Wegwijs in het omgaan met afscheid, verlies en rouw

informatie voor naasten
Wegwijs in het omgaan met
afscheid, verlies en rouw:
literatuurlijst en
andere informatiebronnen
Inhoudsopgave
Woord vooraf....................................................................................... 4
1. Literatuur (volgens doelgroepen)...................................................... 6
Peuters / kleuters............................................................................ 6
Lagere schoolleeftijd........................................................................ 13
Tieners / jongvolwassenen............................................................... 20
Werkboeken / herinneringsboeken / gedichten................................ 24
Volwassenen................................................................................... 27
Een gids voor kinderen....................................................... 27
Een gids voor jezelf............................................................. 33
Ouderen (grootouders)..................................................................... 38
Andere doelgroepen........................................................................ 40
Multicultureel...................................................................... 40
Mentaal anders validen....................................................... 41
Franstalige werken.............................................................. 44
Broers en zussen................................................................ 45
Hulpverleners..................................................................... 46
2. Blogs............................................................................................... 48
3. Multimedia....................................................................................... 49
4. Internetlinks..................................................................................... 55
5. Films................................................................................................ 58
6. Muziek............................................................................................. 61
7. Tot slot............................................................................................ 62
Woord vooraf
Een dierbare dreigen te verliezen of verliezen kan veel emoties en vragen
losmaken. U wordt misschien overmand door pijn, verdriet en praktische
problemen. U zoekt misschien steun of oplossingen op uw vragen zoals:
• H
oe kan ik mijn kind voorbereiden op een overlijden, of uitleggen wat
‘dood- zijn’ en cremeren betekent?
• Hoe kan ik voor mijn tiener een uitlaatklep zoeken voor zijn emoties?
• Hoe kan ik mijn (klein)kinderen ondersteunen?
• Hoe gaan ouderen met verlies om?
• H
oe kan ik mensen met een verstandelijke handicap voorbereiden op
verlies van een dierbare?
• H
oe lang zal mijn pijn blijven bestaan na het verlies en hoe moet ik verder met mijn leven?
• Misschien zoekt u herkenning of erkenning van uw verlies of verdriet?
• Misschien zoekt u een gedicht waar u steun kan in vinden?
• …
Er bestaat heel veel literatuur, websites, films en andere multimedia bronnen rond verdriet, verlies en rouw. Het aanbod is zo ruim dat men vaak
door het bos de bomen niet meer ziet. We hebben daarom reeds een selectie gemaakt van enkele nuttige bronnen en in een inventarislijst gegoten.
U kan er misschien antwoorden op uw vragen en steun of herkenning
vinden.
Deze lijst is zeker niet volledig en vervangt uiteraard ook niet een
informatief - en ondersteunend gesprek.
Het palliatieve team,
UZ Gent
09/332 28 78
-4-
-5-
1. Literatuur (volgens doelgroepen)
De vlieger van opa
peuters / kleuters
Dreesen, Jaak, 1988, Altiora Averbode NV
Lieve oma pluis
Bruna, Dick, 1996, Mercis Publishing
0-4 j - Oma Pluis is doodgegaan en Nijntje heeft veel
verdriet.
Oma wordt thuis opgebaard en de begrafenis vindt
plaats op een rustig plekje in het bos. Ten slotte
zien we Nijntje plantjes brengen naar het graf. Een
moeilijk thema dat op lichtvoetige en directe wijze
beschreven is en aansluit bij de kinderlijke belevingswereld. Het is een voorleesboekje in rijmvorm voor de allerkleinsten.
Merijntje Muis neemt afscheid
Heutink, E., 2010, In de Wolken
0-4 j - Een kleurboekje voor kleine kinderen.
4 j - Opa en Frederik zijn in de winter aan zee. Daar
maken ze samen een vlieger. Ook de zomer brengen
ze samen aan zee door. Maar plots wordt opa onwel
en moet naar het ziekenhuis. Opa voelt dat hij gaat
sterven en wil met Frederik praten.
Als de vlieger drie maal na elkaar een duikeling maakt,
dan zullen opa en Frederik aan elkaar denken.
Na de begrafenis speelt Frederik met de vlieger, die drie maal duikelt.
Nooit meer is voor altijd
Sels, T., 2000, Hasselt: Clavis
4 j - De vader van Lotte is gestorven. Mama en Lotte hebben
verdriet: papa komt nooit meer terug. Lotte vraagt zich af wat
‘nooit meer’ is. Mama is veranderd: ze speelt niet meer met
Lotte; ze leest niet meer voor. Ook Lotte is niet meer de Lotte
van vroeger. Mama neemt haar op schoot. Nu weet Lotte dat
alles weer goed komt, maar het is wel anders dan vroeger.
Het begeleidende voorleesgedichtje gaat over
Merijntje Muis die afscheid neemt van lieve Muis.
Musti: Afscheid nemen
Frederix, R., 2001, Antwerpen: Standaard Uitgeverij
Lies en kleine kater
De Vos, R., 2009, Amsterdam / Hasselt: Clavis
4 j- Lies en Kleine Kater zijn de beste vriendjes. Ze
zijn onafscheidelijk maar daar steekt een boze hond
een stokje voor. Lies is erg verdrietig en mist Kleine
Kater heel erg. Gelukkig is er Paarse Poes.
Dit prentenboek helpt zowel ouder als kind om de
emoties rond het verlies van een geliefde te verwoorden.
-6-
4 j - Musti komt Kaatje tegen op de boerderij. Kaatje
weent want haar oma is heel erg ziek. Musti wil haar
troosten maar begrijpt niet goed wat verdriet precies
is. Mama legt het uit en vertelt dat je soms pijn voelt
omdat er iemand doodgaat. Ze neemt Musti mee naar
het kerkhof. Nu snapt Musti wel waarom Kaatje huilt.
Intussen is de dokter langs geweest en weet Kaatje dat
haar oma toch weer beter zal worden. Ze kan weer lachen, maar moet wel afscheid nemen van Musti, want
de vakantie is bijna voorbij.
-7-
Een ballon voor opa
Derk Das blijft altijd bij ons
Neefjes, A.; 2009, Leopold
Varley, S., 1995, Uitgeverij Lemniscaat
+ 4 j - De opa van Tara zit aan allemaal slangetjes vast.
Hij ligt in het ziekenhuis. Tara mag hem even opzoeken,
maar papa blijft de hele middag. Dan gaat de telefoon.
Mama schrikt en Tara weet: opa is dood. Ze begint te
huilen. Na een tijdje komen de vragen. Hoe lang blijft opa
dood? Wat is dood eigenlijk? En waar moet opa’s papegaai nu wonen?
Voorleesboekje.
Vuur en vlam
De Kockere Geert & Dom An, 2011, Uitgeverij: Manteau
+ 4 j - Moederdraak is ziek in haar buik. Eerst wordt ze
nog veel zieker en weer beter maar later weet ze dat ze
niet beter kan worden en sterft ze. Vader en kinderen
draak blijven achter en blijven moeder draak actief herinneren.
Boekje waarin omschreven wordt hoe zowel moeder als
vader en kinderen deze periode beleven.
De ballonreis
Van den Berg, Marinus, 2005, Uitgeverij Ten Have
+ 5 j - Het verhaal ‘De Ballonreis’ gaat over een lieve opa
en zijn kleinkind. Opa is heel dichtbij. Hij is er bijna altijd.
Als er iemand jarig is. Als er feest is. Om op te passen.
Maar dan wordt opa erg ziek. Gaat mijn opa dood? Dit
is mijn opa niet. Wat betekent het voor een kleinkind als
opa of oma ziek wordt en sterft? Hierover gaat ‘De Ballonreis’.
-8-
+ 5 j - Prentenboek over Derk Das, die voelt
dat hij spoedig zal sterven. Als dat inderdaad
gebeurt (hij droomt van een doorgang door
een lange tunnel), zijn alle dieren erg verdrietig, maar later herinneren ze zich allerlei dingen
die ze van Das geleerd hebben. Ze verwerken
hun verdriet door samen te praten over hun
vriend. Mooie, kleine illustraties bij de tekst op
de linkerpagina; grote, wit omkaderde prenten op de rechter bladzijde.
Alle platen zijn met zachte kleuren ingekleurd in een pentekening. Zowel
uit de goed voorleesbare tekst als uit de warme platen straalt rust. Mooie
bladspiegel, stevige uitvoering. Het thema van het verhaal lijkt sterk op dat
in ‘Dat is heel wat voor een kat’ van Judith Viorst. Deze uitgave is echter
geschikt voor iets jongere kinderen, vanaf ca. 5 jaar.
Een ster voor Amber
Dubois, C.K. & Demyttenaere, B., 2002 , Altiora Averbode NV
+ 5 j - Over de dood van een vriendje. Amber is heel
ziek en zal sterven. Dat proces is niet alleen moeilijk
voor haarzelf, maar voor iedereen die haar van nabij
kent. Maar moeilijk hoeft niet onoverkomelijk te zijn.
In dit realistische maar hoopvolle boek wordt haar
ziekte en dood beleefd door haar beste vriendje
Robbe, haar mama, en haar juf op school.
Kikker en het vogeltje
Velthuijs, M., 2011, heruitgave, Amsterdam: Leopold BV
3-6 j - Bij de rand van het bos ligt een vogeltje.
“Kijk”, zegt Kikker, “kapot. Hij doet het niet meer.’’
“Hij slaapt,” zegt varkentje.
Maar Haas zegt:”Hij is dood.’’
“Dood?” vraagt Kikker. “Wat is dat?”
Een prachtig kleuterboek over de dood.
-9-
Dag papa in de hemel
Nooit is voor altijd
Van Dongen, I., 1998, Sjaloom
Devos, Kristof & Jong Claudia, 2013, Davidsfonds
4-6 j - Dit prentenboek gaat over de rouwverwerking van
een kind en wat voor invloed dit heeft op het leven van het
meisje. Het is een boek dat kind en ouder samen kunnen
lezen en dat zowel kind als ouder verder kan helpen.
3-6j - Op een dag was zusje weg.
Haar stoel bleef leeg,
haar bed onbeslapen,
haar beer onbeknuffeld.
Mama had verdriet.
Dag oma
Sommer Angela, 2003, Amsterdam: Ploegsma
4-6 j - Het verhaal van ongeloof en verdriet van een
kind en een zoektocht naar de invulling van het gemis
van een grootouder.
Dat kon je zien, zelfs aan haar knieën.
Papa was stil en onzichtbaar.
Wanneer zijn zusje verdwijnt, blijft de jongen verward achter. Wat betekent
‘dood’? Zal hij zijn zusje nooit meer zien? Zijn vader neemt hem mee naar
de eekhoorn, zijn moeder toont hem de ster. De jongen wil zo graag naar
zijn zusje toe, dat hij besluit iets te verzinnen. Hij begint te tekenen...
Dag Manon, daaag
Mannetje koek schrijft een boek /2: Martha
Beukema, E., 2005, Callenbach
Pieter Gaudesaboos & Lorraine Francis, 2011, Lannoo
4-6 j - Prentenboek over Laura ’s zusje Manon, die doodgaat.
In dit boekje worden gebeurtenissen en emoties beschreven vanuit Laura, zelf nog maar een kind, rondom de geboorte en het overlijden van haar zusje.
Sterrenkind
Somers, P., 2000, Christofoor
4-6j - Na de zomervakantie gaat Tineke naar een nieuwe
klas en krijgt ze een nieuwe juf. Alle kinderen mogen in de
kring vertellen wat ze hebben meegemaakt in de vakantie.
Tineke vertelt dat ze heel verdrietig is omdat haar broertje
Michiel in de vakantie is gestorven. Hij was al heel lang
ziek. De kinderen zijn erg onder de indruk van het verhaal
van Tineke. Aan de hand van hun eigen ervaringen praten
ze samen met de juf over wat er met een mens gebeurt als hij sterft.
