De Britse `Saturday Review` in september 1936: `Hitler is onze vriend

De Britse ‘Saturday Review’ in september 1936: ‘Hitler is onze vriend’. Getty Images
De media en Hitler: van onderschatting tot vergoelijking
‘Fatsoenlijk en gematigd’, die Hitler
Donald Trump is geen nieuwe Adolf Hitler. Maar in stijl en doelstellingen wijken beiden fel
af van wat de regel is. De Europese pers had veel tijd nodig om Hitler correct in te schatten.
Geldt dat ook voor Trump?
Marc Reynebeau
De nieuwe machthebber is een ‘clown die voor staatsman wil spelen’, titelde de krant
smalend. En ze ging in dezelfde toon verder: hij is ‘zo overgevoelig als een meisje en zo ijdel
als een matineevedette’. Clown, ijdel, overgevoelig (elders was nog sprake van
‘opschepper’): dit kan alleen over de Amerikaanse president Donald Trump gaan. Maar dat
is niet zo. Het bericht verscheen 84 jaar geleden en het ging over Adolf Hitler, daags na
diens benoeming tot kanselier en het begin van diens machtsovername op 30 januari 1933.
Dit was hoe The Daily Herald over hem berichtte, toen de grootste Britse krant en de
spreekbuis van het socialistische Labour.
Het blad nam de aanstaande Führer dus niet zeer ernstig. Scepsis over Hitler was wat veel
Britse kranten toen deelden. Ze vonden hem vooral een brallerige demagoog. Toen hij toch
de macht veroverde, besloten de meeste bladen tot terughoudendheid. Ze gunden Hitler
het voordeel van de twijfel en wilden hem ‘een kans geven’. De conservatieve en
invloedrijke The Times schreef dat het allemaal wel los zou lopen met die Hitler, die ze
inschatte als ‘al bij al gematigd en fatsoenlijk’.
Zo klonk het lange tijd in de internationale media, ook toen ze vanop de eerste rij konden
zien met hoeveel geweld het nieuwe regime tekeerging tegen joden en andersdenkenden,
vooral communisten en socialisten. Er slopen reserves in de commentaren, al leken ze in de
burgerlijke kranten bijna esthetisch, met meer bezwaar tegen de vulgariteit van het geweld
en de wreedheid – ook het bestaan van concentratiekampen was geen geheim – dan tegen
het inhumane of totalitaire ervan. Maar politiek geweld was ook de rest van Europa niet
vreemd. En vaak heette het dat het beter was om goede relaties met Duitsland te blijven
onderhouden, om Europa stabiel te houden – wat ook het nazi-regime zelf zou matigen,
een stelling die ook De Standaard in 1936 verdedigde.
Time, december 2016. Time
Vandaag is beter bekend wat Hitler betekent in de geschiedenis. Met dat voordeel is het
niet moeilijk om nu vast te stellen dat vrijwel alle internationale media Hitler altijd
systematisch hebben onderschat. Ze namen hem niet ernstig. Of, zoals The Times, uit
politiek opportunisme minimaliseerden ze het gevaar. Wat de Britse pers schreef, viel in
vrijwel alle Europese kranten te lezen. Daarin speelde een gebrek aan fantasie zeker een
rol: maar weinigen konden zich zelfs maar voorstellen dat Hitler, eens hij aan de macht was,
wel degelijk alles in de praktijk zou brengen wat hij in zijn propaganda beloofde, zeker in
zijn antisemitisme.
Toxische taal en daden
Maar ook ideologische vooroordelen versluierden het uitzicht op de nieuwe realiteit van de
dag. Communistische kranten reduceerden Hitler tot een ideologische abstractie, als was hij
slechts een inwisselbare pion van het toch ten dode opgeschreven kapitalisme. Dat was de
interpretatie die Moskou via de Komintern de getrouwen voorschreef tot 1939, toen de
Sovjet-Unie en nazi-Duitsland een niet-aanvalspact sloten.
