eindmeting eindrapport - Horizon Jeugdzorg en Onderwijs

Effectiviteit in de residentiële jeugdzorg
Evaluatie van de ontwikkeling van de jeugdigen bij de tweede follow-up
en een half jaar na vertrek
Prof. Dr. E.M. Scholte
Prof. Dr. J.D. van der Ploeg
m.m.v.
mw. Drs H. Leloux-Opmeer
mw. R. van Keulen, BSc
April 2013
Inhoudsopgave
1
Inleiding en onderzoeksopzet ..................................................................................................................... 3
1.1
Inleiding ............................................................................................................................................. 3
1.2
Probleemstelling ................................................................................................................................. 3
1.3
Uitgangspunten .................................................................................................................................. 4
1.4
Opzet van het onderzoek en rapportages ........................................................................................... 5
1.5
Onderzoeksinstrumentarium.............................................................................................................. 6
1.6
Bepaling van de ontwikkeling ............................................................................................................ 7
1.7
Indeling van deze rapportage .............................................................................................................. 8
Doelrealisatie ............................................................................................................................................... 9
2.1
Inleiding .............................................................................................................................................. 9
2.2
Doeldomeinen...................................................................................................................................... 9
2
2.3
Doelrealisatie tijdens de totale onderzoeksperiode ........................................................................... 12
3
Methodiekkenmerken................................................................................................................................ 14
4
3.1
Inleiding ............................................................................................................................................ 14
3.2
Gehanteerde methodiek..................................................................................................................... 14
3.3
Vier basisdimensies ........................................................................................................................... 15
3.4
Inzet deskundigen.............................................................................................................................. 16
3.5
Belangrijkste bevindingen................................................................................................................. 17
De ontwikkeling van de jeugdigen volgens de behandelaars .................................................................. 18
4.1
Inleiding ............................................................................................................................................ 18
4.2
De leefgroep....................................................................................................................................... 18
4.3
Contacten binnen en buiten de instelling ......................................................................................... 19
4.4
Contacten met (pleeg)ouders of familie ............................................................................................ 20
4.5
De school ........................................................................................................................................... 20
4.6
Problematiek...................................................................................................................................... 21
4.7
Ingrijpende gebeurtenissen ............................................................................................................... 23
4.8
Evaluatie ............................................................................................................................................ 24
Ontwikkelingen volgens testuitslagen ..................................................................................................... 28
5.1
Inleiding ............................................................................................................................................ 28
5.2
Gedragsontwikkeling volgens de ouders........................................................................................... 28
5.3
Gedragsontwikkeling volgens de groepsleiding ................................................................................ 29
5.4
Gedragsontwikkeling volgens de jeugdigen...................................................................................... 30
5.5
Gedragsontwikkeling volgens de leerkrachten ................................................................................. 31
5.6
De gedragsontwikkeling van meerdere bronnen naast elkaar gezet ................................................ 31
5.7
Totaalbeeld gedragsontwikkeling over beide onderzoeksjaren ........................................................ 32
5.8
Sociale vaardigheden ........................................................................................................................ 35
5
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
5.9
Gezinsfunctioneren ........................................................................................................................... 36
5.10
Belangrijkste bevindingen................................................................................................................. 38
6
Het vertrek ................................................................................................................................................. 40
7
6.1
Inleiding ............................................................................................................................................ 40
6.2
Demografische kenmerken ............................................................................................................... 40
6.3
Verblijfplaats na vertrek.................................................................................................................... 40
6.4
Hoe zijn de jeugdigen vertrokken? ................................................................................................... 41
6.5
Uitsplitsing Bergse Bos en Rijnhove ................................................................................................. 42
6.6
Beloop gedragsproblematiek vertrekkers en blijvers ........................................................................ 43
6.7
Cliënttevredenheid............................................................................................................................. 45
6.8
Belangrijkste bevindingen................................................................................................................. 46
De situatie na vertrek ................................................................................................................................ 48
7.1
Inleiding ............................................................................................................................................ 48
7.1
Algemene informatie ......................................................................................................................... 48
7.3
Actuele woonsituatie ......................................................................................................................... 49
7.4
De school/werksituatie ...................................................................................................................... 50
7.5
Relaties en contacten......................................................................................................................... 51
7.6
Vrijetijdsbesteding ............................................................................................................................ 51
7.7
Ontwikkeling .................................................................................................................................... 53
7.8
Nog aanwezige gedragsproblemen ................................................................................................... 54
7.9
Terugblik ........................................................................................................................................... 54
7.10
Belangrijkste bevindingen................................................................................................................. 55
8
Samenvatting, conclusies en aanbevelingen............................................................................................. 57
8.1
Inleiding ............................................................................................................................................ 57
8.2
Doelen ................................................................................................................................................ 57
8.3
Methodiek .......................................................................................................................................... 58
8.4
Ontwikkeling ..................................................................................................................................... 58
8.5
Vertrokken jeugdigen ....................................................................................................................... 59
8.6
Tevredenheid bij vertrek.................................................................................................................... 60
8.7
De situatie na vertrek ........................................................................................................................ 60
8.8
Tot slot ............................................................................................................................................... 60
Bijlage 1: Interpretatiekaders T-scores en Cohen’s D ..................................................................................... 64
Bijlage 2: ASEBA-uitslagen van beide afdelingen ............................................................................................ 65
Bijlage 3: Doelrealisatie totale onderzoekperiode ............................................................................................ 67
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
3
1
1.1
Inleiding en onderzoeksopzet
Inleiding
Horizon is een open residentiële instelling voor jeugdigen bij wie de sociaal emotionele ontwikkeling ernstig is verstoord. Zij geven evidente regulerings- en structureringsproblemen te
zien. Behalve ontwikkelingsproblemen is er doorgaans ook sprake van verstoorde relaties met de
ouders of de omgeving. De in Horizon opgenomen jeugdigen zijn ondergebracht in verschillende
leefgroepen waar zij een aangepaste behandeling krijgen. De leefgroepen die hebben deelgenomen aan het onderzoek zijn verdeeld over twee afdelingen: de Bergse Bos te Rotterdam voor
kinderen van vier tot twaalf jaar en Rijnhove te Alphen aan de Rijn voor jongeren van twaalf tot
achttien jaar.
De laatste jaren dient zich in de jeugdzorg steeds nadrukkelijker de vraag aan wat er van de jeugdigen terechtkomt. Er wordt wel hard gewerkt om de jeugdigen en hun gezinnen te helpen hun
problemen te overwinnen, maar slaagt men daar ook in? Over de resultaten van de hulpverlening
aan jeugdigen met ernstige sociaal-emotionele gedragsproblemen is nog maar weinig bekend. Er
bestaan wel indrukken en vermoedens dat de hulpverlening een positief effect heeft, maar zeker
weten doen we het niet.
Horizon heeft daarom het initiatief genomen om via een onafhankelijk onderzoek na te gaan welke jeugdigen gebruik maken van de residentiële hulpverlening, welke hulp de jeugdigen daar krijgen en hoe zij zich tijdens hun verblijf in de instelling ontwikkelen. De uitkomsten van dit onderzoek geven een genuanceerd beeld van het doel, de werkwijze en de opbrengst van de residentiële
hulpverlening. Dit beeld kan worden gebruikt om de diagnostiek en behandeling te optimaliseren.
Daarnaast kan het andere jeugdhulpverleningsinstellingen en de overheden duidelijk maken waar
de open residentiële hulpverlening van Horizon voor staat.
1.2
Probleemstelling
Het onderzoek valt uiteen in drie hoofdvragen en enkele deelvragen:
1. Welke doelgroepen krijgen hulp van de residentiële afdelingen van Horizon?
. welke problemen/hulpvragen hebben de jeugdigen?
. wat is hun achtergrond (gezin, hulpverleningsgeschiedenis)
2. Welke interventiemiddelen worden ingezet?
. welke behandeldoelen worden nagestreefd en wat zijn de verwachtingen?
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
4
.
.
welke behandelingsvormen/hulpvarianten worden ingezet?
in welke mate en hoe worden het gezin en de school bij de behandeling betrokken?
3. Welke ontwikkelingen doen zich voor tijdens, en enige tijd na, de hulpverlening?
. in hoeverre worden de gestelde doelen en de beoogde resultaten gehaald?
. welke jeugdigen reageren positief op de interventie (boeken vooruitgang)?
. welke jeugdigen vallen uit en waar gaan zij heen?
. hoe hebben de cliënten de hulp ervaren?
. hoe vergaat het de jeugdigen en de gezinnen na de residentiële hulpverlening?
1.3
Uitgangspunten
Voor het bepalen van de kenmerken van jeugdigen met sociaal-emotionele problemen en hun
gezinnen zijn in de loop der tijd verscheidene instrumenten ontwikkeld. Dat geldt ook voor het
vaststellen van de doelen en middelen. Bij het instrumentarium hebben de onderzoekers zich
laten leiden door:
. de visie op hulpverlening van Horizon
. de gangbare visie op sociaal-emotionele problematiek
. het meervoudig risicomodel.
De visie van Horizon komt tot uitdrukking in de door haar gebruikte uitgangspunten. In de
hulpverlening aan jeugdigen met gedrags- en emotionele problemen wordt door Horizon een contextuele benadering toegepast1.
Vertrekpunt is dat de in biologische aanleg aanwezige kwetsbaarheden en stoornissen in gedrag,
cognitie en emotie door ongunstige omgevingsreacties worden versterkt en door gunstige omgevingscondities worden verminderd of ondervangen. Daarbij is niet alleen het gezin van belang.
Ook risico- en beschermende factoren op school, in de vriendengroep, het sociale netwerk en in
de vrije tijd spelen een rol. In de methodiek van de hulpverlening worden al deze niveaus betrokken. Daarbij wordt de nadruk gelegd op onderwijs, want scholing biedt de meeste garantie op
succesvolle en duurzame integratie in de samenleving.