- 10 -
4-6j - Dit boek over de vrienden van Mannetje Koek
gaat over Martha. Zij is pas gestorven. Iedereen hield
van Martha en heeft zijn eigen herinneringen. Iedereen
wil graag iets tastbaars overhouden om aan haar terug te denken. Terwijl de vrienden haar huis opruimen,
neemt de ene de koelkast mee, de andere haar kookboek en een derde een eng Afrikaans masker waarmee
Martha hem van de hik afhielp. Het huis wordt leger.
Daar worden ze verdrietig van. Dus vrolijken ze samen het huis weer op.
Een herkenbaar verhaal over gemis.
- 11 -
Als jij er niet meer bent
Fiddelaers-Jaspers, R., 2005, Uitgeverij Ten Have
4-12 j - Als je vader of moeder erg ziek wordt, dan
maak je je grote zorgen. Hoe moet dat nu? Wat kan
ik doen? Hoe ziek is mama? En wat gebeurt er als
papa niet meer beter wordt? Misschien gaat papa
of mama wel dood! Wat kunnen dokters doen?
Over alle vragen die je daarbij hebt, heeft Riet Fiddelaers dit boekje geschreven. Dat kan jou helpen
in moeilijke dagen.
Een boekje over troost van Spits
Puts, V., 2010, Antwerpen: Uitgeverij Vrijdag
6 j - Een gevoelig boekje over een muis die zich na een
sterfgeval een beetje alleen voelt en met een hoop vragen
achterblijft.
Ook in het Frans uitgegeven!
lagere schoolleeftijd
Doodgaan is geen feest.
Over doodgaan, cremeren en rouwen
Fiddelaers-Jaspers, R. & Willems, J., 2011, Heeze: In de Wolken
6 j - Het is voor veel mensen lastig om aan kinderen
uit te leggen wat cremeren is. In dit prentenboek wordt
cremeren uitgelegd aan de hand van de dood van de
papa van Hanneke en Stijn. Ook de verschillende reacties van de twee kinderen komen aan bod. Met enige
creativiteit kan bij het voorlezen de naam van papa veranderd worden in een opa of oom.
Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk.
Als je vader of moeder is doodgegaan
Van Essen, I., 2007, Vierde druk, Utrecht: Sjaloom
+ 6 j - Een belangrijk boek over rouwverwerking
voor en door kinderen. De schrijfster heeft dertig
kinderen van verschillende leeftijden geïnterviewd,
die heel openhartig vertellen hoe zij omgaan met de
dood van hun vader of moeder.
Ondanks het verdrietige onderwerp, laat het boek
in de eerste plaats de veerkracht en creativiteit van
kinderen zien.
Een belangrijke boodschap die kinderen volwassenen meegeven is dat
ze niet willen dat volwassenen hun verdriet ‘oplossen’. Ze willen evenals
volwassenen rouwen, maar wel op hun manier.
- 12 -
- 13 -
Een bed bij het raam
Fred en zijn broertje Joep, dat plotseling doodgaat.
Vanden Heede, S. & De Kinder, J., 2007, Lannoo
Het verhaal gaat over alles wat Fred meemaakt en voelt: de kortstondige
ziekte van Joep, zijn dood, de begrafenis en de aandacht van de dieren
om hen heen.
7-9 j - De mama van Stan is ernstig ziek en komt naar
huis. Hij voelt aan de reacties van vader, van de grootouders en van de verzorgster, Lieve, dat mama niet gewoon ziek is.
Aangrijpend boek over een jongetje dat afscheid moet
nemen van zijn moeder. Sylvia Vanden Heede verwoordt
de gevoelens van het hoofdpersonage op een herkenbare manier voor kinderen. In samenwerking met de
Federatie Palliatieve Zorgen Vlaanderen.
Als iemand doodgaat
Fiddelaers - Jaspers, R.; 1999, Heeze: In de Wolken
8 j - Brochure met informatie voor kinderen over doodgaan en
de bijhorende rituelen.
Een zakboekje voor kinderen
Fiddelaers - Jaspers, R.; 2001, In de Wolken
7-12 j - Een stripverhaal voor rouwende kinderen. Basisinformatie voor kinderen die iemand door de dood verloren
zijn. Aan de achterzijde kunnen de kinderen een vriendje of
vriendinnetje, de juf of meester van school of iemand anders
iets aardigs laten schrijven.
Dood zijn, hoe lang duurt dat?
Storms, W. 2004, Hasselt: Clavis
8 j - Dit informatief boek beschrijft vragen die kinderen kunnen
hebben rond doodgaan. Ook wordt informatie voor volwassenen gegeven.
De oma van Jules
Berebrouckx, A., 1999, Leopold
- 8 j - Jules heeft zijn oma nooit gekend. Ze is al een tijdje
dood. Hij wil graag weten hoe ze was, en hij gaat het aan
iedereen vragen.
Water van zout
Elias Bettie, 2006, Clavis
+ 8 j - Op een dag krijgt Dries te horen dat zijn papa overleden is. Een moeilijke tijd breekt aan.
Als je dood bent, word je dan nooit meer beter?
Breebaart, P. & Breebaart, J., 1993, Lemniscaat
- 8 j - Een ontroerend verhaal van Piet Breebaart en
zijn vijfjarige zoon Joeri, naar aanleiding van het plotseling overlijden van Joeri ‘s tweejarige broertje Remi.
Vader en zoon maakten samen het verhaal van het konijn
- 14 -
‘Hoe moet het nu verder zonder jou?’ schrijft hij aan papa.
Maar ook: ‘Soms heb ik het gevoel dat je heel dichtbij
bent.’
Een ontroerend verhaal, over afscheid nemen van iemand
die je lief is.
- 15 -
De dagen daarna
Wacht op mij
Van Lieshout Ellen, 2004, Lemniscaat
Boonen, S., 2001, Clavis
+ 8 j - Mama is dood, maar Lis gelooft het niet helemaal.
Mama is immers wel vaker weg – met papa op vakantie of naar het ziekenhuis – en altijd komt ze terug. Als
ik nou voortaan iedere keer mijn spinazie opeet, denkt
Lis, en al mijn speelgoed weggeef, wie weet is mama er
dan ineens weer. Toch is er iets veranderd. Papa lacht zo
raar, net of lachen pijn doet, en de ooms en tantes aaien
allemaal over Lis’ hoofd en zeggen ‘Och kindje toch.’ Lis
heeft genoeg van alle grote mensen die zo vreemd doen.
Gelukkig is opa er nog, die Lis heel hoog laat zwaaien met de schommel en
samen met haar tussen de jassen aan de kapstok kruipt als Lis niemand
wil zien. Door opa begint Lis te begrijpen dat mama nooit meer terugkomt.
Krassen in het tafelblad
8-12 j - De opa van Jacob is gestorven. Nu moet er
veel geregeld worden: rouwbrieven, een doodskist,
de begrafenis...Opa is meer aanwezig dan ooit tevoren. Voor oma begint alles zonder opa pas na de
drukte van de begrafenis. Jacob probeert zich voor te
stellen hoe lang ‘altijd’ en ‘eeuwig’ duren.
Hij mag elke dag mee gaan wandelen met oma, tot
aan de muur van het kerkhof, maar niet verder. Daar
moet hij wachten tot oma terugkomt. Wat doet oma
daar toch, vraagt Jacob zich af...
En opeens is alles anders
Van Emmerik, Y., 2006, Kampen: Ten have
8-12 j - Marieke is tien jaar. Ze schrijft brieven aan haar
moeder, die plotseling overleden is. Zo leert ze omgaan met
haar verdriet. Gelukkig zijn er mensen die haar steunen.
Vooral met hulp van de oppas, Flossie, durft Marieke weer
plezier te hebben.
Guus Kuijer, 2001, Querido
+ 8 j - ‘Oma is dood, maar Madelief hoeft er niet om te huilen.’
Madelief heeft haar grootmoeder nauwelijks gekend,
doordat haar moeder en haar grootmoeder niet van elkaar hielden.
Maar nu komt grootvader logeren, en die praat veel over
zijn vrouw. Madelief vraagt zich af waarom niemand haar
oma lief vond.
Ze praat veel met haar grootvader en lacht ook veel met
hem.
Rabarber
Honig, Ton, 2008, Amsterdam: Uitgeverij Nino SWP
10 j - Sara had het niet verwacht. Dat mamma opnieuw kanker heeft, begint na vier maanden te wennen. Iedereen in huis doet weer de alledaagse dingen.
Even lijkt het goed te gaan maar mama moet toch weer
naar het ziekenhuis en komt dan thuis om dood te gaan.
Sara kan zich moeilijk concentreren op school, haar oudere
zus Jessie vlucht haar kamer in en Raoul denkt dat mama
doodgaat omdat hij nooit met afdrogen wou helpen.
- 16 -
- 17 -
Oma, waar ben je?
Het sinaasappelmeisje
Van Rossum, Tom 2011, Free Musketeers
Gaarder, J., 2003, Uitgeverij Signature
+ 10 j - Marlinda is 10 jaar en gek op haar oma bij wie ze alles
kwijt kan. Totdat op een zonnige lentedag opa belt met de
mededeling dat oma dood is. Vanaf dat moment stort haar
veilige wereldje in. Alsof dat nog niet genoeg is, krijgt Marlinda
ook nog eens te maken met een groot geheim dat ze met
niemand kan delen. Marlinda weet zich geen raad en begint
zich hoe langer hoe meer terug te trekken. Ze wordt steeds
angstiger, krijgt nachtmerries en komt niet toe aan het verwerken van de
dood van oma. Maar dan neemt ze een moedig besluit…
Twee tieten in een envelop.
Mag je nog lachen als je moeder doodziek is
Daniels, W., 2009, Van Holkema & Warendorf
+ 10 j - De moeder van de elfjarige Wietske heeft borstkanker en Wietske weet dat haar moeder niet lang meer zal leven. Daarom wil ze geen lid meer zijn van de moppenclub bij
haar op school. Lachen terwijl je moeder doodgaat, dat kan
toch niet? En er zijn meer moeilijke vragen waarmee Wietske
worstelt. Terwijl haar moeder steeds zieker wordt, gaat het
dagelijks leven gewoon verder. De klas verdeelt zich in twee
kampen als er een tweede moppenclub wordt opgericht. Thuis maakt
Wietske ruzie met haar broer, die boos is op de hele wereld. En er moeten
sinterklaas- surprises worden gemaakt.
12 j - Jan Olav is 11 jaar geleden overleden. Zijn zoon, Georg
was toen drie en kan zich zijn vader nauwelijks herinneren.
Op een dag komen zijn grootouders met een brief voor Georg
van Jan die hij de laatste dagen van zijn leven geschreven
heeft. Daarin vertelt zijn vader het sprookje van het sinaasappelmeisje, wat eigenlijk het verhaal is van de liefdesgeschiedenis tussen zijn ouders.
Het was een vrijdag
Van der Werf, H., 2007, Van Tricht uitgeverij
12 j - De ouders van de 12-jarige Mascha krijgen te horen
dat de moeder ongeneeslijk ziek is. Het zijn ontroerende
momenten tijdens het ziekenbed, het sterven, de begrafenis en het vervolg die worden beschreven aan de hand
van dagboekfragmenten van Mascha.
Afscheidsbrief
Goudsmit, B., 2008, Holland BV: Uitgeversmaatschappij
- 12 j - Roman voor jongeren over het verlies van een vriendin.
Marits beste vriendin Anicke is twee jaar geleden overleden.