Time, april 1941. Time
Wie, aan de andere kant van het politieke spectrum, toch enige sympathie koesterde voor
de ideeën van Hitler (en die waren talrijk), keek over de excessen heen en loofde diens
politieke en economische successen. De nog jonge massademocratie, die pas na de Eerste
Wereldoorlog voet aan de grond kreeg en al snel in veel landen de weg moest ruimen voor
een dictatuur, genoot een maar beperkt aanzien. En bijvoorbeeld het antisemitisme was in
Europa of de VS in de jaren ’20 en ’30 allerminst uitzonderlijk.
‘Clown, ijdel, lichtgeraakt’: ‘The Daily Herald’ over Hitler’ (in 1933). ap
Vandaag voelen velen zich gealarmeerd door al dan niet onterechte gelijkenissen tussen
Hitler en Trump. Vorige week zag ook de Amerikaanse historicus Timothy Snyder in de
toxiciteit van Trumps woorden en daden de voorbode van wat hij over de jaren dertig had
bestudeerd.
Het was nochtans helemaal anders begonnen. Toen de verkiezingen pas op gang kwamen,
daagden Amerikaanse televisiekomieken Trump zelfs uit om zich ook kandidaat te stellen –
konden ze eens goed lachen met die man die ze altijd een nar en een ijdeltuit hadden
gevonden. De lach verstomde snel en even snel bleek dat Trump zich niet door de
statigheid van het ambt zou laten intomen. Niet de functie maakt nu de man, het is
omgekeerd.
‘The New York Times’, 1922: Hitler meent niet wat hij zegt. nyt
Met Hitler was het niet anders begonnen. The New York Times schreef al heel vroeg over
hem, de eerste keer op 21 november 1922, toen zijn ster in Beieren begon te rijzen. Maar,
aldus de krant, ‘betrouwbare bronnen’ hadden haar verzekerd dat ze niet zwaar moest tillen
aan dat antisemitisme, dat het slechts diende om zijn volgelingen te enthousiasmeren.
Twee jaar later, nadat Hitler na een mislukte putsch opgesloten was geweest, meende de
krant nog dat ‘de gevangenis hem had getemd’ en hij zijn lesje had geleerd. Maar negen jaar
later werd hij kanselier en twintig jaar later had hij zes miljoen joden laten vermoorden.
Oorlogsgevaar
Alle kranten onderschatten dat het Hitler wel degelijk ernst was, ook in zijn
geweld en in zijn antisemitisme
Op dit alles maakten Belgische kranten geen uitzondering. Groeide in de jaren dertig in
sommige intellectuele en politieke kringen argwaan, zeker toen de vervolging van hun
geestesgenoten in Duitsland een systematisch karakter kreeg, de kranten maakten zich pas
echt zorgen over Hitler toen ze hem als een militair gevaar zagen: na de bezetting van het
tot dan gedemilitariseerde Rijnland (1936). Na de Anschluss van Oostenrijk (1938) noteerde
De Standaard – die lang afwachtend stond tegenover Hitler – bezorgd hoe joden uit de
samenleving werden ‘gewist’ en katholieken vervolgd.
In die Belgische gevoeligheid speelde de herinnering aan de Eerste Wereldoorlog een grote
rol. Dat verklaart waarom Belgische media vaker voor een nieuwe oorlog waarschuwden
dan die in Nederland, dat in die oorlog neutraal was kunnen blijven.
‘Hitler was een raadsel’, zo opende de befaamde Britse historicus Ian Kershaw zijn boek
Making friends with Hitler (2004). De meeste van diens tijdgenoten, ook de professionele
waarnemers in de journalistiek of de diplomatie, ‘die Hitler meenden te begrijpen, bleken
hem helemaal niet door te hebben’.