Verder werkt de instelling vraag- en resultaatgericht. Vraaggericht wil zeggen dat men uitgaat
van de hulpvraag van kind en ouders, en dat de begeleiding, behandeling en het onderwijs samen
met de (pleeg)ouders en jeugdigen vorm krijgt. Resultaatgericht wil zeggen dat er afspraken
worden gemaakt over welke doelen haalbaar zijn op het gebied van het gedrag, het leren, de
opvoeding en de vrije tijdsbesteding en over de termijn waarbinnen deze doelen zullen worden
bereikt.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
5
Voor de gangbare visie op ernstige gedragsproblemen sluit het onderzoek aan bij de vigerende
diagnostische protocollen van sociaal emotionele gedragsproblematiek (DSM-IV, ASEBA). Deze
beschrijven de gedragsverschijnselen enerzijds als op de buitenwereld gerichte gedragsproblematiek, zoals agressief, hyperactief en regel- en normovertredend gedrag, en anderzijds op het
eigen innerlijk gerichte gedragsproblematiek, zoals angsten en depressie.
Het meervoudig risicomodel gaat er vanuit dat gedragsproblemen de resultante zijn van een aantal risicogebieden2: de persoonlijkheid, het primaire milieu (gezin), het secundaire milieu (school)
en het tertiaire leefmilieu (vrije tijd). Meer specifiek worden de volgende aspecten
onderscheiden:
. persoonlijkheidsaspecten: zelfbeeld en zelfcontrole
. gezinsaspecten: relaties, wijze van opvoeden en problemen van de ouders zelf
. schoolaspecten: motivatie, schoolprestaties en relaties met leerlingen en leerkrachten.
. vrijetijdsbesteding: omgang met leeftijdgenoten en activiteiten.
1.4
Opzet van het onderzoek en rapportages
Het onderzoek omvat twee delen: een inventariserend deel (doelgroepen en interventiemiddelen)
en een follow-up gedeelte (korte en lange termijn ontwikkelingen).
Het eerste gedeelte houdt een inventarisatie in van de kenmerken van jeugdigen die gebruik maken van residentiële jeugdzorg, evenals van de begeleiding die hen geboden wordt.
Het tweede gedeelte betreft een follow-up onderzoek waarbij na één respectievelijk twee jaar de
sociaal emotionele ontwikkeling van de opgenomen jeugdigen wordt gevolgd. Daarnaast wordt
nagegaan hoe het met de jeugdigen gaat een half jaar nadat ze de instelling hebben verlaten.
Van het onderzoek naar de doelgroepen en de interventiemiddelen van Horizon werd enige tijd
geleden verslag gedaan3. In deze eerste rapportage kwam tevens de opzet van het onderzoek
uitgebreid aan bod. Hiernaast werd eveneens verslag gedaan van de ontwikkelingen op de korte
termijn. In deze tweede rapportage kwamen de ontwikkelingen gedurende het eerste jaar van het
verblijf bij Horizon aan bod.4
In deze derde en laatste rapportage wordt verslag gedaan van de jeugdigen die langer dan een jaar
1
www.horizon-jeugdzorg.nl/visiedocument
Van der Ploeg, J.D. (2007). Gedragsproblemen; ontwikkelingen en risico's. Rotterdam Lemniscaat. Scholte, E.M.
& Ploeg, J.D. van der (2002). Hulpverlening bij meervoudige psychosociale problemen van jeugdigen. In: Vyt, A.
e.a., (Eds.), Jaarboek ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie 5 (pp. 80-117). Houten:
Bohn Stafleu Van Loghum.
3 E.M. Scholte & J.D. van der Ploeg (2010). Effectiviteit in de residentiele jeugdzorg Doelgroepen en werkwijze
van Horizon. Leiden: Universiteit Leiden, afdeling Orthopedagogiek.
4 E.M. Scholte & J.D. van der Ploeg (2011). Effectiviteit in de residentiële jeugdzorg. Ontwikkelingen na een jaar
residentiële behandeling in Horizon. Leiden: Universiteit Leiden, afdeling Orthopedagogiek
2
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
6
bij Horizon verblijven. Nagegaan zal worden welke behandelingsdoelen er tijdens dit tweede jaar
van het residentiële verblijf werden bereikt, en welke ontwikkelingen zich in die periode bij deze
‘langer bij Horizon verblijvende’ jeugdigen en hun gezinnen hebben voorgedaan.
Omdat de tweede follow-up tevens het eindpunt van het onderzoek is, kan hiernaast een overzicht
worden gegeven van de ontwikkelingen die zich in de totale onderzoeksgroep hebben voorgedaan
tijdens de gehele onderzoeksperiode van twee jaar. Voorts kan tot slot op basis van de tijdens het
onderzoek vertrokken jeugdigen nog een beeld worden geschetst van hoe het met de jeugdigen
gaat enige tijd nadat zij de residentiële instelling hebben verlaten.
1.5
Onderzoeksinstrumentarium
Voor het follow-up onderzoek zijn de volgende instrumenten gebruikt (zie voor een uitgebreide
beschrijving van de onderzoekinstrumenten de in noot 3 genoemde tussenrapportage).
1.5.1 Doelstellingen, methodiek- en ontwikkelingsvragenlijst (DMV/OVL)
De behandelingsdoelen die de residentiële afdelingen nastreefden zijn samen met de toegepaste
behandelingen in kaart gebracht via een doelstellingen- en methodiekvragenlijst (DMV). Deze
lijst is door de behandelcoördinatoren van de deelnemende afdelingen ingevuld. Hiernaast is de
behandelcoördinatoren gevraagd de ontwikkeling van de jeugdigen en de gezinnen globaal te
taxeren met behulp van een Ontwikkelingsvragenlijst (OVL)5.
1.5.2 Achenbach System of Empirically Based Assessment (ASEBA)
De algemene gedrags- en emotionele problematiek is bepaald met de ASEBA, voorheen de
CBCL genoemd6. Om een gedetailleerd beeld te verkrijgen is in dit follow-up onderzoek gebruikt
gemaakt van de rapportages van ouders (Child Behavior Checklist), leerkrachten (Teacher Report
Form) en jongeren (Youth Self Report, vanaf 9 jaar).
1.5.3 Vragenlijst Algemene Vaardigheden Jeugdigen (AVJ)
Met behulp van de vragenlijst Algemene Vaardigheden Jeugdigen (AVJ) is over een breed terrein inzicht verkregen in de sociale vaardigheden van de jeugdigen7. In dit onderzoek is gebruik
gemaakt van de rapportages van de groepsleiding.
5 Van der Ploeg, J.D. & Scholte, E.M. (1988). Tehuizen in beeld. Leiden: COJ; Boendermaker, L. (1999). Justitiële
behandelinrichtingen voor jongeren. Populatie en werkwijze. Leuven/Amersfoort: Garant.
6 Achenbach, T. M. & Rescorla, L. A. (2000). Manual for the ASEBA school-age forms & profiles. Burlington:
University of Vermont, Research center for children, youth & families
7 Scholte, E.M. & van der Ploeg, J.D. (2009). Vragenlijst Adaptief Functioneren jeugdigen. Amsterdam:
Nederlands Instituut voor Pedagogisch en Psychologisch Onderzoek (Nippo).
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
7
1.5.4 Gezinsvragenlijst (GVL)
De Gezinsvragenlijst (GVL) is recent ontworpen om de kwaliteit van de gezins- en opvoedingsomstandigheden van kinderen in de leeftijd van 4 tot en met 18 jaar te bepalen8. Deze vragenlijst is ingevuld door de ouders.
1.5.5 Exit-vragenlijst
Verder is aan alle jeugdigen en hun ouders bij vertrek een vragenlijst voorgelegd om de cliënttevredenheid te bepalen, de zogeheten Exit-vragenlijst.
1.5.6 Actuele Situatie Vragenlijst (ASV)
Tot slot is bij de vertrokken jeugdigen en hun ouders enige tijd na het vertrek nog een interviewvragenlijst afgenomen om een beeld te vormen van de leefsituatie en het functioneren van de
jeugdige, de zogeheten Actuele Situatie Vragenlijst (ASV).
1.6
Bepaling van de ontwikkeling
De hulpverlening van Horizon beoogt de ontwikkeling van de jeugdigen positief te beïnvloeden
door de inzet van bepaalde pedagogische middelen en specifieke behandelingen. Dit onderzoek
beoogt na te gaan of men daarin slaagt. Daartoe is nagegaan hoe de jeugdigen zich tijdens hun
verblijf in Horizon ontwikkelen, c.q. vooruitgaan.
Naar analogie van het onderzoek naar de ontwikkelingen van de jeugdigen en hun gezinnen tijdens het eerste verblijfsjaar bij Horizon is dit onderzoek naar de ontwikkelingen tijdens het tweede verblijfsjaar opgezet als een follow-up onderzoek. Dat houdt in dat wordt onderzocht of de
jeugdigen tijdens het verblijf in Horizon al of niet vooruit zijn gegaan in hun ontwikkeling.
Daarbij wordt de mate van vooruitgang weer bepaald aan de hand van de volgende uitkomsten:
1. de mate waarin de gestelde doelen zijn bereikt
2. de globale mate waarin de behandelcoördinatoren de ontwikkeling als positief taxeren
3. de mate waarin de sociaal-emotionele gedragsproblemen verbeteren volgens het ASEBA testinstrumentarium (ouders, groepsleiding, jeugdigen en docenten)
4. de mate waarin de sociale vaardigheden toenemen volgens de AVJ (groepsleiding)
5. de mate waarin het gezinsfunctioneren verbetert volgens de GVL (ouders)
6. de uitslagen van de cliëntevaluatie.
Door op individueel niveau zowel de begin- en eindscores op de diverse onderzoeksinstrumenten
met elkaar te vergelijken kan ook op individueel niveau worden bepaald welke jeugdigen zich
meer en minder succesvol hebben ontwikkeld.
8 Van der Ploeg, J.D. & Scholte, E.M. (2008). Gezinsvragenlijst (GVL). Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
8
1.7
Indeling van deze rapportage
Het voorliggende rapport beschrijft de situatie van de jeugdigen die twee jaar zorg van Horizon
hebben gehad. In feite gaat het hier om de tweede follow-up meting.
Bij de eerste follow-up meting hadden 43 jeugdigen de instelling verlaten en werd de behandeling
van de overige 80 jeugdigen gecontinueerd. Ruim de helft van de ‘blijvers’ verliet echter binnen
drie maanden na de eerste follow-up alsnog de instelling.
