website: www.triangulum.nl
24