Toch stuurt Anickes moeder Marit een uitnodiging om de verjaardag van Anicke te vieren. Aarzelend besluit Marit een brief
te schrijven, waarin ze uitlegt waarom ze niet wil komen. In de
brief wordt het verleden stukje bij beetje opgerakeld. En dat
doet pijn…
- 18 -
- 19 -
tieners / jongvolwassenen
Wat nooit verloren gaat
Over leven en dood
+ 12 j - Dit dagboek wil voor jongeren een steun en
toeverlaat zijn bij het overlijden van ouders, een familielid, een vriendin, een vriend of een klasgenoot. In
die soms chaotische tijden wil dit dagboek proberen
hen te helpen in het zoeken naar steun en houvast
om te overleven. Het zal een trouwe bondgenoot zijn
aan wie de jongere alles kan toevertrouwen, een veilige plek voor
alle kostbare herinneringen, een stille getuige die ruimte maakt en
kansen schept…
Baseler, M., 2010, The House of Books
+ 12 j - Het verlies van een naaste is in ieders leven een ingrijpende gebeurtenis. Hoe kom je daar
ooit overheen? Jongeren hebben het vaak extra
moeilijk. Zij zitten in een fase van hun leven waarin
al veel gebeurt. Meer dan bij kinderen en volwassenen hebben jongeren de neiging om voor pijn
en verdriet weg te lopen en zich terug te trekken.
Wat gebeurt er allemaal voorafgaande aan en tijdens
een begrafenis en crematie? Hoe verloopt een rouwproces? Op deze, en
vele andere vragen geeft dit boek antwoord. Ook andere culturen komen
aan bod. Het geeft jonge mensen waardevolle tips om deze verdrietige
periode in hun leven door te komen. De vele praktische oefeningen kunnen
hen helpen om het afscheid te verwerken en weer te genieten van dingen.
Donkere kamers
Feliers, A., 2004, Standaard Uitgeverij
+ 12 j - Autobiografisch beschrijft de auteur de belevingswereld van een meisje van elf dat plots haar moeder verliest. In het verhaal is Nina de jongste en wil haar
moeder haar leventje niet overhoop halen met de waarheid van haar toestand. De vader en zus moeten beloven dit ook niet te vertellen. Ze zou het zelf wel vertellen,
als ze weer beter zou zijn. Inhoudelijk is het verhaal erg
aangrijpend. Stel je voor dat je als dochter denkt dat je moeder enkel overspannen is terwijl ze haar laatste dagen telt door haar kanker. En hoe het
moet zijn voor de rest van de familie om allemaal mee te zwijgen. Wat een
slag wanneer Nina achteraf dit alles te horen krijgt.
- 20 -
Leefsleutels 2003, Mechelen: Bakermat
Verder zonder jou.
Jongeren over de dood van iemand die ze
lief is
Westerink, D., 2010, Uitgeverij: Ten Have
+ 12 j - ‘Verder zonder jou’ is het eerste boek waarin alleen de jongeren zelf aan het woord komen. Want wie
kan beter vertellen hoe het is om zo jong een dierbare
te verliezen? Het is een boek voor jongeren die iemand
verloren hebben.
10.000 zoenen
Kleverlaan, Nel, 2004, Uitgeverij Van Holkema &Warendorf
+ 13 j - Vlinders in je buik, onzekerheid, tongzoenen,
maar ook voor de eerste keer ongesteld worden: Julia
vindt het allemaal maar ingewikkeld. Haar vader en
broertje begrijpen er natuurlijk niks van. Julia mist haar
moeder, die niet zo lang geleden is overleden. Ze kan
het moeilijk accepteren dat ze thuis nog maar met zijn
drieën zijn. En dan krijgt Julia’ s vader een nieuwe vriendin...
- 21 -
Prinsen in ballingschap
Toen David zijn stem verloor
Schreiber, M., 1997, Facet
Vanistendael, J., 2012, De Bezige Bij
+ 14 j
- Camp Hawkins is een vakantiekamp voor kankerpatiënten. Voor drie weken wordt hen de kans geboden
het normale leven van een tiener te leiden. Dan kunnen ze
hun hormonen de vrije loop laten en uitdagingen aangaan, ondanks de wetenschap dat ze nooit twintig zullen worden of
hun ouders oud zien worden. Het verhaal van de zestienjarige
Ryan staat centraal. ‘Prinsen in ballingschap’ gaat over het
leven in enkele korte weken, over het leven grijpen gedurende
die enkele maanden, dagen, uren, seconden, die deze grappige, moedige,
lieve tieners nog te leven hebben, over het leven intens beleven.
+ 12 j - David heeft kanker; een verwoestende ziekte, niet
alleen voor hemzelf maar ook voor zijn familie. Dit verhaal
begint op de kruising tussen leven en dood: Miriam bevalt
van haar eerste kind en hoort vlak daarna dat haar vader
kanker heeft. Tamar, de jongste dochter van David, gaat
op zoek naar wat de dood precies betekent en hoe je
een ziel levend kan houden. Paula kan het niet verkroppen dat haar man haar in de steek laat. David wil vooral
nog één mooie reis maken. Iedereen reageert op zijn eigen manier op de
onontkoombare dood van David.
Wie ben ik zonder jou?
Jong zijn en verder leven na verlies
In ‘Toen David zijn stem verloor’ zoekt Vanistendael een antwoord
op de vraag hoe het voelt als het leven een loopje met je neemt.
‘Toen David zijn stem verloor’ is een verhaal dat onder je huid kruipt, vol
herkenning van het ongrijpbare. Aangrijpende, psychologische graphic novel over leven, liefde en dood, verlies, angst, pijn en euthanasie met mooie,
sfeervolle aquareltekeningen. In stripvorm.
Fiddelaers-Jaspers, R., 2010, Heeze: In de Wolken
+ 14 j - “Ik dacht een jaar lang na mijn vaders dood
dat hij op wereldreis was en dat hij zo de kamer in
kon stappen”.”Ik had
altijd een masker op: vrolijk, altijd lachen, maar stiekem voelde ik me zo rot”.
Herken jij jezelf in deze uitspraken? Dan is dit boek voor
jou gemaakt. Want misschien denk jij dat je de enige bent
die dit heeft meegemaakt en zich zo voelt. Je leest hoe andere jongeren
worstelen met hun verlies. Je zult ook zien dat er meerdere manieren zijn
om er mee om te gaan. Rouwen hoef je namelijk niet allemaal op dezelfde
manier te doen. Als mensen jou niet goed begrijpen dan kun je vragen of
ze dit boek willen lezen, misschien wordt het dan duidelijker hoe jij je voelt
en wat jij nodig hebt.
Toegang tot het feest
Mijn troostende ik
Fiddelaers - Jaspers, R., 2004, Uitgeverij: Ten Have
12-20 j - Rouw bij jongeren is een nauwelijks aangeroerd
thema in de vakliteratuur. Riet Fiddelaers-Jaspers schreef
er een vernieuwend boek over. Mijn troostende ik gaat
over jongeren tussen de twaalf en de twintig jaar die een
groot verlies hebben geleden.
Centraal staat de vraag wat rouw voor deze jongeren betekent. Ze zijn geraakt in hun kwetsbaarheid, maar tegelijkertijd flexibel en krachtig.
Beckman, G., 1975, Lemniscaat
+ 14 j - De reacties van de 18-jarige Annika op het feit dat ze
leukemie heeft en misschien nog maar een paar maanden te
leven heeft. Haar stormachtige, aanvankelijk onbeheerste reactie zet ze op papier. Een terugblik op wat geweest is en een
afscheid van wat nooit zal komen.
- 22 -
- 23 -
Werkboeken/herinneringsboeken/gedichten
In de Wolken
Huitema A., 2010 W-auw
4-12 j
Mijn herinneringsboek
Vanden Abbeele Claire, 2008, Lannoo
+ 6 j - Werkboek/herinneringsboek
Voel je het verlangen om kinderen nog dichter nabij te zijn
in hun reis doorheen verdriet en vreugde dan vind je in ‘Mijn
herinneringsboek’ tal van oefeningen en kaartjes die een
bron van hulp zijn. Goed omschreven opdrachten nodigen je uit om te tekenen, te schilderen, foto’s te kleven, te
schrijven… te mijmeren bij wie je zo lief was. Herinneringen aan je geliefde
gestorvene krijgen vorm door jouw creativiteit. Een boek dat uitnodigt om,
met of zonder woorden, te raken aan de kostbare parel van het verdriet
om dan weer de hartenklop van de vreugde te voelen. Dit is een boek om
te koesteren, te bewaren voor later.
Ik hou je nog even vast.
Mijn eigen herinneringsboek
Fiddelaers-Jaspers, R., 2003, Kok
+ 6 j - Werk- of herinneringsboek
Als iemand weggaat of doodgaat dan heb je verdriet.
Andere mensen willen je graag troosten maar weten
vaak niet hoe ze dat moeten doen. Misschien heb je
daarom dit boek gekregen. Van iemand die je graag
wil troosten en die denkt dat dit boek je kan helpen.
Als je verdriet hebt dan lucht het op om er met iemand over te praten. Maar dat is niet altijd gemakkelijk. Soms weet je de woorden niet te vinden. Of je bent bang dat die ander
je niet zal begrijpen. Op die momenten kan dit boek je helpen. Je kunt net
zo lang naar woorden zoeken als je wilt. Het boek is geduldig en wacht
wel. Het is jouw boek, je mag erin schrijven, tekenen, foto’s of plaatjes
inplakken, versieren met stickertjes; je kunt er een brief in stoppen, wat je
maar wilt. Maak er maar iets moois van. Zodat je de persoon die is weggegaan of die is doodgegaan nooit zult vergeten.
- 24 -
Een (voor)lees- en doeboek rondom het verwerken
van verlies. Dit boek is voor kinderen van wie het leven is veranderd door de scheiding van hun ouders
of door het overlijden van iemand van wie ze houden.
Het eerste deel van het boek bestaat uit verhalen
over Tim, zijn zusje Nienke en zijn vriendinnetje Tessa. Kinderen kunnen hierin herkenning vinden.
Tim, Nienke en Tessa verzinnen manieren om met hun gevoelens om te
gaan zoals het maken van een schatdoos, een knuffelkruik of een doosje
met herinnerzinnen.
In het tweede deel van het boek staat beschreven hoe kinderen hiermee
zelf aan de slag kunnen gaan. Dit boek kan een brug vormen in de communicatie tussen ouder(s) en kind en hen dichter bij elkaar brengen in hun
verdriet. Verlies, op welke manier ook, doet pijn. Maar erover praten, lachen en huilen helpt. Ook leerkrachten en hulpverleners kunnen in hun
ondersteuning gebruik maken van ‘W-auw’.
‘Mijn boek over…’
Pallion 2005, Netwerk palliatieve zorg Limburg VZW
- 12 j - Werkboek, herinneringsboek
‘Mijn boek over ….’ is een werkboek voor kinderen tot 12
jaar. In dit boek kunnen ze zelf plakken, tekenen, kleuren,
knutselen of herinneringen (laten) opschrijven. Dit boekje
kan steun bieden en een aanzet zijn om hun gevoelens te
delen met anderen. Uiteindelijk kan het een mooi ‘album’
worden, gevuld met mooie herinneringen, …
- 25 -
Ondersteboven
Federatie palliatieve zorgen vzw Ondersteboven
12-16 j - Werkboek- herinneringsboek
‘Ondersteboven…’ is een werkboek voor jongeren waarin ze hun eigen gevoelens en verdriet op een creatieve
manier een plek kunnen geven. Dit dagboek leert hen stil
te staan bij de gevoelens die de ziekte van een geliefd
persoon bij hen oproept. Voor volwassenen kan dit boek
een hulpmiddel betekenen om de jongere te ontmoeten
in zijn beleving.
Als vlinders spreken konden
Van Emmerik, Y., 2004, Uitgeverij Ten Have
4-12 j - Yvonne van Emmerik gaat naast het kind staan en
schrijft over de schrik, het gemis en over wat ‘dood- zijn’
eigenlijk is. In korte, eenvoudige teksten maakt de auteur
de rouw voor kinderen bespreekbaar. ‘Houd je verdriet niet
vast,’ zegt ze, ‘praat erover’.
Ook geeft ze ideeën voor passende symbolen en/of symbolische handelingen. Voor ouderen kan dit boek ook herkenning en troost geven.
Kun je de dood ook groeten?