De rapportage over de ontwikkelingen in het tweede jaar heeft derhalve alleen betrekking op de
jeugdigen die in het tweede onderzoeksjaar gedurende meer dan drie maanden nog bij Horizon
verbleven. Het gaat om 34 jeugdigen met een gemiddelde leeftijd van 13.7 jaar, 65% jongens en
35% uit meisjes. Van de onderzoeksgroep is 44% afkomstig uit Rijnhove en 56% uit Bergse Bos.
Hiernaast zal op relevante punten een overzicht worden gegeven van de totale onderzoeksgroep.
Het gaat dan om de 123 jeugdigen die twee jaar geleden bij de start in het onderzoek werden opgenomen. Deze groep bestaat uit 123 jeugdigen die bij de start een gemiddelde leeftijd hadden
van12 jaar, 63% jongens en 37% meisjes. Van deze onderzoeksgroep was 54% afkomstig uit
Rijnhove en 46% uit de Bergse Bos.
Tot slot is nog nagegaan hoe het met de jeugdigen gaat enige tijd na vertrek. Dit onderdeel heeft
betrekking op 113 jeugdigen, gemiddeld 14,7 jaar oud, 75% jongens en 25% meisjes, die tijdens
de onderzoeksperiode uit Horizon vertrokken.
De rapportage is als volgt ingedeeld.
Allereerst wordt in hoofdstuk twee beschreven in hoeverre de lange termijn doelen van de hulpverlening tijdens het tweede jaar van het verblijf zijn bereikt.
In hoofdstuk drie is onderzocht in hoe intensief de lange termijn behandeling is geweest en welke
accenten daarin zijn aangebracht.
In het vierde hoofdstuk geven de behandelcoördinatoren en de pedagogische medewerkers hun
waarnemingen weer van de gedragingen van de jeugdigen in hun dagelijkse doen en laten.
Vervolgens wordt in hoofdstuk vijf wederom via gestandaardiseerde meetinstrumenten een beeld
verkregen van de lange termijn ontwikkeling van de jeugdigen en hun gezinnen. Onderwerpen
die hier aan de orde komen zijn de gedrags- en emotionele problemen, de sociale vaardigheden en
het functioneren van het gezin. In dit hoofdstuk wordt tevens een beeld geschetst van de ontwikkelingen die zich in de totale onderzoeksgroep op instellingsniveau hebben voorgedaan.
Daarna komt in hoofdstuk zes het vertrek aan bod. In dit hoofdstuk worden niet alleen de
jeugdigen beschreven die Horizon in het tweede jaar hebben verlaten, maar wordt ook ingegaan
op het totaalbeeld over beide onderzoeksjaren.
In hoofdstuk zeven wordt ingezoomd op de leefsituatie na het vertrek. Nagegaan wordt hoe het
met de jeugdigen en de gezinnen gaat enige tijd nadat de hulp van Horizon beëindigd werd.
Tot slot zijn de bevindingen van het onderzoek in een afsluitend hoofdstuk acht samengevat. Hier
worden tevens enkele conclusies en aandachtspunten gepresenteerd.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
9
2
Doelrealisatie
2.1
Inleiding
Evenals tijdens de eerste follow-up meting is opnieuw de doelstellingen en methodiekvragenlijst
(DMV) afgenomen. Ook nu is gevraagd aan te geven in hoeverre de beoogde doelen de afgelopen
periode (het tweede verblijfsjaar) zijn bereikt.
In deze rapportage zijn de doelen - evenals in de vorige rapportages - opgesplitst in 5 domeinen
waarbinnen een aantal specifieke doelen zijn opgenomen. Voor elk van deze doelen - voorzover
van toepassing - is opnieuw onderzocht in hoeverre er voortgang is geboekt in het bereiken van
dat doel.
Er is gewerkt met een vierpuntsschaal met de kwalificaties: achteruit (-1), gelijk (0), enige vooruitgang (1) en sterke vooruitgang (2).
2.2
Doeldomeinen
Kindgerichte doelen
In de volgende tabel geven we aan in hoeverre er de voorbije periode vooruitgang is gerealiseerd
met de jeugdigen in het bereiken van de verschillende doelen. Het betreft hier doelen die
specifiek zijn gericht op het kind. We brengen dat in beeld door vermelding van de percentages
jeugdigen die wel/geen vooruitgang hebben geboekt.
Tabel 2.1 Mate waarin kindgerichte behandelingsdoelen zijn bereikt (N=34)
Achteruit
Gelijk
Enigszins
vooruit
1. versterken van de basale redzaamheid
0%
18%
59%
23%
2. verminderen van emotionele problemen
3%
41%
38%
18%
3. verminderen van gedragsproblemen
15%
21%
38%
26%
4. vergroten van de sociale competentie
0%
21%
59%
21%
5. versterken van het sociale inzicht
0%
22%
59%
9%
6. versterken van cognitieve vaardigheden
3%
23%
68%
6%
7. versterken van de taak/werkgerichtheid
0%
15%
68%
18%
8. versterken van de persoonlijkheid
6%
18%
62%
15%
9. versterken van het moreel functioneren
12%
38%
41%
9%
Doelen:
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
Sterk
vooruit
10
Voor 71% van de jeugdigen is geconstateerd dat er vooruitgang is geboekt in het nastreven van
de gestelde doelen. Bij 55% van de jeugdigen is sprake van enige vooruitgang, terwijl bij 16%
van de jeugdigen een sterke vooruitgang is vastgesteld.
Tijdens de voorgaande meting na één jaar verblijf kwamen we tot de conclusie dat bij 80% van
de jeugdigen sprake was van vooruitgang. Met andere woorden: in het tweede jaar is gemiddeld
minder vooruitgang geboekt in het realiseren van de kindgerichte doelen.
De meeste vooruitgang is geboekt met betrekking tot het versterken van de zelfredzaamheid, het
vergroten van de sociale competentie en het versterken van de taakgerichtheid. De minste vooruitgang was te zien in het versterken van het moreel functioneren.
In vergelijking met de vorige meting valt op dat toen relatief veel vooruitgang werd geboekt met
betrekking tot het verbeteren van de gedragsproblemen. Dat lukt nu duidelijk minder. Kennelijk
gaat het hier om een moeilijk te realiseren doelstelling, althans tijdens het tweede jaar.
Gezinsgerichte doelen
In de volgende tabel geven we aan in welke mate de gezinsgerichte doelen zijn gerealiseerd. We
geven de percentages weer van het aantal jeugdigen dat al of niet vooruitgang heeft geboekt met
betrekking tot de gestelde gezinsgerichte doelen.
Tabel 2.2 Mate waarin gezinsgerichte behandelingsdoelen zijn bereikt (N=34)
Achteruit
Gelijk
Enigszins
vooruit
Sterk
vooruit
1. verbeteren van de gezinsomstandigheden
9%
38%
44%
9%
2. bemiddelen van persoonlijke problemen bij ouders
6%
44%
47%
3%
3. versterken van de opvoedingsvaardigheden
0%
49%
42%
9%
4. optimaliseren van de gezinsrelaties
3%
32%
50%
15%
5. verbeteren van het gezinsklimaat
6%
41%
44%
9%
Doelen:
De vooruitgang die is geboekt met betrekking tot de gezinsgerichte doelen (54%) is aanzienlijk
minder dan de op het kind gerichte doelen (71%). Dat was tijdens de voorgaande meting ook al
het geval.
De meeste vooruitgang nemen we waar in het optimaliseren van de gezinsrelaties. De minste
vooruitgang doet zich voor in het bemiddelen in persoonlijke conflicten. Dit is geheel in overeenstemming met de bevindingen van de vorige meting.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
11
School/werk gerichte doelen
Binnen dit domein zijn drie doelstellingen geformuleerd. In de volgende tabel laten we zien in
welke mate de jeugdigen deze doelen hebben bereikt.
Gemiddeld boekt 70% van de jeugdigen hier enige vooruitgang. Van sterke vooruitgang is slechts
sprake bij 4%. De vorige meting liet gunstiger cijfers zien met 15% jeugdigen die sterke vooruitgang boekten en 70% jeugdigen die enige voorruitgang toonden
Tabel 2.3 Mate waarin school/werk gerichte behandelingsdoelen zijn bereikt (N=34)
Achteruit
Gelijk
Enigszins
vooruit
Sterk
vooruit
1. bevorderen van basale cognitieve vaardigheden
3%
18%
79%
0%
2. optimaliseren van de leer/werk voorwaarden
6%
18%
70%
6%
3. verbeteren school/werk relaties
6%
27%
61%
6%
Doelen:
Omgevingsgerichte doelen
Onder deze noemer zijn een drietal doelstellingen gebracht die beogen te anticiperen op het toekomstig functioneren van de jeugdigen.
Tabel 2.4 Mate waarin omgevingsgerichte behandelingsdoelen zijn bereikt (N=34)
Achteruit
Gelijk
Enigszins
vooruit
1. versterken van het sociaal netwerk
3%
47%
44%
6%
2. inzetten van het professioneel netwerk
0%
59%
34%
7%
3. bevorderen van een zinvolle vrijetijdsbesteding
0%
35%
53%
12%
Doelen:
Sterk
vooruit
Met betrekking tot de hier gestelde doelen is gemiddeld bij 44% enige en bij 8% sterke vooruitgang waargenomen in het realiseren van de gestelde doelen. Dat komt vrijwel overeen met de
vorige meting. Dat geldt ook voor de bevinding dat het inzetten van het professioneel netwerk
relatief het moeilijkst is te verwerkelijken.
Hulpverleningsgerichte doelen
Deze doelen liggen in het verlengde van de voorgaande doelstellingen. Zoals tabel 2.5 toont valt
de nadruk hier vooral op het werken aan een toekomstperspectief voor de jeugdigen.
Gemiddeld is op dit doeldomein voor 48% van de jeugdigen enige vooruitgang vastgesteld, terwijl dat voor 24% van de jeugdigen in sterke mate het geval is. De voorgaande meting liet vergelijkbare cijfers zien.