De herinnering aan de Eerste Wereldoorlog maakte de Belgische pers gevoelig
voor een volgende oorlog
Wat verschilt en wat niet
• Adolf Hitler vond democratie als politiek stelsel zwak en gedegenereerd, zodat hij er geen
enkele moeite mee had om die te vervangen door een totalitair bewind. Nooit haalde de
nazi-partij NSDAP een meerderheid in de Reichstag, en Hitler gebruikte zijn machtspositie
als kanselier (1933) om het parlement uit te schakelen, de oppositie buiten de wet te
plaatsen en te vervolgen, en het gerecht, de ambtenarij, de media en de publieke opinie
naar zijn hand te zetten. Tegenspraak en protest smoorde hij in intimidatie, geweld en vaak
nog erger.
Haalde Donald Trump bij de presidentsverkiezingen in de populair vote zowat drie miljoen
stemmen minder dan zijn rivale Hillary Clinton, zijn verkiezing via het getrapte Amerikaanse
systeem voltrok zich volstrekt legitiem. In zijn beleid moet hij rekening houden met de
checks and balances van het Congres (dat wel onder controle staat van zijn Republikeinse
partij), de justitie en de media.
• Over de ideologie van Hitler kon, zeker in de late jaren twintig, weinig twijfel meer
bestaan; het volstond om zijn boek Mein Kampf te lezen.
Donald Trump deelt allerminst die ideologie. In zijn entourage overheerst wel het radicale
alt-right, een conservatisme vermengd met libertaire en autoritaire trekken en raciale
superioriteitsaanspraken. Met dat milieu deelt Trump een somber, bijna apocalyptisch
wereldbeeld, waarin voor zijn land vooral gevaren dreigen en het buiten zijn grenzen maar
weinig medestanders heeft – of wil hebben. Trump lokte meteen argwaan uit. Al tien dagen
na diens inauguratie op 20 januari noemde de Europese president Donald Tusk hem, ruim
70 jaar transatlantisme ten spijt, al ‘een gevaar’.
• Vandaag zijn de VS een grootmacht met breed vertakte allianties en handelsafspraken, al
wil Trump in zijn protectionisme en isolationisme veel ervan herzien of afschaffen.
Die internationale verwevenheid kende nazi-Duitsland helemaal niet. Het land was niet
meer de internationale paria die het was nadat het de Eerste Wereldoorlog had verloren,
maar voelde zich sterk gehinderd door de herstelbetalingen en de militaire beperkingen die
het had opgelegd gekregen in het Verdrag van Versailles (1919), de vredesregeling die de
oorlog afsloot. Hitler maakte daar eenzijdig een eind aan en stapte ook uit de Volkenbond,
de voorloper van de VN. Met België had nazi-Duitsland nog een geschil over de
Oostkantons die het had moeten afstaan. Pas vanaf 1936 was sprake van een as BerlijnRome met fascistisch Italië, die in 1939 een militaire dimensie kreeg in het Pact van Staal. In
1936 sloot Duitsland met Japan een anticommunistisch Anti-Kominternpact, waar Italië
zich het jaar daarop bij aansloot.
• Diplomatiek-militair blijven de VS een prominente rol spelen, onder meer in de strijd
tegen de gezamenlijke vijand die de IS-terreur is. Of Europa kan blijven rekenen op
Amerikaanse steun in de spanningen met Rusland, valt nog af te wachten.
Welke bezwaren Hitler ook opriep, velen in het buitenland zagen zijn regime als een nuttige
buffer tegen de gezamenlijke communistische vijand, de Sovjet-Unie, waartegen het
Westen al vanaf de Russische revolutie van 1917 actief ageerde. België zou de Sovjet-Unie
pas in 1935 diplomatiek erkennen. Maar mocht nazi-Duitsland in het westen, zeker ook in
België, eerst sympathie krijgen bij conservatieve katholieken, die verkoelde snel naarmate
de nazi’s de kerkelijke vrijheden in eigen land inperkten. (mr)