Fiddelaers-Jaspers, R., 2003, Kampen: Kok
Volwassenen - een gids voor
kinderen
Kind en verlies. Omgaan met rouwende kinderen
Overduin, C., 2009, Elsevier
Kinderen wil je het liefst ver weg houden van verdriet,
pijn en dood. Toch is dit in het leven helaas anders. Ook
kinderen maken in hun jonge leven grote kans geconfronteerd te worden met verlies. Ouders gaan scheiden,
oma gaat dood, vader wordt ernstig ziek of een kind in
de groep komt om bij een ernstig ongeval.
Hoe ga je op school, in de kinderopvang en in peuterzalen hiermee om?
Hoe begeleid je kinderen die een verlies moeten incasseren? Wat zeg je,
wat doe je?
In dit boek komen negen deskundigen aan het woord die praktische adviezen en tips geven aan pedagogische medewerkers, leerkrachten, maar
ook aan ouders. Dit werk is geschreven door orthopedagogen, rouwtherapeuten, maar ook door een kinderoncoloog en een moeder die ervaringsdeskundige werd nadat haar tienjarige dochter werd vermoord.
Als ik er niet meer ben
Fiddelaers-Jaspers, R., 2005, Uitgeverij Ten Have
Als je weet dat je niet lang meer te leven hebt, hoe vertel je
dat aan je kinderen? Wanneer ga je er met ze over praten?
101 Afscheidsgedichten
Vanaf 12 jaar
In dit boek zijn gedichten over afscheid verzameld. Ze
zijn geschreven door bekende dichters speciaal voor kinderen en jongeren. De teksten gaan over de dood van
een ouder, broer of zus, van een oma of opa, van dieren
en van een vriend of vriendin, …
- 26 -
Moet je kinderen beschermen of juist overal bij betrekken?
Dit is het tweede deel in de serie ‘Afscheid nemen’, een
reeks thematische boekjes die hulp bieden bij vragen
rondom ziekte, doodgaan, afscheid nemen en rouwen.
(4-12 j)
- 27 -
Jong verlies
Er zijn voor jou
Fiddelaers-Jaspers, R., 2005, Uitgeverij Ten Have
Vanden Abbeele, C., 2004, Lannoo
Wanneer kinderen van dichtbij met dood in aanraking komen, gaan we uit ongemak nog te snel aan hen voorbij. Het
verduren van kinderverdriet valt niet mee, maar laten we kinderen juist bij een overlijden betrekken en daarmee hun verdriet serieus nemen, zegt Riet Fiddelaers.
Van haar boek ‘Jong verlies’ verschijnt nu een vijfde, geheel
herziene en uitgebreide druk. Vanuit haar studie en praktijkervaring schrijft de auteur over vragen als:
• Hoe vertel je aan kinderen dat iemand is doodgegaan?
• Neem je hen mee op rouwbezoek en/of naar de uitvaart?
• Wat zijn de gevolgen van een ernstig verlies voor de ontwikkeling van
een kind?
• Hoe gaan kinderen met verlies om en hoe kunnen we hen daarin steunen?
Een steun voor volwassenen die rouwende kinderen opvangen en begeleiden, zoals ouders, leerkrachten en werkers uit de zorgsector.
Hinkelen
Goudswaard, J., 2009 Phoenix Opleidingen, Utrecht
Een prachtig boekje over de hink-stap-sprong- manier waarop kinderen rouwen en hoe rituelen, beeldtaal en verhalen een
hulpmiddel kunnen zijn.
Kleine verhalen waarin het grote zichtbaar wordt.
‘Er zijn voor jou’ vestigt onze aandacht op de soorten
van verdriet die we kunnen doormaken. Het omschrijft
de rauwheid van rouw en hoe we kinderen en jonge mensen kunnen helpen met de verschillende rouwtaken. Het
boek richt onze aandacht op gedrag dat we als ‘normaal’
ervaren en/of gedrag waar we eerder bezorgd over zijn.
We krijgen specifieke rouwadviezen als ouder of familielid en als begeleider in onze zorgvolle aandacht en voor
onze manier van troosten. Het boek biedt heel bruikbare werkvormen en
filmbesprekingen aan om als ouder, leerkracht of begeleider mee aan de
slag te gaan, ook op momenten waarop verlies niet expliciet aan de orde
is, maar we hen wel gevoelig willen maken voor dit aspect van het leven.
Niet te jong voor verlies. Kinderen en jongeren
betrekken bij palliatieve zorg
Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen vzw
Deze brochure is een wegwijzer voor ouders, familieleden en hulpverleners. Zij worstelen met veel vragen
als een kind of jongere met een palliatieve situatie te
maken krijgt. De brochure bevat informatie en concrete
tips voor ouders en andere sleutelfiguren.
Verhalen en sprookjes op de grens van leven en dood
Voorhoeve Bert, 2009, Christofoor
Stapeltjesverdriet
Noten, S., 2009, In de Wolken
Sabine Noten laat in ‘Stapeltjesverdriet’ zien hoe groot de
invloed kan zijn van zeer jong verlies. Op basis van dertig
diepte-interviews met volwassen mannen en vrouwen die
als (ongeboren) baby of kind (tot en met vier jaar) -en in hun
latere leven nogmaals- een groot verlies meemaakten, laat
de auteur zien wat jonge kinderen nodig hebben bij een verlies en geeft ze hier richtlijnen voor.
- 28 -
Deze bundel met verhalen en sprookjes uit de wereldliteratuur is samengesteld om te gebruiken bij stervensbegeleiding
en rouwverwerking. Naar aanleiding van de verhalen over het
leven kunnen zingevings- en aanvaardingsgesprekken worden gevoerd. Verhalen op de grens van leven en dood, kan
de symboliek en beeldtaal rond het naderend einde beleefd
en begeleid worden. De dood een feit; de verhalen kunnen
bemoedigen of geruststellen. De beeldtaal is traditioneel.
- 29 -
De meest gestelde vragen over kinderen en de dood,
voor volwassenen om uit te leggen aan kinderen
Ruimte voor verdriet
Fiddelaers-Jaspers, Riet en Fiddelaers, Renske, 2008, Heeze: In de Wolken
Kinderen ervaren vaak verlies. Tijdens het spel leren kinderen omgaan met verliezen door bijvoorbeeld niet op te geven en nogmaals te proberen: misschien lukt het de volgende keer beter. Kinderen worden echter ook geconfronteerd
met ingrijpend verlies waardoor hun leven kan veranderen:
ouders die scheiden, het verdriet bij de eerste schooldag,
een vriendje dat kanker krijgt, een (groot)ouder die sterft,...
Een kind leert omgaan met deze betekenisvolle verliezen,
soms alleen, soms met de steun van anderen. In een vertrouwde en veilige omgeving zoals thuis of op school kan een volwassene
het kind uitnodigen om stil te staan bij het gemis. ‘Ruimte voor verdriet’
geeft een leidraad welke woorden te gebruiken, hoe om te gaan met gevoelens en gedachten, hoe het kind doorheen de verwerking te begeleiden.
De auteurs hebben, vanuit hun jarenlange praktijk in het omgaan met kinderen met een verlieservaring, deze leidraad opgesteld. Het is een weg die
door het kind kan bewandeld worden samen met ouders, leerkrachten,
opvoeders, hulpverleners, ...
Deze brochure heeft als doel om u snel te informeren wanneer u vragen heeft over kinderen die
met een verlies door de dood te maken krijgen.
Want misschien bent u op dit moment niet in de
gelegenheid om uitgebreid een boek te lezen. U
hoeft deze brochure niet helemaal te lezen maar
u kunt de hoofdstukken kiezen waarin de informatie staat waar u naar op zoek bent. Onder andere de volgende onderwerpen komen erin voor:
1. Wat kunnen kinderen begrijpen over doodgaan?
2. Hoe vertel je dat iemand dood is of doodgaat?
3. Wat vertel je aan kinderen over de dood?
4. Welke vragen kun je van kinderen verwachten?
5. Hoe kun je kinderen betrekken bij de regelingen?
6. Laat je kinderen afscheid nemen?
7. Hoe leg je uit wat begraven is?
8. Hoe leg je uit wat cremeren is?
9. Neem je kinderen mee naar de uitvaart?
Kinderen helpen bij verlies.
Voor al wie van kinderen houdt
Keirse Manu, 2008, Tielt: Lannoo
Wat als het diepste verdriet kinderen treft? Dit is een
wegwijzer bij het omgaan met rouw en verdriet bij kinderen. Het is een gids voor ouders, leerkrachten en begeleiders van kinderen.
- 30 -
Verliefde, E. & Fiddelaers-Jaspers, R., 2005 Leuven: Acco
Ook in het Frans uitgegeven
Nu jij er niet meer bent. Rouwen met kinderen en tieners
Vanden Abbeele, C., 2001,Lannoo
Opa sterft, oma sterft, een vriendje sterft. De dood wacht
niet tot kinderen groter zijn en slaat vaak onverwachts en
daarom al te genadeloos toe. En dat terwijl we gehoopt hadden dat onze kinderen nog even van dat verdriet gespaard
zouden blijven. Wat doe je als ouder of als leerkracht wanneer een van de ouders, een broer of een zus, oma of opa,
een vriendje of vriendinnetje van je kind overlijdt? Hoe help je
en troost je dan het kind? Dit boek wil een leidraad zijn voor
al wie door deze omstandigheden gedwongen wordt te rouwen met kinderen. Hoe breng je het slechte nieuws? Hoe rouw je met peuters, kleuters,
met lagere -schoolkinderen, met tieners?
- 31 -
Dit doe je kinderen niet aan.
Het begeleiden van kinderen bij een stervende
Snoeck, J., 2004, Lannoo
Als hulpverlener worden we in de thuiszorg, in de ouderenzorg, in het ziekenhuis,... geconfronteerd met lijden
en sterven. Wanneer iemand stervende is, worden kinderen dikwijls weggehouden, vergeten. De familie ‘wil
ze dit verdriet besparen’, ‘vindt het niet verantwoord de
kinderen mee op bezoek te brengen bij een stervende’,
‘wil dat ze zich oma/opa/papa/mama/ broer/zus/... herinneren zoals hij/zij vroeger was’, ‘wil hen geen trauma
bezorgen’,...
Is deze intuïtieve reactie van de familie en omgeving
wel de juiste? Helaas niet. De ervaring leert dat kinderen veel intenser
bezig zijn met deze situatie dan algemeen aangenomen wordt. Kinderen
moeten de kans krijgen om afscheid te nemen van iemand van wie ze
houden. Wel is noodzakelijk dat ze - en hun familie - daarbij deskundig
begeleid worden.
Helpen bij verlies en verdriet.
Een gids voor het gezin en de hulpverlener
Keirse, Manu, 2008, Tielt: Lannoo
volw - Dit boek is gegroeid uit de jarenlange, praktische
ervaring van de auteur met rouwenden en zorgverleners.
Het biedt bruikbare inzichten, is geïllustreerd met talrijke
herkenbare voorbeelden uit het dagelijkse leven en geeft
praktische antwoorden op vragen. Verlies door de dood,
maar ook andere verliessituaties komen aan bod, en zowel algemene als specifiek gerichte informatie zijn erin
terug te vinden.
Volwassenen een gids voor jezelf
Hoe verder?
Ginsburg, G., 2002, Spectrum
volw - Relatietherapeute Genevieve Ginsburg heeft zelf
ondervonden wat het is om je partner te verliezen; om
verdriet te hebben en een nieuw leven te moeten opbouwen. Voor de buitenwereld speelde zij aanvankelijk
de rol van ideale weduwe, maar in werkelijkheid wist ze
zich geen raad met haar verdriet en haar nieuwe situatie.
Pas in gesprekken met andere weduwen vond ze zichzelf
terug. ‘Hoe verder’ is gebaseerd op haar ervaringen en
die van honderden andere weduwen. ‘Hoe verder’ is een
herkenbaar boek dat troost en hulp biedt om weer een zinvolle invulling te
geven aan het leven.