Het minst worden doelen op het gebied van de handelingsgerichte diagnostiek gerealiseerd. Bij
de vorige meting was dat eveneens zo.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
12
Tabel 2.5 Mate waarin toekomstgerichte behandelingsdoelen zijn bereikt (N=34)
Achteruit
Gelijk
Enigszins
vooruit
1. handelingsgerichte diagnostiek
4%
61%
29%
7%
2. ontwikkelen toekomstperspectief (wonen/financiën)
0%
6%
59%
35%
3. ontwikkelen toekomstperspectief (school/werk)
2%
12%
56%
29%
Doelen:
2.3
Sterk
vooruit
Doelrealisatie tijdens de totale onderzoeksperiode
Het voorgaande werd een beeld geschetst van de mate waarin de diverse behandelingsdoelen
werden gerealiseerd bij de jeugdigen en gezinnen die tijdens het tweede onderzoeksjaar bij
Horizon verbleven. De vraag die vervolgens voorligt is wat het totale beeld is wanneer we beide
jaren samen bezien. Tabel 2.6 geeft daartoe de gemiddelde doelrealisatie over de gehele onderzoeksperiode uitgesplitst naar de sociaalecologische onderdelen waarop behandeling plaats heeft
gevonden. Een gedetailleerder overzichtsbeeld is te vinden in de bijlage 3.
Tabel 2.6 Overzicht van de gemiddelde mate waarin behandelingsdoelen per milieu zijn bereikt (N=103)
Achteruit
Gelijk
Enigszins
vooruit
Sterk
vooruit
Kinddoelen
3%
23%
51%
23%
Gezinsdoelen
4%
36%
45%
16%
Schooldoelen
4%
17%
62%
17%
Omgevingsdoelen
2%
36%
49%
13%
Toekomstgerichte doelen
2%
10%
46%
43%
De tabel toont dat de toekomstdoelen gericht op wonen/financiën en school/werk volgens de
behandelcoördinatoren gemiddeld gezien het meest zijn gerealiseerd (93%).
Op de voet volgen de school- en kindgerichte doelen, die bij driekwart van de jeugdigen
enigszins of sterk zijn gerealiseerd (79% resp. 74%).
De hekkensluiters zijn de gezins- en omgevingsdoelen, die in bijna twee derde van de gevallen
zijn gerealiseerd (61% resp. 62%).
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
13
2.4
Belangrijkste bevindingen
1.
Het blijkt dat tijdens bij de tweede follow-up meting de meeste vooruitgang wordt gerapporteerd op de volgende doeldomeinen:
- school/werk gerichte doelen (74%)
- hulpverleningsgerichte doelen (72%).
- kindgerichte doelen (71%).
Tijdens de eerste follow-up meting waren de vooruitgangspercentages op deze drie gebieden respectievelijk 85%, 73% en 80%.
Dat betekent dat in het tweede verblijfsjaar nog steeds vooruitgang wordt geboekt, maar
iets minder dan aan het eind van het eerste verblijfsjaar werd vastgesteld.
Overigens moeten we wel bedenken dat de gesignaleerde vooruitgang is te onderscheiden
in enige en sterke vooruitgang met gemiddeld gezien respectievelijk ongeveer 55% en
15%.
2.
De minste vooruitgang is waargenomen op de volgende twee doeldomeinen:
- omgevingsgerichte doeldomeinen (54%)
- gezinsgerichte doeldomeinen (43%).
Dat was tijdens de eerste follow-up meting respectievelijk 58% en 49%
3.
Van alle doelstellingen blijken de volgende doelen het meest te worden gerealiseerd:
- het ontwikkelen van een toekomstperspectief (wonen/financiën)
- het ontwikkelen van een toekomstperspectief (school/werk).
4.
De minste vooruitgang is vastgesteld met betrekking tot het
- versterken van het moreel functioneren
- handelingsgerichte diagnostiek
- versterken van het sociaal en professioneel netwerk.
5.
Volgens de behandelcoördinatoren zijn tijdens de totale onderzoeksperiode:
- de toekomstgerichte doelen bij het merendeel van de jeugdigen gerealiseerd (93%)
- de school- en kindgerichte doelen bij driekwart gerealiseerd (79% resp. 74%)
- gezins- en omgevingsdoelen bij bijna twee derde gerealiseerd (61% resp. 62%).
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
14
3 Methodiekkenmerken
3.1
Inleiding
De vraag die in dit hoofdstuk aan de orde komt betreft de mate van consistentie in de gehanteerde
methodiek. Dat wordt vastgesteld door een vergelijking te maken tussen de bij de aanvang voorgenomen behandelaccenten en de accentuering die gedurende het tweejarige verblijf blijkt te zijn
aangebracht. We maken derhalve een vergelijking tussen de accentuering van de voorgenomen en
de werkelijk gehanteerde methodiek.
Tevens geven we een beschrijving van de inzet van de deskundigen tijdens de voorbij periode.
3.2
Gehanteerde methodiek
De methodiek bestaat uit 13 kenmerken. Voor elk kenmerk kan een accentuering worden aangebracht die bestaat uit geen accent (0), enig accent (1), veel accent (2), erg veel accent (3). Hoe
hoger de score hoe meer accent het betreffende methodiekkenmerk krijgt. We presenteren nu de
gemiddelde scores zoals die werden verkregen bij aanvang en een jaar later bij de follow-up.
Tabel 3.1 Gemiddelde accenten op methodiekkenmerken
Methodiekkenmerk
bij aanvang
N=123
bij follow-up 1
N=70
bij follow-up 2
N=34
1. regulering, houden aan regels
2.33
1.75
2.29**
2. belonen, benadrukken van gewoon gedrag
2.62
1.92
2.65**
3. bieden van affectieve ondersteuning
2.25
2.15
2.68***
4. ordenen, structureren van de leefomgeving
2.17
1.95
2.71*
5. sociaal vaardig leren omgaan met groepsgenoten
2.24
1.87
2.68*
6. vertrouwensrelatie opbouwen
1.82
1.75
2.44***
7. leren persoonlijke verantwoordelijkheid te dragen
1.92
1.92
2.62***
8. waarderen van persoonlijke kwaliteiten
2.20
1.91
2.50*
9. inzicht geven in eigen situatie
2.23
2.02
2.82***
10. confronteren met eigen situatie
2.04
1.80
2.47***
* p<0.05, Posthoc toets, meting 1, 2, 3 verschillen onderling; ** P<0.05, meting 2 verschilt van 1 en 3;
*** P<0.05, meting 3 verschilt van meting 1 en 2
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
15
Vervolg tabel 3.1 Gemiddelde accenten op methodiekkenmerken
Methodiekkenmerk
bij aanvang
N=123
bij follow-up1
N=70
bij follow-up 2
N=34
11. vergroten van het sociale netwerk
1.51
1.41
2.00
12. sociale situaties uitleggen
2.26
1.95
2.77
13 communicatieve vaardigheden leren
2.02
1.74
2.47
* p<0.05, Posthoc toets, meting 1, 2, 3 verschillen onderling; ** P<0.05, meting 2 verschilt van 1 en 3;
*** P<0.05, meting 3 verschilt van meting 1 en 2
De voorgaande tabel leidt tot de volgende bevindingen.
Ten eerste valt op dat de tweede follow-up meting over de gehele linie laat zien dat alle methodiekaspecten in het tweede verblijfsjaar evident meer worden geaccentueerd. Zowel in vergelijking met de vorige meting als met de aanvangsmeting is er sprake van duidelijk sterkere accenten. Het lijkt er op alsof voor de jeugdigen in het tweede jaar van hun verblijf de intensiteit
van de behandeling / aanpak sterk toeneemt.
Ten tweede blijkt dat in het tweede jaar van het verblijf de volgende twee methodiekkenmerken
het sterkst worden benadrukt:
- inzicht geven in de eigen situatie
- uitleggen van sociale situaties.
Ten derde merken we op dat de minste nadruk valt op het vergroten dan wel het herstellen van
het sociaal netwerk. Dat was bij de vorige meting ook al het geval.
3.3
Vier basisdimensies
In de eerste tussenrapportage is het aantal methodiekkenmerken via factoranalyses gereduceerd
tot de volgende vier dimensies:
de jeugdigen leren zich sociaal vaardig te gedragen
de jeugdigen leren zoveel mogelijk zelfstandig te laten functioneren
de jeugdigen empathisch-ondersteunend benaderen
de jeugdigen benaderen met een gedragstherapeutisch gekleurde aanpak.
De eerste categorie heeft betrekking op het leren zich sociaal vaardiger te gedragen, de tweede op
het meer autonoom functioneren, terwijl de derde categorie verwijst naar meelevende, affectieve
ondersteuning en de vierde naar een aanpak met regulering en belonen van gewenst gedrag.
In de volgende tabel geven we aan hoe sterk deze 4 dimensies bij aanvang werden benadrukt en
hoe sterk dat ook werkelijk het geval was. We nemen hierbij uitsluitend de jeugdigen onder de
loep die ook tijdens het tweede jaar in Horizon verbleven.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
16
Tabel 3.2 Gemiddelde accenten op de basiscategorieën van de methodiek (N=34)
Methodiekdimensie
bij aanvang
bij follow-up1
bij follow-up 2
leren zich sociaal vaardig te gedragen
2.24
1.94
2.64*
leren zich zelfstandig te gedragen
1.84
1.86
2.64*
empathisch-ondersteunende benadering
2.14
2.02
2.54*
gedragstherapeutisch getinte benadering
2.41
1.96
2.55*
* p<0.05, F-toets variantieanalyse over herhaalde metingen
Ook hier wordt duidelijk dat in het tweede verblijfsjaar de methodiekaspecten evident sterker
worden benadrukt. Van een duidelijk onderscheid tussen de accentuering van de vier basisdimensies kan bij de groep langer bij Horizon verblijvende jeugdigen echter niet worden gesproken.
3.4
Inzet deskundigen
Tijdens de tweede follow-up meting is de inzet van deskundigen opnieuw onderzocht. In het
volgende overzicht (tabel 3.3) brengen we in beeld in welke mate de verschillende deskundigen
in actie zijn gekomen.
Tabel 3.3 Maandelijkse inzet van deskundigen (N=34)
Niet
1 tot 3 maal
4 maal en meer
Gedragswetenschapper
0%
32%
68%
Psychiater
77%
23%
0%
Activiteitenbegeleider
24%
15%
61%
Creatief therapeut
77%
0%
23%
Gezinsbegeleider
15%
24%
61%
Sportleider
77%
3%
21%
Systeembegeleider
88%
9%
3%
Het meest zijn de gedragswetenschapper, de activiteitenbegeleider en de gezinsbegeleider ingezet. Dit beeld stemt overeen met wat in de vorige meting werd geconstateerd.
De rol van de overige deskundigen zoals de psychiater, de creatief therapeut en ook de sportleider
is veel beperkter van aard.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
17
3.5
Belangrijkste bevindingen
1. De verschillende methodiekaspecten krijgen bij de jeugdigen die ook nog tijdens het tweede
jaar bij Horizon verblijven evident een sterker accent. De behandeling blijkt in het tweede
verblijfsjaar sterk te worden geïntensiveerd.
2. Het voorbije jaar viel de meeste nadruk op de cognitieve methodiekaspecten zoals inzicht
geven in de eigen en in sociale situaties
3. Van de deskundigen zijn de gedragswetenschapper, de gezinsbegeleider en de activiteitenbegeleider het meest ingezet.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
18
4
De ontwikkeling van de jeugdigen volgens de behandelaars
4.1
Inleiding
Twee jaar na opname is de ontwikkeling van de jeugdigen in Horizon in kaart gebracht aan de
hand van gestandaardiseerde testinstrumenten, zoals de ASEBA, en met behulp van een ontwikkelingsvragenlijst. Deze zogeheten OVL bestaat uit vragen die betrekking hebben op het doen en
laten van de jeugdigen tijdens het voorbije jaar. De vragenlijst is door de behandelcoördinator in
samenspraak met de groepsleiding ingevuld op basis van dagelijkse waarnemingen.
In dit hoofdstuk rapporteren we eerst over de gegevens van de OVL. De uitslagen van de testinstrumenten komen in het volgende hoofdstuk aan bod.
4.2
De leefgroep
De jeugdigen brengen veel tijd door in de groep. Daarom is het belangrijk te weten hoe elke jeugdige zich binnen de leefgroep manifesteert. De bedoeling is dat elke jeugdige zoveel mogelijk
participeert in de onderlinge interacties en profijt trekt van het verblijf in de groep. Overplaatsingen naar een andere leefgroep kunnen dat belemmeren. Het blijkt dat het afgelopen jaar bijna een
kwart van de jeugdigen is overgeplaatst naar een andere leefgroep. Dat was in twee gevallen op
negatieve gronden.
We stelden vast dat de meeste jongens en meisjes goede relaties hebben met zowel hun groepsgenoten als hun groepsleiding. De relaties zijn beoordeeld op een vijf-puntsschaal lopend van erg
goede naar erg slechte relaties. De volgende tabel geeft daarover meer gedetailleerde informatie.
Tabel 4.1 Relaties in de groep (N=34) met tussen haakjes de percentages van de vorige meting (N=107)
Kwalificatie
groepsleiding
groepsgenoten
Erg goed
24% (27%)
18% (13%)
tamelijk goed
44% (49%)
47% (51%)
gaat wel
29% (21%)
26% (29%)
tamelijk slecht
3% (1%)
9% (6%)
Erg slecht
0% (1%)
0% (2%)
De tabel laat zien dat ‘overall’ de relaties ook in het tweede jaar tamelijk positief zijn. Slechts bij
één op de tien jeugdigen is sprake van een negatieve relatie met groepsgenoten, terwijl in feite
slechts één jeugdige een tamelijk slechte relatie heeft met de groepsleiding.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
19
In vergelijking met het voorgaande onderzoeksjaar is het beeld nauwelijks veranderd. De relationele verhoudingen zijn vrijwel ongewijzigd gebleven (R12>0.85).
Hoe liggen de verhoudingen nu binnen de groep? Veel van de opgenomen jeugdigen hebben in
het verleden meegemaakt dat zij buiten de groep vielen. Ten dele omdat zij werden afgewezen en
ten dele omdat zij zichzelf buiten de groep plaatsten.
Het blijkt nu dat de meeste jeugdigen in de leefgroep een middenpositie innemen (59%).Verder
stellen we vast dat een aantal jeugdigen veel populariteit geniet (24%) en dat een klein aantal
jeugdigen als leider wordt beschouwd (6%). Helaas is er ook een klein aantal jeugdigen dat
buiten de groep valt (12%). Deze jeugdigen worden door hun groepsgenoten genegeerd of afgewezen.
In vergelijking met het voorgaande onderzoeksjaar vallen er ook op dit punt géén veranderingen
te constateren
Binnen de leefgroep zijn meerdere activiteiten mogelijk. Een deel wordt door de groepsleiding
georganiseerd, maar voor een ander deel behoort de jeugdige ook zelf invulling te geven aan zijn
vrije tijd. Dat lukt niet iedereen. Het blijkt dat bijna een kwart (24%) van de jongens en meisjes
zich nooit verveelt en altijd wel met iets bezig is. Voor de meerderheid (74%) geldt echter dat zij
zich van tijd tot tijd wel eens verveelt en niet zo goed raad weet met haar vrije tijd. Er is slechts
één jeugdige die zich vaak verveelt. Deze bevindingen stemmen eveneens overeen met de uitslagen van het vorige onderzoeksjaar.
4.3
Contacten binnen en buiten de instelling
Naast de relaties binnen de leefgroep zijn er uiteraard ook contacten mogelijk met andere jeugdigen in Horizon. Om daar enig zicht op te krijgen, is de groepsleiding gevraagd aan te geven of
een jeugdige ook ‘echte’ vrienden heeft binnen de instelling. Dan blijkt dat 59% wél en 41% géén
echte vriend heeft in Horizon. Dat is iets gunstiger dan tijdens de tweede meting toen 49% één of
meer goede vrienden had in Horizon.
Een belangrijk contact kan ook een club of vereniging zijn die buiten de instelling is gelegen.
Voor een groot deel van de jeugdigen (41%) is dat niet aan de orde. Zij beperken zich tot de activiteiten die door de instelling worden aangeboden. Het merendeel (59%) blijkt van tijd tot tijd
deel te nemen aan vrijetijdsactiviteiten buiten de instelling.
Ook dit beeld komt overeen met dat van het voorgaande onderzoeksjaar.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
20
4.4
Contacten met (pleeg)ouders of familie
De contacten van de jeugdigen bestaan niet alleen uit contacten met leeftijdgenoten en groepsleiding, maar ook uit contacten met de (pleeg)ouders. Deze contacten zijn van groot belang voor een
positieve ontwikkeling in een residentiële instelling. Hoe is dat binnen Horizon? Komen de
(pleeg)ouders geregeld op bezoek of ziet de jeugdige hen zelden of nooit op bezoek komen?
Tabel 4.2 Bezoekfrequentie (pleeg)ouders
Kwalificatie
Follow-up 1
N=70
Follow-up 2
N=34
zelden/incidenteel
17%
18%
geregeld/maandelijks
31%
32%
vaak/heel vaak
52%
50%
Het blijkt dat één op de vijf jeugdigen nooit bezoek krijgt. De overige jeugdigen krijgen vaak
bezoek. Dat beeld werd ook verkregen in het voorgaande onderzoeksjaar.
De relaties die de jeugdigen met hun (pleeg)ouders hebben zijn voor ruim de helft positief van
aard (53%), terwijl voor ruim een derde (34%) de relaties een neutraal karakter hebben. Bij de
rest (13%) is sprake van een tamelijk slechte relatie. In het voorgaande onderzoeksjaar waren er
meer jeugdigen die een positieve relatie met hun (pleeg)ouders onderhielden (68%). Dat zou er
op kunnen wijzen dat het voor de jeugdigen die ook een tweede jaar in Horizon verblijven
mogelijk kenmerkend is dat zij een problematischer relatie met hun (pleeg)ouders hebben.
Lukt het ook om de (pleeg)ouders bij de behandeling te betrekken? Samenwerking met de primaire opvoeders is immers een belangrijk onderdeel van de begeleiding/behandeling.
Volgens de behandelaars wordt ruim de helft van de ouders (64%) intensief bij de behandeling
betrokken. Voor 21% van de ouders is dat enigszins het geval, terwijl bij een klein aantal (15%)
dat niet of nauwelijks lukt. Deze bevindingen wijken nauwelijks af van die van het voorgaande
onderzoeksjaar.
4.5
De school
Zoals tijdens de eerste tussenrapportage al naar voren kwam, volgde iets meer dan de helft van de
jeugdigen (53%) vóór opname een vorm van Speciaal Onderwijs en bezochten de overige jeugdigen andere vormen van (Voortgezet) Onderwijs. Na opname blijkt dat alle jeugdigen hun
scholing / opleiding hebben voortgezet al of niet in combinatie met werk.
Voor veel jeugdigen is deelname aan het onderwijs altijd een lastige opgaaf geweest en waren
deze jeugdigen niet erg gemotiveerd om naar school te gaan. Het blijkt dat tweederde van de
jeugdigen maar met matige zin naar school/werk/opleiding gaat (64%), dat een tiende met grote
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
21
tegenzin schoolwaarts gaat (9%) en dat ongeveer een kwart dat graag doet (27%).
In vergelijking met het voorgaande jaar moet worden vastgesteld dat de animo om naar school,
werk of opleiding te gaan bij de tweede follow-up duidelijk minder is dan bij de eerste follow-up.
Het voorgaande jaar ging de helft nog graag naar school. Nu is dat bijna de helft minder.
Tabel 4.3 toont de kwaliteit van de relaties op school.
Tabel 4.3 Relaties op school (N=34) met tussen haakjes de cijfers van het voorgaande jaar (N=102)
Kwalificatie
leerkracht
medeleerlingen
erg goed
3% (10%)
3% (2%)
tamelijk goed
44% (62%)
50% (59%)
gaat wel
41% (24%)
41% (35%)
slecht
13% (2 %)
6% (4%)
Hier blijkt dat ongeveer de helft van de jeugdigen een tamelijk goede tot erg goede relatie met de
leerkracht heeft (47%). Het aantal leerlingen met een slechte relatie is veel kleiner (13%).
Wanneer we deze bevindingen afzetten tegen die van het voorgaande jaar, dan blijkt wel dat er
toen veel meer jeugdigen een positieve relatie hadden met hun leerkracht (72%).