Ze zeggen dat het overgaat.
Leven met rouw en verdriet
Maes, J. & Jansen, E., 2010, Witsand Uitgevers
Deze gids wil doorheen het verdriet perspectieven bieden om opnieuw te
leren houden van het leven.
volw - Over rouw, verlies en verdriet is veel geschreven,
maar steeds ging men ervan uit dat wie rouwt psychisch
door verschillende, meestal chronologische, fasen gaat.
Nieuw onderzoek toont overtuigend aan dat ieder rouwproces uniek is en niet noodzakelijk ‘over gaat’. In dit baanbrekende boek vertalen de auteurs de resultaten van dit
onderzoek voor het eerst voor een ruim publiek van rouwende mensen en hun omgeving. Ze zeggen dat het overgaat, maar het is prettiger te weten dat het niet hoeft over
te gaan. Een boek vol concrete verhalen en praktische tips hoe je op een
gezonde manier kunt omgaan met je eigen rouwproces.
- 32 -
- 33 -
Vingerafdruk van verdriet.
Woorden van bemoediging
Rouw op je dak.
Verder leven na de dood van een dierbare
Keirse Manu, 2008, Lannoo
Brink, Jos, 2007, Lannoo
volw - Prachtig boekje met troostende, bemoedigende
teksten. Daarbij ook heldere uitleg over het rouwproces.
Een steun voor iedereen die met een verlies wordt geconfronteerd. Een kostbaar geschenk voor jezelf of voor een
ander. Het is geen boek over dood. Het is een boek over
leven, over het emotionele leven van iemand die wordt geconfronteerd met het verlies van een dierbaar iemand. Het
is niet bedoeld om in één keer uit te lezen, of om eenmaal
te lezen en weg te leggen, maar om telkens weer ter hand te nemen.
Van het leven geleerd.
Levenslessen over verlies en verdriet
Keirse Manu, 2009, Lannoo
volw - Wat we zijn is het resultaat van wat we in het verleden zijn
geweest. In dit boek gaat psycholoog Manu Keirse op zoek
naar wat het leven hem heeft geleerd over verlies en verdriet,
en wat dit hem leerde over verbondenheid tussen mensen.
‘Van het leven geleerd’ is een bron van inspiratie, die toont
hoe je uit crisissen nieuwe mogelijkheden kunt putten. Het
opent perspectieven voor mensen die met verdriet en verlies worden geconfronteerd, en biedt waardevolle inzichten voor al wie in de zorg, de opleiding en de opvoeding
van mensen is betrokken.
Mam, vertel’ s - Pap, vertel’ s
van Vliet Elma, 2008 - herziene editie, Spectrum
volw - Werkboeken voor ouders. Niet specifiek
voor rouw maar een boek om in te vullen door
de ouders en af te geven aan de kinderen.
Zo heb je een uniek en persoonlijk document
over je vader/ moeder om voor altijd te bewaren.
- 34 -
volw - Jos Brink, stervensbegeleider en theatermaker,
met een uniek en eerlijk boek over rouwen.
- Vanuit zijn lange ervaring probeerde Jos Brink richting te
geven aan het rouwproces van de lezer. Wie je ook bent,
waar je ook bij hoort: je verdriet is uniek.
- Een troostend boek dat, over de grenzen van religies en
levensbeschouwingen heen, de lezer begeleidt op de onzekere maar onvermijdelijke weg van de rouwverwerking.
Ik heb alleen woorden: de honderd meest
troostrijke gedichten over afscheid en rouw uit
deNederlandse poëzie
Warren Hans, 2004, Bert Bakker
volw - gedichten
Laatste fragmenten van een lange reis
Singer Christiane, 2010, Uitgeverij Ten Have
volw - De Franse schrijfster Christiane Singer krijgt op
1 september 2006 te horen dat ze maximaal nog zes
maanden te leven heeft. Nauwgezet houdt ze in haar
dagboek haar gemoedstoestand bij.
Singers dagboekfragmenten ademen een doorleefde
spiritualiteit uit, die zowel door de joods-christelijke als
de oosterse traditie gevoed wordt.
- 35 -
Vredig sterven.
Een eenvoudige gids voor een vredige dood
Overlevingskunst.
Leven met de dood van een dierbare
Warner Felicity, 2009, Kosmos Uitgevers
Anbeek, Christa, Derde druk 2011, Uitgeverij Ten Have
volw- ‘Vredig sterven’ is een gids die mensen helpt om
vredig heen te gaan als medicijnen geen oplossing meer
bieden, als menselijke warmte meer steun biedt dan de
medische wetenschap en als je je voor wilt bereiden op
de laatste stap - van jezelf of een ander. Dit boek biedt
naast praktische handgrepen in de vorm van therapeutische aanrakingen ook inzichten en inspiratie die niet alleen stervenden, maar ook hun begeleiders vredig door
deze periode heen kunnen helpen.
Het sprookje van de dood
van der Bruggen, M-C., 2012, Eoscentra
volw - Het SPROOKJE VAN DE DOOD is een inspirerend verhaal over een Zieltje dat voor de allereerste
keer de reis naar de Aarde gaat maken. Wat gaat daar
allemaal aan vooraf en hoe is het voor een ziel om in
een mensenlichaam geboren te worden. Hoe wordt een
leven op Aarde ervaren door de ogen van een ziel, en
tenslotte: hoe ervaart een ziel het sterven, ofwel de terugkeer naar Huis.
Dit alles wordt op een leuke en eenvoudige manier verteld. Je wordt door het Zieltje meegenomen op haar grote avontuur. Het
is een wonderbaarlijke reis die je misschien opnieuw laat ontdekken wie
je werkelijk bent en waar je eigenlijk vandaan komt.
- 36 -
volw - Op jonge leeftijd verliest filosofe Christa Anbeek
in korte tijd haar ouders en broer. Met haar vele vragen
over de dood komt zij uit bij het boeddhisme. Als jaren
later haar partner plotseling overlijdt, wordt haar leven
opnieuw door elkaar geschud. Denken over de dood
staat opnieuw op haar agenda, want de oude antwoorden voldoen niet meer.
‘Overlevingskunst’ is het verslag van Anbeeks nieuwe
zoektocht. Ze gaat te rade bij hedendaagse denkers, leraren en schrijvers en wil weten wat zij te bieden hebben
met het oog op de dood. Is er een houding van levenskunst te vinden als
je geliefde sterft, of is het puur een kwestie van overleven?
Dit is jouw lichaam. Dagboek van een afscheid
Ringlet, Gabriël, 2010, Lannoo
volw - In dit intieme dagboek beschrijft Gabriël Ringlet
op tedere en confronterende wijze hoe hij als gelovige
het stervenspad van een aan kanker lijdende vriendin
begeleidt.
In dit dagboek bekijkt Gabriel Ringlet (1944), priester
en voormalig rector van de UCL, het afscheid vanuit
vijf invalshoeken: eucharistisch, spiritueel, lichamelijk,
affectief en geografisch. Het dagboek start als een
vriendin met kanker haar huis verlaat om een zware
ingreep te ondergaan. Ringlet beschrijft poëtisch hoe
belangrijk ‘samenzijn’ is in situaties waar de betrokkenen hun leven voelen kantelen. Hierbij betrekt en actualiseert hij het wonder van brood en
wijn. Ook verhalen en citaten uit het Oude en het Nieuwe Testament krijgen een nieuwe betekenis. Het dagboek toont de intense verbondenheid
tussen de schrijver en de stervende.
- 37 -
Ouderen (grootouders)
Het regent in mijn toekomst
De Greef, M., 2010, Uitgeverij Ten Have
Als een kleinkind overlijdt, lijden grootouders dubbel: ze
rouwen om het verlies van hun kleinkind, en ze voelen de
pijn om hun kind. Een boek vol herkenning voor grootouders die dit moesten meemaken.
Oma, vertel’ s - Opa, vertel’ s
Van Vliet Elma, 2009, Spectrum
Werkboeken voor grootouders. Niet specifiek voor rouw maar een boek in te vullen
door de grootouders en af te geven aan de
kleinkinderen. Herinneringsboek
Als ouderen rouwen. Oudere mensen helpen bij
verlies
Adriaensen, M-C., 2006, Lannoo
Het was toch een mooi leven. Rouw van ouderen
om het verlies van de partner
Polspoel, A., 2008, Leuven: Davidsfonds
‘De dood hoort gewoonweg bij de hoge ouderdom,’ is
een wijdverbreide opvatting. Rouw van achterblijvende
ouderen wordt daarom vaak onderschat. Die ouderen
rouwen juist heel intens omdat ze, na een lang gedeeld
leven, er alleen voor staan en weinig toekomstperspectief meer hebben.
Dit boek gaat over de rouwverwerking bij oudere mensen. Als de partner, vaak de enige emotionele bondgenoot, door de dood wegvalt, wordt de nabestaande
in uitzichtloze rouw gedompeld. Arthur Polspoel geeft
inzicht in de belevingswereld van die kwetsbare ouderen en zoekt naar
aanknopingspunten om hen bij te staan.
Een waardevol hulpmiddel voor rouwende ouderen en voor hun kinderen,
vrienden, kennissen en werkers in de ouderenzorg.
- 38 -
- Hoe help je ouderen die na een lang leven samen plotseling alleen komen te staan?
- Een must voor wie steun wil bieden. Een boek dat
spreekt over rouwen, maar ook over liefde, hoop en geloof in het leven.
- Een positief en hoopgevend boek voor mensen in de
omgeving van ouderen die rouwen: hun kinderen, kleinkinderen, vrienden, hulpverleners ...
- Hoe rouwen ouderen? Zijn er verschillen tussen mannen
en vrouwen? Hoe gaan we om met rouw- opvang en -begeleiding?
- Ook uitermate geschikt voor de hulpverlening.
- 39 -
Andere doelgroepen
Multicultureel
Mentaal anders validen
Slaap zacht, Piepje
Ik mis je zo, map, Verwerking verlieservaringen
van mensen met een verstandelijke beperking
Meyer, K. & Lehmann & Schulze, 2009, Hasselt: Uitgeverij Clavis
Fiddelaers-Jaspers, R. & van Schooten H., 2005, Budel: Uitgeverij Damon
+ 5 jAnton is van hier en Selin komt uit Turkije. Ze gaan
elke dag samen naar de kleuterschool en weer terug
naar huis. Ze zitten met een heleboel andere kleuters,
die soms van verre landen komen, bij twee juffen. Op
een morgen vinden ze in de Zomerlaan een dode vogel,
die ze meenemen naar school. Selin is een pestkop.
Bij de lunch legt ze de dode vogel op het bord van
Richard, die vaak uitgesloten wordt. De kinderen reageren ontsteld en juf Els wordt zowaar misselijk. Juf Rita
stelt voor om de vogel te begraven. En dan ontspint zich een discussie
over de manier waarop ze de vogel zullen begraven. Uiteindelijk bereiken
ze een compromis met een inbreng vanuit elke cultuur.
Aandachtspunt: In dit werk staan de verschillende begrafenisrituelen centraal. Pesten komt niet echt aan bod maar dit werk kan helpen om pesten in deze of ruimere context bespreekbaar te maken.
Troost voor tranen. Verhalen over verlies en rouw
van jongeren uit verschillende culturen
Wienese, I., 2010, Kampen: Ten have
In dit boek komen 22 jongeren aan het woord, allen kinderen van ouders met een niet-Nederlandse afkomst. Zij
vertellen openhartig over het overlijden van gezinsleden,
familieleden of vrienden en over hun rouwproces, dat
sterk bepaald wordt door hun achtergrond. Ineke Wienese vroeg aan hen hoe het verlies hun dagelijks leven
beïnvloedde, hoe ze hun verdriet verwerkten. Bij dit boek
hoort een interactieve website: www.troostvoortranen.nl
- 40 -
Map met losbladig systeem en boek voor begeleiders.
Ook mensen met een verstandelijke beperking ervaren
verdriet en voelen zich eenzaam wanneer ze iemand verliezen door de dood. Voor hen is een bijzonder boek samengesteld dat ze helpt bij het omgaan met de dood en bij het
verwerken van het verdriet. Bij de totstandkoming van dit
project zijn enkele specialisten betrokken.
Het project (een map met een losbladig systeem en een
opbergdoos met picto ‘s en foto’s) is samengesteld door twee specialisten: Dr. Riet Fiddelaers-Jaspers en Hennie van Schooten. Riet Fiddelaers is deskundige op het gebied van omgaan met rouw. Hennie van
Schooten is als creatief therapeute gespecialiseerd in rouw- en verlieservaringen.
Dood en sterven in het leven van mensen met een
verstandelijke handicap
Bosch, E., 2006, vierde druk, Uitgeverij Boom/Nelissen
In dit boek wordt met zeer praktische, herkenbare voorbeelden de beleving verduidelijkt van mensen met een verstandelijke handicap die met de dood en sterven te maken krijgen.
Begeleiders, ouders en anderen voelen zich regelmatig verlegen met deze thematiek. Hun wordt een kader aangereikt.
Aan bod komen rouw van mensen met een verstandelijke
handicap, het belang van visualiseren en concretiseren, rituelen en stervensbegeleiding. Het belang van kennis van iemands leefwereld en de
relatie met medebewoners en familie en de noodzaak van een goed functionerend team.
- 41 -
Nu en straks
Sergeant Sofie & De Buysere Saar, 2013, Garant uitgevers nv.
Het thema ‘palliatieve zorg, ziekte
en doodgaan’ is voor iedereen een
confronterend en delicaat thema. Wat
kan er nu, hoe moet het straks, en
hoe kunnen we het mogelijk maken
dat mensen kunnen genieten van
het ‘nu en straks’, ook al is er weinig
perspectief? Het beeldboek ´Nu en
straks´ kan gebruikt worden om aan
kinderen en volwassenen uitleg te geven over de thema’s ‘ongeneeslijk
ziek zijn’, ‘palliatieve zorg’ en ‘sterven’ en om deze delicate onderwerpen
bespreekbaar te maken. Het beeldboek kan men inzetten om over het
eigen ziekteproces te praten, of over de ongeneeslijke ziekte van een familielid, een medebewoner, … Het is in eerste instantie ontwikkeld voor
mensen met een verstandelijke beperking maar is ook geschikt voor een
ruimer publiek zoals kinderen of mensen met psychische problemen.
In het werkboek kan de persoon zelf of iemand uit het netwerk een persoonlijke notitie opschrijven of tekenen bij elke illustratie uit het beeldboek.
Het handboek verschaft basisinformatie over ongeneeslijke ziekte, palliatieve zorg en verstandelijke beperking, met concrete tips bij het gebruik
van het beeldboek, achtergrondinfo en mogelijke vragen en thema´s bij
de illustraties.
Moet ik nu huilen? Rouw bij kinderen en jongeren
met een stoornis binnen het autismespectrum
Delflos, M. & Fiddelaers R. 2007, Uitgeverij Ten Have
+4j - Deze uitgave verhaalt het levenseinde van de auteur,
die aan borstkanker leed. Ze schreef het boek in de eerste
plaats voor mensen die in een terminaal stadium van hun
ziekte terechtgekomen zijn, maar ook voor beleidsmakers in
de gezondheidszorg, artsen, verpleegkundigen en ziekenhuismanagers. Vertrekkend bij de diagnose kaart ze in de
daarop volgende delen de gebrekkige communicatie aan
tussen instelling (arts, verplegend personeel…) en patiënt.
Toch nam ze de beslissing om mee te werken aan het kankeronderzoek.
De behandelingen bleken echter niet aan te slaan, wat de auteur ervoor
deed kiezen deze stop te zetten en de resterende tijd kwaliteitsvoller door
te brengen. Die keuze was niet evident, maar de auteur bleef positief. Ze
maakte zeer bewuste, weloverwogen keuzes en stond voor honderd procent achter elke genomen beslissing. Het is ook deze boodschap die ze
wilt meegeven: ‘kies en bemin je keuze’; waarin ze kwaliteit laat primeren
en een oproep doet voor persoonlijkere zorg. Een bijzonder verhaal én
een gedegen kritiek op de communicatie met terminale patiënten.+ 4 j
- Hoe kun je kinderen en jongeren met autisme begeleiden bij een overlijden? Kinderen leren aan het leven zelf. Ook over de dood leren ze in hun
eigen leefwereld. Als kinderen of jongeren echter autisme of een daaraan
verwante stoornis hebben, dan gaat dat leren veel trager. Hun begrip van
sociale interactie is beperkt en daardoor is het voor hen vaak moeilijk om
de dood te begrijpen.
Uit de serie: ‘Afscheid nemen’
- 42 -
- 43 -
Franstalige werken
Broers en zussen
Un livre sur le deuil de Toupie
Broers rouwen ook
Puts, V., 2009, Antwerpen: Uitgeverij Vrijdag
6 j - Een gevoelig boekje over een muisje dat zich na een
sterfgeval een beetje alleen voelt en met een hoop vragen
achterblijft.
Ook in het Nederlands uitgegeven!
Un espace pour le chagrin
Verliefde Erik & Fiddelaers-Jaspers Riet, Cego publishers NV
Accompagner les enfants en situation de perte et de deuil
Ook in het Nederlands uitgegeven!
Weggemans, M,. 2009, Uitgeverij Kok
12 j - In deze verhalen zoeken broers naar een innerlijke en
uiterlijke balans na het verlies van een broer of zus. Ieder
verhaal is anders van toon en stijl; het zijn diep persoonlijke
verhalen die ons toevertrouwd worden. Uit deze verhalen
blijkt dat een broer of zus verliezen je hele binnenwereld
overhoop haalt, maar ook dat er veel liefde tussen broers
en zussen bestaat en blijft bestaan, ook na de dood. Mensen die zelf een broer of zus hebben verloren zullen veel
van hun eigen gedachten, gevoelens en ervaringen herkennen en geïnspireerd worden door de grote betrokkenheid die uit de
verhalen spreekt..
Broederziel alleen? Het verlies van een broer of
een zus een plaats geven
Weggemans M., 2011, zevende druk, Kampen: Kok
De l’Ombre au soleil
Livre sur le deuil d‘un jeune homme qui a perdu son
frère et qui veut partager ses expériences et sensibiliser d‘autres personnes au fait que les frères
et sœurs d‘un mort ne doivent pas être oubliés.
“Cette histoire est pour tous ceux qui, comme moi, sont
nés avec une ombre. Un silence. Un secret.
J‘espère qu‘ils peuvent, à travers cette histoire, sortir de l‘ombre et courir
vers le soleil. Vers la vie.”
‘Broederziel alleen?’ is een boek dat broers en zussen wil helpen en stimuleren om uiting en aandacht te
geven aan hun gevoelens en gedachten over de dood
van hun broer of hun zus en te onderzoeken welke gevolgen het verlies van die broer of zus voor hun eigen
leven heeft. Verschillende broers en zussen constateren
achteraf dat ze jarenlang klachten hebben gehad die
begonnen zijn na het overlijden van hun broer of zus.
Is het mogelijk er zo mee om te gaan dat je er ‘meer
mens’ van wordt?
Verschillende aspecten van dit specifieke rouwproces, waarover zo weinig bekend is dat het gezien kan worden als een ‘niet-erkend verlies’,
worden in ‘Broederziel alleen?’ belicht.
- 44 -
- 45 -
Witz Dumeni, 2010
Rouwen in de zijlijn. Verhalen van zussen over
verlies van een broer of zus
Kies en bemin je keuze
Weggemans M., 2008, Kampen: Kok
Deze uitgave verhaalt het levenseinde van de auteur, die
aan borstkanker leed. Ze schreef het boek in de eerste
plaats voor mensen die in een terminaal stadium van hun
ziekte terechtgekomen zijn, maar ook voor beleidsmakers
in de gezondheidszorg, artsen, verpleegkundigen en ziekenhuismanagers. Vertrekkend bij de diagnose kaart ze in
de daarop volgende delen de gebrekkige communicatie
aan tussen instelling (arts, verplegend personeel…) en
patiënt. Toch nam ze de beslissing om mee te werken aan het kankeronderzoek. De behandelingen bleken echter niet aan te slaan, wat de
auteur ervoor deed kiezen deze stop te zetten en de resterende tijd kwaliteitsvoller door te brengen. Die keuze was niet evident, maar de auteur
bleef positief. Ze maakte zeer bewuste, weloverwogen keuzes en stond
voor honderd procent achter elke genomen beslissing. Het is ook deze
boodschap die ze wilt meegeven: ‘kies en bemin je keuze’; waarin ze
kwaliteit laat primeren en een oproep doet voor persoonlijkere zorg. Een
bijzonder verhaal én een gedegen kritiek op de communicatie met terminale patiënten.
Verhalen van zussen over verlies van een broer of zus. In
‘Rouwen in de zijlijn’ komen voor de eerste keer een groot
aantal zussen aan het woord over het verlies van hun
broer of zus.
Een meestal verborgen en onderschat rouwproces waar
in de maatschappij nog weinig aandacht voor is.
Hulpverleners
Later begint vandaag
Keirse M., 2011, Lannoo
Het maatschappelijk debat rond palliatieve zorg en euthanasie woedt volop, maar patiënten en hun omgeving
blijven nog al te vaak in de kou staan. Velen van hen
raken verstrikt in de medische en juridische mallemolen
en zijn op zoek naar duidelijke informatie. Manu Keirse
beantwoordt in dit boek dertig concrete vragen. Hoe kun
je je bijvoorbeeld voorbereiden op het afscheid? Wat zijn
de mogelijkheden op het vlak van palliatieve zorg en euthanasie? Hoe kun je zelf beslissen hoe je de laatste fase
van je leven wilt vormgeven? En wat als een zieke niet meer in staat is zelf
beslissingen te nemen?
- 46 -
Vermeiren, Ann, 2012, Lannoo
Euthanasie bij ondraaglijk psychisch lijden
Callebert A., 2012, Acco
Dit boek wil een eerste verkenning bieden op het vlak van
hulp bij zelfdoding en euthanasie als antwoord op ondraaglijk
en uitzichtloos psychisch lijden. Enerzijds theoretisch door
het beschrijven van het bestaande wettelijke landschap en
de opduikende problemen, anderzijds door in te zoomen
op de praktijk van een psychiater die regelmatig met de
problematiek wordt geconfronteerd. Een tiental patiënten
werd bevraagd over de invulling van hun ondraaglijk psychisch lijden, de
redenen achter hun euthanasievraag en de reacties van de omgeving en
hulpverlening op hun verzoek. Voor zover mogelijk vulden naasten en de
begeleidende arts het verhaal vanuit hun perspectief aan.
- 47 -
2. Blogs
3. Multimedia
Jongeren gebruiken soms liever andere media om informatie te vinden
of om in contact te komen met lotgenoten, zoals bijvoorbeeld een blog.
(=weblog). Dit is een persoonlijk dagboek op een website dat regelmatig
wordt bijgehouden. We stellen voor om op het internet eens te gaan surfen. Een mooie blog vinden wij:
http://www.mattiasvds.be/: Better Together (Een blog naar aanleiding van
het overlijden van Mattias Van der Stighelen).
Mocht u nog andere voorbeelden vinden waar u steun of herkenning uit
geput hebt mag u ons dit zeker melden, alle suggesties zijn welkom.