De relaties met de medeleerlingen laten een analoog beeld zien. Voor ongeveer de helft 53% zijn
die (tamelijk) goed te noemen. Slechts een enkele jeugdige heeft een uitgesproken slechte relatie
met zijn/haar klasgenoten. Ook hier is het beeld wat minder gunstig dan dat van het voorgaande
onderzoeksjaar.
4.6
Problematiek
Bij opname deden zich veel problemen voor. Zijn deze problemen het voorbije jaar afgenomen?
Tabel 4.4 toont in hoeverre zich nog probleemgedragingen voordeden.
De behandelaars maken er melding van dat bij veruit de meeste jeugdigen geen probleemgedragingen meer voorkwamen. Als zich gedragsproblemen voordoen dan zijn dat vooral externaliserende problemen zoals weglopen en vechten. Daar staat tegenover dat problemen als zich terugtrekken en piekeren nog bij meer dan de helft van de jeugdigen is gesignaleerd.
Het lijkt er op dat tijdens het verblijf in de Horizon geëxternaliseerde problemen gemakkelijker
zijn terug te dringen dan geïnternaliseerde problemen. Dat ligt in zekere zin voor de hand omdat
onder invloed van de omgeving van de instelling waar duidelijke regels bestaan, het moeilijker is
om met openlijk onaangepast gedrag verder te gaan. Daarentegen lijkt het veel lastiger te zijn om
greep te krijgen op de innerlijke toestand van de jongens en meisjes.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
22
Tabel 4.4 Probleemgedragingen tijdens het voorbije jaar (N=34)
Problemen
Niet
Soms
Vaak
Vechten
77%
21%
3%
Vernielen
82%
15%
3%
Weglopen
59%
28%
3%
Spijbelen
88%
9%
3%
Diefstal
87%
12%
0%
Te laat terug van verlof
88%
12%
0%
Teruggetrokken
41%
53%
6%
Angstig
68%
21%
12%
Somber
41%
50%
9%
In het licht van de bevindingen die een jaar eerder werden genoteerd, is voor veel gedragingen
vooruitgang geboekt, behalve voor het weglopen. Dat is toegenomen van 31% naar 41%. Ook de
internaliserende problemen (teruggetrokken, angstig en somberen) zijn met gemiddeld 10%
toegenomen.
Om zicht te krijgen op het aantal jeugdigen dat het afgelopen jaar problemen te zien gaf, is ook
geïnventariseerd hoeveel jeugdigen zich hielden aan de afgesproken regels. Het blijkt dat 15%
van de jongens en meisjes zich erg goed aan de regels heeft gehouden, terwijl voor 50% van de
jeugdigen geldt dat zij zich redelijk aan de regels hielden. Er is echter ook een kleine groep
jeugdigen (15%) die zich slecht aan de regels wist te houden het voorbije jaar. Voor de rest van
de jeugdigen (20%) geldt de kwalificatie ‘gaat wel’.
Vergeleken met het vorige onderzoeksjaar is dit beeld niet noemenswaardig gewijzigd.
Een belangrijke graadmeter voor een positieve ontwikkeling is het zelfbeeld. In het algemeen
geldt dat het bij de meeste jeugdigen met gedragsproblemen schort aan een positief zelfbeeld.
Hoe beoordeelt de groepsleiding dat bij de jeugdigen die twee jaar bij Horizon verblijven?
Tabel 4.5 geeft dit weer voor de jeugdigen die in het tweede onderzoeksjaar nog bij Horizon
verbleven.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
23
Tabel 4.5 Zelfbeeld (N=34)
Kwalificatie
Percentage
zeer positief
3%
positief
21%
gaat wel
32%
negatief
41%
zeer negatief
3%
Het aantal jeugdigen dat neigt naar een negatieve zelfbeoordeling is nog altijd groot. Vrijwel
even groot als een jaar geleden. Eigenlijk is het zelfbeeld er niet op vooruit gegaan maar tamelijk
stabiel gebleven (R12=0.78). Het blijft kennelijk voor de meeste meisjes en jongens moeilijk om
zichzelf positiever te waarderen.
Tot slot van deze paragraaf maken we melding van het feit dat volgens de groepsleiding 41% van
de jeugdigen medicijnen gebruikt. De meeste medicijnen zijn bedoeld om de onrust te verminderen en de concentratie te vergroten en vooral bedoeld om ADHD-verschijnselen en het slapen
te reguleren.
4.7
Ingrijpende gebeurtenissen
Hebben de jeugdigen het tweede jaar ook gebeurtenissen meegemaakt die van grote invloed
kunnen zijn geweest op hun verblijf in Horizon. Dat kunnen voorvallen zijn die tijdens het verblijf in een instelling van Horizon hebben plaats gevonden, maar die zich ook daarbuiten kunnen
hebben afgespeeld. We hebben een aantal mogelijke ingrijpende gebeurtenissen voorgelegd aan
de behandelaars met de vraag of die ook zijn voorgekomen bij de onderzochte jongens en
meisjes.
Het blijkt dat ingrijpende gebeurtenissen niet zo heel vaak aan de orde zijn. Dat was tijdens het
eerste verblijfsjaar zo en dat is in het tweede verblijfsjaar ook zo. Voor 9% van de jeugdigen (dat
zijn drie van de 34 jeugdigen) is sprake van een ernstige ziekte of van een ernstig ongeval in de
familie. Daarnaast hebben 2 jeugdigen meegemaakt dat een familielid is overleden.
De meest voorkomende ingrijpende gebeurtenissen zijn heftige ruzies. Van de jeugdigen heeft
18% dat meegemaakt in het contact met thuis, terwijl 9% dat een keer heeft ervaren in de leefgroep. Tijdens het eerste verblijfsjaar kwamen meer heftige uitbarstingen in de groep voor.
Al met al kan er niet gesproken worden van veel traumatische gebeurtenissen tijdens het verblijf
in Horizon.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
24
4.8
Evaluatie
Om de voortgang van de jeugdigen te bepalen worden de behandelplannen binnen de Horizon
regelmatig geëvalueerd. Het afgelopen tweede jaar gebeurde dat bij 88% van de jeugdigen twee
maal. Bij enkele jeugdigen vond dat drie tot vier maal plaats. In vergelijking met de eerste
follow-up meting wordt er tijdens het tweede jaar vaker geëvalueerd.
Teneinde een meer direct zicht te krijgen op de (te verwachte) ontwikkeling van de jeugdigen is
aan de groepsleiding een aantal vragen voorgelegd.
Waargenomen vooruitgang
De eerste vraag gaat over de mate van vooruitgang. Het gaat hier om de overall indruk die de
behandelaars van de ontwikkeling van elke jeugdige hebben. Tabel 4.6 geeft het antwoord weer.
Tabel 4.6 Mate van vooruitgang afgelopen jaren
Kwalificatie
Follow-up 1
(N=97)
Follow-up 2
(N=34)
duidelijk vooruit gegaan
41%
27%
enigszins vooruit gegaan
40%
50%
stil blijven staan
15%
18%
achteruit gegaan
1%
5%
duidelijk achteruit
4%
3%
Het is duidelijk dat de groepsleiding in de gehele onderzoekspopulatie bij bijna acht op de tien
jeugdigen (enige) vooruitgang waarneemt. Voor ruim een derde van de jeugdigen is dat een
duidelijke vooruitgang en voor bijna tweederde betreft dat een geringe vooruitgang.
Het voorgaande jaar was er sprake van een gunstiger verhouding. Toen oordeelde de leiding dat
een groter percentage jeugdigen duidelijk vooruit was gegaan. (41% toen en 27% nu).
Prognose
De tweede vraag die in dit kader aan de groepsleiding is voorgelegd heeft betrekking op de toekomstige ontwikkeling. Hoe schat de groepsleiding de ontwikkeling in voor het komende jaar?
Tabel 4.7 Mate van te verwachten vooruitgang komende jaren
Kwalificatie
Follow-up 1
(N=97)
Follow-up 2
(N=34)
zal duidelijk vooruit gaan
32%
27%
zal enigszins vooruit gaan
57%
56%
zal stil blijven staan of achteruit gaan
12%
18%
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
25
Voor ruim een kwart van de jeugdigen (27%) is de verwachting dat er de komende periode duidelijke vooruitgang zal worden geboekt. Voor het merendeel (56%) echter is de verwachting zij
een geringe vooruitgang zullen boeken, Voor bijna één op elke vijf jeugdigen (18%) wordt verwacht dat zij geen vooruitgang zullen boeken. Aan het eind van het eerste verblijfsjaar was de
inschatting iets optimistischer.
Geschiktheid voorziening
De derde vraag die in het kader van de evaluatie is gesteld, betreft de vraag naar de mate van geschiktheid. Hoe goed waren achteraf gezien de jeugdigen in de Horizon op hun plaats? Tabel 4.8
geeft dit weer.
Tabel 4.8 Mate van geschiktheid Horizon
Kwalificatie
Follow-up 1
(N=97)
Follow-up 2
(N=34)
zeer geschikt
39%
41%
geschikt
32%
35%
gaat wel
14%
15%
ongeschikt
8%
6%
zeer ongeschikt
7%
3%
Bij aanmelding is een inschatting gemaakt of de betreffende jeugdige profijt zal kunnen hebben
van het programma dat Horizon te bieden heeft. Twee jaar later is terugblikkend geïnventariseerd
in hoeverre de opname van de jeugdige destijds terecht is geweest. Het betreft hier een groep
jeugdigen die inmiddels twee jaar in Horizon verblijft. Tabel 4.8 laat zien dat driekwart van de
jeugdigen als (zeer) geschikt is beoordeeld voor opname in Horizon.
Daar staat tegenover dat de ongeveer één op de tien jeugdigen na twee jaar – achteraf gezien –als
minder geschikt voor opname werd beoordeeld. In vergelijking met het voorgaande onderzoeksjaar is dat beeld vrijwel gelijk gebleven.
Uit het voorgaande mag niet de conclusie worden getrokken dat met de ongeschikte jeugdigen
geen resultaat is te boeken. Het laat echter wel zien dat de behandelprogramma’s die Horizon te
bieden heeft volgens de behandelcoördinatoren niet voor alle jeugdige even geschikt zijn.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
26
4.9
Welke jeugdigen ontwikkelden zich positief?