CD - ‘De schat van Amadoris’ - Kinderen
De cd vertelt het verhaal van Jelle, Bas, Anne en Jolijn, vier kinderen
die in het bos op zoek gaan naar de Schat van Amadoris. Ze zijn in de
veronderstelling dat het gaat om een echte schat, tot de vader van Jelle
het verhaal vertelt van Amadoris. Amadoris is een klein meisje en haar
moeder is heel ernstig ziek en overlijdt. Wat er dan allemaal gebeurt en
besproken wordt, dat kun je horen op de cd. De vier kinderen vinden uiteindelijk De Schat van Amadoris en wat dat inhoudt…
Bij stichting Iriza (www.iriza.nl) - 10 euro / stuk (+1.6 euro verzendingskosten)
CD - ‘Afscheid… en dan?’ - Kinderen
Op deze cd staan 17 verhaaltjes en liedjes gerelateerd aan doodgaan,
afscheid nemen en het leren omgaan met verdrietige dingen, voor kleine
en voor grote mensen, waaronder het verhaal van ‘ Jip gaat naar de hemel’. Een kuikentje dat in zijn ei zit, het ei rolt per ongeluk van de heuvel
af. Jip wordt draaierig en zweverig en ineens als hij zijn oogjes open doet
is hij op de regenboog (gerelateerd aan kindjes die voor de geboorte
sterven). Ook is er het verhaaltje van ‘Glim, het vuurvliegkeversterretje’dat
sterft omdat de zon jaloers op hem is (gerelateerd aan een niet-natuurlijke
dood). Dan hebben we nog het liedje ‘Lichtjes van voorbij’, zoals de sterren genoemd kunnen worden.
Bij stichting Iriza (www.iriza.nl) - 17.50 euro/stuk (+1.6 euro verzendingskosten)
DVD - ‘Halte Kanker’ - 12-19
3 jongens en 4 meisjes vertellen op de dvd hun verhaal. Alle 7 jongeren
leven in een gezin waarin één van de ouders met kanker is geconfronteerd. De dvd biedt veel erkenning en geeft handige tips.
Bij www.kankerspoken.nl - 15 euro
- 48 -
- 49 -
DVD - ‘Verdriet door je hoofd’ - Volw
De documentaire ‘Verdriet door je hoofd ‘(duur 50 minuten) geeft een kijkje in de wereld van kinderen die een vader of moeder met kanker hebben,
en is bedoeld voor ouders, leerkrachten en hulpverleners (dus niet voor
kinderen en jongeren). Ze zijn tussen de 6 en 16 jaar en hebben ouders
die nog worden behandeld, ernstig ziek of alweer aan de beterende hand
zijn. De film is gemaakt vanuit de belevingswereld van de kinderen en laat
zien hoe ze ermee omgaan, wat ze moeilijk vinden en hoe ze erover praten. Het gaat over openheid, betrokkenheid, reacties en gedragingen en
fantasie. We zien jonge kinderen die tekenen, spelen en openhartig over
kanker vertellen, een jongen van elf die erg zorgzaam is en overal bij wil
zijn en een puber die zich erg verantwoordelijk voelt en moeilijk kan praten. Bij www.kankerspoken.nl -15 euro
DVD - ‘Kun je ooit nog gelukkig zijn?’ - Jongeren en volw
De documentaire ’Kun je ooit nog gelukkig zijn?’ (duur 50 minuten) is
een vervolg op de documentaire ‘Verdriet door je hoofd’, maar kan ook
zelfstandig bekeken worden. De film is gericht aan jongeren, ouders, leerkrachten en hulpverleners. In ‘Kun je ooit nog gelukkig zijn?’ kijken Anouk
(22 jaar), Ciska (15 jaar), Bonnie (17 jaar) en Koen (18 jaar) terug naar wat
het voor hen betekend heeft om een vader of moeder met kanker te hebben.
Sommige ouders zijn overleden, andere zijn klaar met de behandeling of
zijn opnieuw ziek. Hoe hebben de kinderen dit verwerkt en hoe hebben
Anouk, Ciska, Bonnie en Koen ieder hun draai weer kunnen vinden?
‘Kun je ooit nog gelukkig zijn?’ gaat over hoe je de klap van zo’n ingrijpende gebeurtenis weer te boven komt.
DVD - ‘Afscheid, loslaten, herinneren.’- Jongeren
De eerste film gaat over Charissa Radix, die alleen met haar moeder
leeft. Op zeventienjarige leeftijd verliest zij haar moeder aan kanker.
Zij heeft jarenlang voor haar moeder gezorgd en is in die tijd niet naar
school geweest. De film begint wanneer haar moeder terminaal ziek is.
We zien hoe Charissa na de crematie haar leven weer vorm probeert te
geven. Zij loopt dan aan tegen sociale en maatschappelijke hindernissen.
De tweede film volgt de familie Smits. Moeder Leny heeft ongeneeslijke
kanker en is jarenlang ziek. Dochter Kelly kan dat niet aanzien en verlaat
op achttien- jarige leeftijd het ouderlijk huis. Zij zoekt steun bij haar vader,
maar als haar moeder komt te overlijden, heeft hij binnen zes weken een
andere vrouw. We zien hoe het toekomstbeeld van Kelly en haar vader
drastisch verandert. Vier deskundigen reageren via een interactief menu
op de getoonde situaties. De kijker kan daarbij fragmenten aan- en uitzetten. De deskundigen zijn afkomstig uit het onderwijs en de zorgsector.
De DVD is te bestellen bij de Nederlandse stichting ‘kind en rouw’ voor
30 €,- (inclusief verzendkosten). Op de bestelpagina: kindenrouw.com
kunt u uw bestelling ‘online’ opgeven.
Bij www.kankerspoken.nl - 15 euro
DVD - ‘Wanneer wordt het weer leuk?’
Leraar24 is een Nederlands online platform voor en door leerkrachten,
bedoeld ter ondersteuning van hun beroepsuitoefening. De documentaire
neemt de kijker mee in de belevingswereld van kinderen die een dierbare
verloren hebben en hoe ze ermee omgaan. Ook geschikt om rouw in de
klas te bespreken.
Rechtstreeks te bekijken op: www.leraar24.nl
- 50 -
- 51 -
Andere
Een wereld vol troost - 5-12 j
‘Een wereld vol troost’ is een materialenset die kinderen in de basisschool
helpt om over verlieservaringen te communiceren en zo, onder begeleiding van leerkrachten of andere volwassenen, op een gezonde manier
met verlieservaringen te leren omgaan. Wie in de klas, op school of elders met een concrete verliessituatie geconfronteerd wordt, vindt zeker
bruikbaar materiaal in deze koffer, samen met een leidraad om met dit
materiaal aan de slag te gaan. De koffer biedt materiaal aan rond 15 uiteenlopende verliessituaties, die elk nog eens vanuit verschillende hoeken
benaderd kunnen worden:
met een kind aan de slag gaat – onder begeleiding van een deskundige –
en communiceert over een gevoelig onderwerp als kanker en over het tijdelijk of permanent verlies van een ouder. Het is zoeken naar duidelijkheid
over wat er allemaal aan de hand is. Dit geeft kinderen veiligheid en het
gevoel dat er iemand beschikbaar blijft, wat er ook gebeuren zal. Hiervoor
zijn niet altijd woorden nodig, want het samen maken van “een windvanger” die de wind vangt van de dag dat mama vertrekt naar het ziekenhuis
tot de dag dat ze terugkomt van het ziekenhuis, is niet in woorden te vatten. ‘Een doosje vol troost’ heeft de Maselisprijs 2008 ontvangen omwille
van de bijzondere vorm van communiceren tussen ouder en kind. Dit
doosje is samengesteld door Erik Verliefde en Rozane Corten. Cego.
Te bestellen bij Bol.com voor 35 euro
1. Verandering in leefomgeving
2. Inbraak en diefstal
3. Confrontatie met (natuur)rampen en oorlog
4. Ziekte, opname in een ziekenhuis, functieverlies
5. Veranderingen naar aanleiding van de ontwikkeling van het kind
(ouder worden)
6.Dementie
7.Overlijden
8. Scheiding van iemand, een dier dat wegloopt, (echt)scheiding
9. Iemand wordt vermist, loopt verloren
10. Afwijzing door anderen
11. Belangrijke veranderingen bij ouders
12. Verlies van een betekenisvol object
13. Verlies in het spel
14. Een familielid met een handicap, met een ziekte
15.Natuur
Bij Cego (www.cegopublishers.be) - 158 euro / volledige set
Een doosje vol troost 2010 - 5-12 j
‘Een doosje vol troost’ (een spin-off van ‘de wereld vol troost’) is een materialenset voor kinderen tussen vijf en twaalf jaar en hun (groot)ouders
(of begeleiders) om samen te communiceren over gevoelige onderwerpen. Onder de begeleiding van een deskundige kunnen kinderen en hun
ouders op een creatieve manier communiceren rond onderwerpen zoals
ziekte. Het is de bedoeling dat bijvoorbeeld een ouder met kanker samen
- 52 -
Boek + CD - ‘Pieter en het treintje naar de sterren’ - 4-8 j
In dit boekje wordt verteld over een jongetje dat te maken krijgt met de
dood van zijn opa.
In zijn droom brengt Pieter Opa Jaap naar het huisje op de sterren. Pieter
komt weer terug naar huis,
maar Opa Jaap blijft in het huisje op de sterren wonen. Pieter kan aan
Opa Jaap laten weten dat hij aan hem denkt en hem niet vergeten is. Dit
doet hij door liedjes voor Opa Jaap te zingen, want liedjes zweven op de
wind, over de wolken, heel hoog de lucht in, helemaal tot aan de sterren.
Bij het boekje zit ook een CD met daarop het verhaal verteld, gevolgd
door het liedje ‘Het Sterrendromenland’. Bij stichting Iriza (www.iriza.nl) 13.95 euro / stuk (+1.6 euro verzendingskosten)
Niet hier wel dichtbij - kinderen
Het kwartetspel is bedoeld voor kinderen, jongeren en volwassenen die
meer over de achtergrond van de dood, een uitvaart en rouw willen leren.
Het kwartetspel geeft kinderen op een speelse manier en in een veilige
omgeving de gelegenheid om te praten over sterven, de dood, begraven,
cremeren en rouw. Zo kunnen ze zich een beetje voorbereiden op het
verlies en de uitvaart van een dierbare. Ze leren door het spel te spelen
in grote lijnen wat er gaat komen. De eigen, persoonlijke werkelijkheid zal
uiteraard altijd anders zijn dan het spel.
Auteur : Larissa Van der Molen www.detroostboom.nl voor 39,95 euro
- 53 -
Rouwkoffers- kinderen
Rouwkoffers zijn beschikbaar voor ontlening bij verschillende organisaties, zoals www.rouwzorgvlaanderen.be, Netwerken Palliatieve Zorg in
Vlaanderen (voor adressen: zie www.palliatief.be).
‘Als de dood voor de dood op school?’
Een dossier rond verlies en verdriet in theorie en praktijk op de basisschool voor leerkrachten en CLB- medewerkers, opgesteld door Leefsleutels vzw ( Voor kinderen van de eerste kleuterklas tot en met het
zesde leerjaar) Leefsleutels vzw
De eigen- wijze doos - Kinderen en jongeren 2 tot 18 jaar
Een doosje dat op vele manieren kan worden gebruikt door kinderen en
jongeren die met verlies te maken krijgen.
Met ‘De eigen wijze doos’ kunnen kinderen en jongeren op een creatieve
manier ruimte geven aan gevoelens rond ziek- zijn en afscheid nemen.
Het bevat een verhaal over afscheid nemen, postkaartjes, flarden poëzie,
een fotokadertje, wol, …
Zowel doos als inhoud kunnen op verschillende manieren gebruikt worden, naargelang de inspiratie en creativiteit van het kind of de jongere.
www.leefsleutels.be voor 9,95 euro
Aan te kopen bij Symposion www.symposion.be
‘Troost in wanhoop’ - Jongeren 12 -18
Voor info: 050/ 33 61 31
Een educatief pakket. Een gezamenlijk initiatief van de vier West-Vlaamse
netwerken palliatieve zorg.
4. Internetlinks
Meer informatie:
Provinciale Jeugddienst West-Vlaanderen
T: 050/ 40 33 44
Volgende websites bieden heel wat overzichtelijke informatie zowel voor
kinderen, jongeren als voor volwassenen.