Omdat niet alle jeugdigen zich in het tweede verblijfsjaar even positief hebben ontwikkeld gingen
we voor een aantal relevante variabelen na of die correleren met de mate van vooruitgang zoals
die door de behandelaars is bepaald.
Ten eerste gingen we na in hoeverre de mate van doelrealisatie verband houdt met de mate van
vooruitgang. Uit een correlationele analyse blijkt dat er een zeer significante samenhang bestaat
tussen enerzijds de volgens de behandelcoördinatoren gerealiseerde kindgerichte doelen en
anderzijds de door de groepsleiding gerapporteerde vooruitgang. Dat betekent dat de jeugdigen
bij wie sprake is van een positieve doelrealisatie op genoemde terrein, ook de jeugdigen zijn die
de meeste vooruitgang in gedrag en emotioneel functioneren boeken. Dat geldt echter niet voor
de overige doeldomeinen zoals de gezinsgerichte, school/werkgerichte, omgevingsgerichte en
hulpverleningsgerichte doelstellingen. De realisatie van doelen op deze gebieden correleert niet
met sociaal-emotionele ontwikkelingen bij de jeugdigen.
Ten tweede hebben we een correlationele analyse uitgevoerd om de samenhang tussen vooruitgang en behandelmethodiek te onderzoeken. Dan blijkt dat er aanzienlijk minder samenhang
bestaat tussen de gehanteerde methodiek en de mate van vooruitgang. In feite is slechts voor twee
methodiekkenmerken een significante samenhang vastgesteld: regulering (zich houden aan gestelde regels) en belonen/benadrukken van gewenst gedrag. Daarbij is het verband zo dat jeugdigen waarbij de gedragsproblematiek niet vooruitgaat een steeds straffere aanpak krijgen met
veel regulering en veel bekrachtiging van positief gedrag.
In de derde plaats onderzochten we de leeftijd. Welnu er blijkt geen duidelijke samenhang te bestaan tussen leeftijd en vooruitgang. De jongere jeugdigen doen het ‘overall’ gezien dus niet beter
of slechter dan de oudere jeugdigen.
In de vierde plaats hebben we bezien of er een verband bestaat tussen vooruitgang en sekse. Ook
daartussen is geen samenhang vastgesteld. Met andere woorden de jongens doen het ‘overall’
even goed of slecht als de meisjes.
In de vijfde plaats hebben we bezien of er een verband bestaat tussen vooruitgang en de mate
waarin de jeugdigen zich houden aan de gestelde regels. Dat verband is significant, en wel zodanig dat de jeugdigen die vooruitgaan vooral ook de jeugdigen zijn die zich goed houden aan de
afgesproken regels.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
27
4.10 Belangrijkste bevindingen
1.
Bijna 70% van de jongens en meisjes heeft goede relatie met de groepsleiding, terwijl 65%
van de jeugdigen goed overweg kan met zijn/haar groepsgenoten.
2.
Eén op de tien jeugdigen heeft uitgesproken slechte relaties met de groepsgenoten.
3.
Het zinvol invullen van de vrije tijd is voor driekwart van de jeugdigen (nu en dan) een
probleem.
4.
Ongeveer één op de vijf jeugdigen krijgt vrijwel geen bezoek van zijn/haar (pleeg)ouders
of familie.
5.
Tweederde van de jeugdigen gaat met matige zin naar school. In vergelijking met het eerste
verblijfsjaar is de animo voor school/werk/opleiding minder groot.
6.
Tijdens het tweede verblijfsjaar hebben zich weinig gedragsproblemen als vechten, diefstal,
vernielen e.d. voorgedaan. Daarentegen komen geïnternaliseerde problemen als zich terugtrekken, piekeren en angstig gedrag wel vaker voor. Dat gold ook voor het eerste verblijfsjaar.
7.
Achteraf gezien lijkt één op de tien jeugdigen die langer dan een jaar bij Horizon verblijven
volgens hun behandelcoördinatoren niet of minder geschikt voor opname.
8.
Tijdens het tweede verblijfsjaar is volgens de leiding 50% enigszins en 27% duidelijk
vooruit gegaan. In vergelijking met het eerste verblijfsjaar is het aantal dat vooruitgaat
echter minder. Zo ging in het eerste onderzoeksjaar 41% duidelijk vooruit, in het tweede
onderzoeksjaar is dat 27%.
9.
De jeugdigen die in de ogen van de leiding in het tweede verblijfsjaar vooruitgaan zijn
jeugdigen die zich aan de regels houden, die geen beloning van positief gedrag nodig
hebben en bij wie vooral vooruitgang wordt geboekt in kindgerichte doelen.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
28
5
Ontwikkelingen volgens testuitslagen
5.1
Inleiding
In dit hoofdstuk wordt nagegaan welke ontwikkelingen zich in het tweede follow-up jaar hebben
voorgedaan volgens de testinstrumenten die de sociaal-emotionele gedragsontwikkeling van jeugdigen en het functioneren van gezinnen beschrijven.
Net als bij de eerste follow-up is de sociaal-emotionele gedragsontwikkeling weer getoetst met
het Achenbach System of Empirically Based Assessment (ASEBA), de sociale vaardigheden met
de vragenlijst Algemene Sociale Vaardigheden (AVJ) en het functioneren van de gezinnen met
behulp van de Gezinsvragenlijst (GVL). Genoemde instrumenten zijn door ouders, jeugdigen,
groepsleiding en/of leerkrachten ingevuld zowel bij de start van het onderzoek als bij beide follow-up meetmomenten.
Voor het vaststellen van de mate van ontwikkeling c.q. vooruitgang is weer dezelfde methode
toegepast als bij de eerste follow-up. Nagegaan wordt hoe de jeugdigen die bij aanvang een
klinische score hadden bij een bepaalde problematiek (dus daar echt een probleem hebben) zich
ontwikkelen na hun verblijf in Horizon. Niet iedereen is immers problematisch op alle aspecten.
Zo vertonen sommige jeugdigen alleen internaliserende problematiek, zoals angstig en depressief
gedrag, en hebben andere jeugdigen vooral hoge scores op externaliserend gedrag, zoals impulsiviteit, agressie en regelovertredend gedrag, terwijl er ook jeugdigen zijn die zowel internaliserende als externaliserende gedragsproblemen hebben.
In dit onderdeel wordt gerapporteerd over de jeugdigen die tijdens het tweede follow-up jaar nog
bij Horizon in behandeling waren. Dat betreft zoals gezegd in totaal 34 jeugdigen. We
presenteren eerst de oordelen over de gedragsontwikkeling van de jeugdigen, zoals gemeten met
de ASEBA. Daarna volgt aan de hand van de AVJ het beeld van de ontwikkeling van de sociale
vaardigheden. Tot slot wordt nog een beeld geschetst van de ontwikkeling van het functioneren
van de gezinnen, zoals vastgesteld met de GVL.
Naast de ontwikkelingen in het tweede jaar zal hierbij telkens tevens het totaalbeeld worden geschetst van de ontwikkelingen over beide onderzoeksjaren in de totale groep.
5.2
Gedragsontwikkeling volgens de ouders
De ASEBA is ontworpen om de gedragsproblematiek van jeugdigen in kaart te brengen. Om een
gedifferentieerd beeld te krijgen, is de problematiek onderverdeeld in acht subcategorieën. Deze
zijn vervolgens ondergebracht in twee hoofdcategorieën: externaliserend en internaliserend probleemgedrag. Verder wordt er een totale probleemscore berekend. De ASEBA kent een versie
voor primaire opvoeders (CBCL), leerkrachten (TRF) en jeugdigen (YSR).
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
29
De ontwikkeling kan in beeld worden gebracht door na te gaan hoeveel (sub)klinische jeugdigen
er op individueel niveau op vooruit of op achteruit zijn gegaan, en hoeveel er gelijk gebleven
zijn. We gebruiken hierbij de ‘Reliable Change Index’9 om te bepalen of individuele kinderen een
statistisch aantoonbare klinisch significante verandering hebben doorgemaakt.
In deze paragraaf wordt een indicatie gegeven van hoe de ouders denken over de gedragsontwikkeling van de jeugdigen. Daartoe hebben we de oordelen van 18 ouders, die zowel bij de eerste als bij de tweede follow-up het CBCL-onderdeel van de ASEBA-test invulden. We beperken
we ons hierbij tot de hoofdschalen van de CBCL en geven per ASEBA-dimensie de ontwikkelingen weer van de jeugdigen met klinische problemen. De uitslagen staan in tabel 5.1.
Tabel 5.1 Ontwikkeling klinische jeugdigen op individueel niveau (CBCL ouders)
Problematiek
N-(sub)klinisch
Vooruit
Gelijk
Achteruit
1. Geïnternaliseerd gedrag
12
25%
67%
8%
2. Geëxternaliseerd gedrag
8
25%
75%
--
3. Totaalscore
12
33%
58%
8%
Uitgaande van de totale probleemscore blijkt nu dat een kwart tot een derde van de klinische
jeugdigen er volgens de ouders op vooruit is gegaan tijdens het tweede jaar van het verblijf in
Horizon, dat minder dan een tiende achteruit is gegaan, en dat ongeveer twee derde in de ogen
van de ouders gelijk is gebleven. Het percentage dat vooruitgang heeft geboekt is daarmee lager
dan dat van het eerste onderzoeksjaar. Toen ging ruim de helft van de klinische jeugdigen er in de
ogen van de ouders significant op vooruit.
5.3
Gedragsontwikkeling volgens de groepsleiding
Vervolgens gaan we na welke ontwikkelingen de groepsleiding heeft waargenomen bij de jeugdigen die langer dan een jaar bij Horizon verblijven. Tabel 5.2 geeft de uitslagen weer.
9
Oosterlaan, J. & Veerman, J.W. Vragenlijsten voor het vaststellen van emotionele en gedragsproblemen. In:
Kievit, Th., Tak, J.A. & Bosch, J.D. Handboek psychodiagnostiek voor de behandeling van kinderen (pp. 255300). Utrecht: De Tijdstroom.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
30
Tabel 5.2 Ontwikkeling klinische jeugdigen op individueel niveau (CBCL-leiding)
Problematiek
N-(sub)klinisch
Vooruit
Gelijk
Achteruit
1. Geïnternaliseerd gedrag
14
29%
64%
7%
2. Geëxternaliseerd gedrag
17
35%
59%
6%
3. Totaalscore
34
26%
58%
16%
Nu blijkt dat een vijfde tot een derde van de klinische jeugdigen er op vooruit is gegaan tijdens
het tweede jaar van het verblijf bij Horizon, dat rond een tiende een terugval heeft doorgemaakt,
terwijl bij twee derde van de klinische jeugdigen de situatie gelijk is gebleven. De uitslag is in
grote lijnen bij alle drie de CBCL-dimensies hetzelfde.