K=voor kinderen; J=voor jongeren; V=voor volwassenen
‘Afscheid nemen’ - Kleuter- en basisonderwijs
www.palliatief.be
Een educatieve koffer vol spelmateriaal, video’s, tekeningen, gedenkkaartjes, boeken voor kinderen, leerkrachten en ouders. Uitgewerkte lesfiches voor leerkrachten.
V - Op deze site kan u terecht voor informatie over palliatieve zorg, zowel
voor fysische, psychische, sociale en spirituele aspecten. U kan er ook het
palliatief netwerk van uw buurt vinden.
Een initiatief van Provincie West-Vlaanderen. Kan gratis ontleend worden.
Er zijn 8 ontleenpunten.
Voor info: het Provinciaal Informatiecentrum Tolhuis
T: 0800 20 021
www.palliatieve-zorg-en-kinderen.be
V - Informatie over hoe kinderen te betrekken bij afscheid nemen, sterven,
verlies,…
www.rouwzorgvlaanderen.be
J-V - Deze site geeft kwalitatief betrouwbare informatie, een waaier van
adressen, informatie over hulp bij het verwerken aan de hand van persoonlijke gesprekken en groepsontmoetingen.
- 54 -
- 55 -
www.missingyou.be
www.vzwcontempo.be
J-V - Deze site is een initiatief voor jongeren en jongvolwassenen die een
dierbare verloren hebben. Op de website vind je onder andere getuigenissen van jongeren, gedichten, muziek en liedteksten, informatie over gespreksgroepjes en een forum.
V - Deze vereniging wil zich inzetten om personen geconfronteerd met
partnerverlies door overlijden op te vangen, te ondersteunen, en te begeleiden in hun rouwproces en hun maatschappelijke re-integratie.
www.kankerspoken.nl
K-J - Voor kinderen en jongeren die leven met een ouder met kanker.
www.in-de-wolken.nl
K-J-V - In de Wolken voorziet in de behoefte aan informatie rond rouw en
verlies bij kinderen en jongeren via publicaties, brochures, boeken en een
uitgebreide literatuurlijst.
www.achterderegenboog.nl
K-J-V - Een stichting voor kinderen en jongeren die van dichtbij te maken
hebben (gehad) met het overlijden van een dierbare in het gezin. De website bestaat uit aparte rubrieken voor kinderen, jongeren en volwassenen.
www.clairevandenabbeele.be
K-J-V - Deze site informeert over lezingen, ontmoetingsdagen en boeken.
www.herinnerdingen.nl
www.similes.be
V - Similes is een vereniging voor gezinsleden en betrokkenen met psychiatrische problemen. De website geeft info over studiedagen, geeft juridisch
advies en biedt opvang en verwijzing.
www.troostvoortranen.nl
J - Een interactieve site over verlies en rouw en leven en dood voor en
door jongeren uit verschillende culturen. Op deze website staan verhalen,
gedichten, foto’s, filmpjes, tips en columns, die door jongeren zelf zijn geplaatst.
www.zelfhulp.be
V - Dit is de site van het Trefpunt Zelfhulp, het informatiecentrum voor en
over zelfhulp(groepen) in Vlaanderen. De site geeft zicht op internetgroepen, zelfhulpgroepen en activiteitenkalender.
www.kinderpalliatief.nl
V - Website rond kinderen die palliatief zijn.
K-J - Getuigenissen van kinderen over verlies en verdriet.
www.ikrouwomjou.com
www.verliesverwerken.nl
V - Informatie voor dierbaren van een rouwende.
V - Een site van de Nederlandse Landelijke Stichting Rouwbegeleiding
over verlies verwerken en alles daar rond.
www.zonderouders.nl
www.debedding.eu
K-J-V - Website voor mensen die (één van) hun ouders verloren hebben.
Hier kunnen ervaringen gedeeld worden en vragen gesteld worden.
V - Een centrum voor rouwbegeleiding en traumaverwerking in Gent van
Johan Maes en Evamaria Jansen.
www.jongereninrouw.nl
www.uitvaartraad.be
J - Website voor jongeren in rouw.
V - Website van de Vlaamse Autonome raad voor het uitvaartwezen met
informatie over alle aspecten van de uitvaartverzorging;
www.kindenrouw.nl
K-J-V - Het belangrijkste doel van deze website is het geven van voorlichting aan ouders en kinderen wanneer een familielid of een voor het kind
ander belangrijk persoon is overleden.
- 56 -
www.begraafplaats.org
V - Een website over alles wat met begraven en cremeren te maken heeft.
- 57 -
www.dezeveneikenvzw.be
V - Een website waar tijd en ruimte gecreëerd wordt om het afscheidsproces te ondersteunen en vorm te geven in een aangepast uitvaartritueel.
www.hellomydear.be
The education of litte tree
Richard Friedenberg, 1997. (over een jongen die beide ouders verloor)
Oscar et la dame rose
Eric Emmanuel Schmitt, 2009. (film over een jongen die te horen krijgt dat
hij terminaal ziek is – kinderen en volwassenen)
V - Iedereen heeft een verhaal. Leg het vast voor jezelf en voor komende
generaties.
Ponette
Jacques Doillou, 1996. (over hoe een vier- jarige omgaat met de dood
van haar moeder)
5. Films
Tieners
Kinderen
Anton, the flyer
Aage Rais, 1996. (Een film over hoe een jongen omgaat met het overlijden van zijn vader – vanaf 9 jaar)
De leeuwenkoning
Walt Disney Co, 1994. (Tekenfilm over de dood van een vaderleeuw)
Platvoet en zijn vriendjes (The land before time)
Lucas/Spielberg, Don Bluthfilm, Universal Pictures, 1988. (tekenfilm
waarin een kleine dinosaurus verder moet na de dood van zijn moeder)
Man van staal
Vincent Bal, 1993. (over een jongen die het overlijden van zijn vader
moeilijk kan verwerken – vanaf 10 jaar)
Sterren bewegen
Torun Lian, 1998. (over het overlijden van een broertje – vanaf 10 jaar)
Bambi
Walt Disney Co, 1942. (tekenfilm over de dood van een moederhert)
Kinderen en tieners
Blazen tot honderd
Peter Van Wijk, 1998. (over het omgaan met de dood door kinderen)
Fly away home
Columbia Tristar Pictures, 1996. (meisje, van gescheiden ouders, verliest
moeder en verwerkt haar verlies door zelf zorg te dragen voor een groep
ganzen)
- 58 -
Buitenspel
Jan Verheyen, 2005. (over keuzes maken, dromen, loslaten en graag
zien)
Des plumes dans la tête
Thomas de Thier, 2003. (hoe ouders omgaan met het overlijden van hun
zoontje)
Sous le sable
Francois Ozon, 2000. (over een vrouw die haar man verliest tijdens een
vakantie - adolescenten)
Philadelphia
Jonathan Demme, 1993. (over de ervaringen van een man met AIDS)
La stanza del Figlio
Nanni Moretti, 2001. (een familie leert omgaan met de dood van hun
zoon)
Le chignon d’Olga
Jerome Bonnell, 2002. (hoe een gezin omgaat met het overlijden van hun
mama)
Le temps qui reste
Francois Ozon, 2005. (het moeizame proces in het omgaan met de eigen
naderende dood - adolescenten)
P.S. I Love You
Richard LaGravenese, 2007. (over het eerste jaar van het leven van een
jonge vrouw die haar echtgenoot verloor ten gevolge van een hersentumor – adolescenten en volwassenen)
- 59 -
21 grams
Gonzalez-Inarittu, 2003. (film toont eerste chaotische rouw - adolescenten)
Path Adams
T. Shadyac, 1999. (dokter die humor als het beste medicijn ziet)
Stepmom
Columbus C., 1998. (verhaal van een moeder die gaat sterven en haar
kinderen moet achterlaten bij haar ex-man en zijn vriendin)
The mighty
Chelsom P., 1998. (verhaal van twee jongens die aan de rand van de
maatschappij leven: over leven, vriendschap, verdriet, afscheid nemen en
toch opnieuw leven ontdekken)
What dreams may come
V. Ward, 1998. (vrouw verliest haar kinderen in ongeval en later ook haar
echtgenoot. Ze pleegt zelfmoord. Verhalen over leven en dood)
Volwassenen
My life without me
Isabel Coixet, 2003. (film over een jonge moeder die te horen krijgt dat ze
zal sterven)
The secret garden
Francis Ford Coppola, Warner Bros, 1993. (verlies van beide ouders en
vinden van een plaats in verloren familiebanden)
Trois Couleurs: Bleu
K. Kieslowski, 1993. (jonge vrouw verliest haar man en dochter in een
tragisch verkeersongeluk). Uit de trilogie “Bleu - Blanc - Rouge.
La chambre verte
F. Truffaut, 1978. (een man die alles in zijn leven in teken zet van zijn overleden vrouw. Zingevingtocht)
Extremely loud & incredibly close
Stephen Daldry, 2011. (de zoektocht van een autistische jongen naar
verborgen boodschappen van zijn overleden vader)
- 60 -
6. Muziek
Verdriet hebben en een verlies verwerken is voor iedereen heel persoonlijk. Veel mensen vinden tijdens moeilijke momenten in hun leven soms steun en troost in muziek.
Doordat de muzikale smaak van iedereen zo verschillend is, is het niet
gemakkelijk hier een muzieklijst weer te geven. We bieden u wel enkele
mogelijkheden aan om muziek rond afscheid en rouw op te zoeken.
- Vanden Abbeele, Claire (2001). Nu jij er niet meer bent. Rouwen met
kinderen en tieners. Tielt: Lannoo.
Achteraan dit boek vindt u een ruime muzieklijst. Zowel Nederlandstalige, anderstalige liedjes en klassieke muziek zijn in de lijst opgenomen.
Dit boek kan ontleend worden op de eenheid.
- Via de website www.missingyou.be kan men naar ‘materiaal’ gaan en
zo kiezen voor ‘muziek en liederen’.
- ‘Afscheidsliedjes’ intikken op Google
- ‘Uitvaartmuziek’ intikken op Google
- ‘Rouwmuziek top 10’ intikken op Google
De meeste muziek kan u beluisteren op www.youtube.com
“Wanneer iets liefs je verlaat,
blijft de liefde.
wanneer verdriet je overmant,
blijft het leven.
Wanneer de stilte groot is,
blijft de muziek”
(Onbekend)
- 61 -
7. Tot slot
Niemand kan uw dierbare genezen of terugbrengen en door enkele werken te lezen of andere multimedia bronnen te raadplegen uit deze selectie
zal uw verdriet en/of uw gemis ook niet verdwijnen.
We hopen enkel dat u eventueel antwoorden op uw vragen mag vinden.
We hopen dat u via deze informatiebronnen iets van uw eigen unieke
rouwproces of dat van uw kind, partner, ouder, … kan herkennen, erkennen en hier steun en troost kan uit putten.
We wensen u veel sterkte toe.
Deze inventarislijst werd ontwikkelt door Let Dillen, Sabine Poriau en Naomi Van de
Moortele, leden van de werkgroep rouwzorg van de palliatieve eenheid. Bijzondere dank
gaat uit naar Arne Reynaert (www.rein-art.be) voor de prachtige illustraties in deze inventaris.
- 62 -
- 63 -
De Pintelaan 185 - 9000 Gent
v.u.: E. Mortier, afgevaardigd bestuurder UZ Gent, De Pintelaan 185, 9000 Gent
Palliatieve Zorgen - K2/0
Universitair Ziekenhuis Gent
De Pintelaan 185 - 9000 Gent
Tel. +32 (0)9 332 21 11 - Fax +32 (0)9 332 38 00
[email protected] - www.uzgent.be
Palliatieve Zorgen-2063
Deze brochure werd enkel ontwikkeld voor gebruik binnen het UZ Gent. Alle rechten voorbehouden.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het UZ Gent.