De vooruitgangspercentages zijn tijdens het tweede verblijfsjaar weliswaar lager, maar wel van
dezelfde orde van grootte als bij het eerste verblijfsjaar. Toen ging volgens de groepsleiding
ongeveer een derde van de klinische jeugdigen er significant op vooruit, vertoonde ruim de helft
stilstand en ging het gedrag bij ongeveer een tiende achteruit.
5.4
Gedragsontwikkeling volgens de jeugdigen
Naast de primaire opvoeders – ouders en groepsleiders – is ook de jeugdigen van 9 jaar en ouder
gevraagd de ASEBA in te vullen. Tabel 5.3 geeft weer hoe de jeugdigen zelf over hun gedragsontwikkeling tijdens het tweede verblijfsjaar denken.
Tabel 5.3 Ontwikkeling klinische jeugdigen op individueel niveau (YSR Jeugdigen)
Problematiek
N(sub)klinisch
Vooruit
Gelijk
Achteruit
1. Geïnternaliseerd gedrag
8
38%
50%
12%
2. Geëxternaliseerd gedrag
6
--
80%
20%
3. Totaalscore
7
29%
57%
14%
De voorgaande tabel geeft weer dat ongeveerde helft van de klinische jeugdigen meent dat er zich
geen wijzigingen voor hebben gedaan in het geïnternaliseerde en totale probleemgedrag tijdens
het tweede jaar, terwijl ongeveer een derde zegt er significant op vooruitgegaan te zijn. Bij het
externaliserende gedrag maakt het overgrote merendeel melding van geen verandering.
De vooruitgangspercentages zijn daarmee ook hier geringer dan bij de follow-up van het eerste
jaar. Toen rapporteerde ruim twee derde van de klinische jeugdigen een significante vooruitgang.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
31
5.5
Gedragsontwikkeling volgens de leerkrachten
Tot slot is naast de ouders, de groepsleiders en de jeugdigen ook de leerkrachten nog gevraagd de
ASEBA in te vullen. Tabel 5.4 geeft weer hoe zij over de gedragsontwikkeling van de klinische
jeugdigen tijdens het tweede verblijfsjaar denken.
Tabel 5.4 Ontwikkeling klinische jeugdigen op individueel niveau (TRF Leerkrachten)
Problematiek
N-(sub)klinisch
Vooruit
Gelijk
Achteruit
1. Geïnternaliseerd gedrag
12
58%
33%
8%
2. Geëxternaliseerd gedrag
12
33%
67%
--
3. Totale probleemscore
12
42%
58%
--
De scores laten zien dat de leerkrachten bij iets minder dan de helft van de klinische jeugdigen
vooruitgang rapporteren in het totale probleemgedrag, terwijl men bij iets meer dan de helft geen
veranderingen ziet. De meeste vooruitgang wordt waargenomen op geïnternaliseerd gebied, op
afstand volgt het geëxternaliseerd gedrag.
Het totale ontwikkelingsbeeld van de leraren is positiever dan dat van het eerste jaar, toen bij een
derde van de klinische jeugdigen een significante achteruitgang in gedrag werd gesignaleerd.
5.6
De gedragsontwikkeling van meerdere bronnen naast elkaar gezet
Voor de overzichtelijkheid zijn de gegevens van de verschillende informanten in tabel 5.5 nogmaals naast elkaar gezet.
Tabel 5.5 Ontwikkeling klinische jeugdigen volgens meerdere bronnen bij 2e follow-up (ASEBA)
Gedrags-poblematiek
Ouders
Groepsleiding
Jeugdigen
Leraren
D1
vooruit
D
vooruit
D
vooruit
D
vooruit
1. Geïnternaliseerd
-0.3
25%
-0.1
29%
-0.4
38%
-0.6
58%
2. Geëxternaliseerd
-0.2
25%
-0.2
35%
0.0
--
-0.3
33%
3. Totaalscore
-0.2
33%
-0.2
26%
-0.1
29%
-0.6
42%
1 Effect-size volgens Cohen’s D: kleiner dan 0.02=verwaarloosbaar effect; vanaf 0.2 =klein effect; vanaf 0.5 = middelgroot
effect; vanaf 0.8 = groot effect; * P < 0.05
De tabel maakt duidelijk dat zowel ouders, groepsleiding, jeugdigen als leraren bij ongeveer een
kwart tot de helft van de klinische jeugdigen over de tweede follow-up jaar een significante vooruitgang waarnemen. Volgens Cohen’s D zijn de effecten bij de ouders, groepsleiding en jeugUniversiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
32
digen beperkt van omvang. De vooruitgang in gedrag en emotie is volgens deze drie beoordelaars
geringer dan de vooruitgang die over het eerste verblijfsjaar werd gerapporteerd. De leerkrachten
daarentegen rapporteren over het tweede jaar positievere gedragseffecten dan over het eerste
follow-up jaar.
5.7
Totaalbeeld gedragsontwikkeling over beide onderzoeksjaren
Ontwikkeling van de individuele jeugdigen
De vorige paragraaf gaf een overzichtbeeld van de ontwikkelingen in het tweede onderzoeksjaar.
Daarbij werd telkens tevens kort een vergelijking gemaakt met het eerste onderzoeksjaar.
Een andere vraag is hoe het ontwikkelingsbeeld uitvalt wanneer beide jaren worden samengenomen. Tabel 5.6 geeft het overzicht van de verschillende informanten.
Tabel 5.6 Ontwikkeling klinische jeugdigen volgens meerdere bronnen (ASEBA totale onderzoeksgroep)
Ouders
Groepsleiding
Jeugdigen
Leraren
Type gedragsproblematiek
N
D1
vooruit
N
D
vooruit
N
D
vooruit
N
D
vooruit
1. Geïnternaliseerd
37
-0.7*
60%
48
-0.8*
45%
17
-1.0*
82%
26
-0.6*
57%
2. Geëxternaliseerd
36
-0.8*
61%
63
-0.2
30%
15
-1.2*
86%
42
-0.1
31%
3. Totaalscore
37
-0.7*
57%
60
-0.5*
40%
16
-0.9*
75%
40
0.1
30%
1
Effect-size volgens Cohen’s D: minder dan 0.2 verwaarloosbaar effect; vanaf 0.2 =klein effect; vanaf 0.5 =
middelgroot effect; vanaf 0.8 = groot effect; * p < 0.05, gepaarde t-toets
De tabel maakt duidelijk dat ruim driekwart van de jeugdigen die bij de start (sub)klinische gedragsproblematiek vertoonden zelf na hun verblijf in Horizon veel vooruitgang waarnemen.
De ouders maken bij meer dan de helft melding van een significante verbetering van de gedragsproblematiek. De professionals nemen minder vooruitgang waar dan de cliënten. De
groepsleiders en leraren zien bij net niet de helft van de jeugdigen een significante vooruitgang
op het gebied van de internaliserende problemen en bij ongeveer een derde een significante
verbetering van het externaliserende probleemgedrag.
Een klinisch significante vooruitgang in gedrag houdt niet automatisch in dat het probleemgedrag
normaliseerde. Een indruk hiervan wordt wel verkregen door het aantal jeugdigen in de (sub)klinische groep te bezien dat tijdens het verblijf een klinisch significante verbetering van het
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
33
gedrag doormaakt en daarbij in de niet-klinische range van de ASEBA terecht komt10. Dit heeft
zich op het gebied van het totale probleemgedrag volgens de ouders voorgedaan bij 41% van de
(sub)klinische jeugdigen. De groepsleiding komt uit op 35%.
Deze uitslagen duiden er enerzijds op dat de gedragsproblematiek bij een flink deel afgenomen is
tot een normaal niveau, maar dat een substantieel deel bij vertrek of na twee jaar verblijf nog
steeds ernstige gedragsproblemen heeft.
Ontwikkelingen op instellingsniveau
Hiervoor werd een beeld geschetst van de ontwikkeling van de jeugdigen op individueel niveau.
Een methode die in de jeugdzorg ook wel wordt toegepast om de gedragsontwikkelingen te
bepalen is het vergelijken van de gemiddelde probleemgedragscores bij de aanvang van de hulp
en bij de follow-up11. Het voordeel van een analyse op instellingsniveau is dat de resultaten vergeleken kunnen worden met die van andere jeugdzorginstellingen die deze methode ook gebruiken, zoals de Jeugdzorg Plus. Een nadeel is echter dat bij deze vergelijkingen op instellingsniveau doorgaans ook jeugdigen worden ‘mee’-gemeten die geen gedragsproblemen hebben, wat
het ontwikkelingsbeeld op ongewisse wijze kan beïnvloeden.
In tabel 5.7 geven we niettemin het overzicht van de gemiddelde probleemgedragscores op instellingsniveau voor de ASEBA dimensies Internaliseren, Externaliseren en Totale problemen van de
ouders (5.7a), de groepsleiding (5.7b), de leraren (5.7c) en de jeugdigen (5.7d).
De scores worden uitgedrukt als T-scores, die de volgende betekenis hebben (zie bijlage 1, Interpretatiekader): scores van 63 en daarboven duiden op klinische problematiek waarvoor behandeling nodig is, scores van 60 tot 63 duiden op subklinische problemen waarvoor aandacht nodig
is en scores onder de 60 behoren tot het normale gebied.
De ontwikkelingen tussen de start en het einde van de hulp worden uitgedrukt als de effectmaat
Cohen’s D. Naarmate deze D groter is, is het verschil groter (zie bijlage 1, interpretatiekader).
Verder duiden positieve waarden op vooruitgang en negatieve waarden op achteruitgang.
Tabel 5.7a Gedragsontwikkeling op groepsniveau volgens de ouders (T-scores ASEBA)
ASEBA
Gedragstype
N
Startmeting
Gem. (sd)
Eindmeting
Gem. (sd)
Statistiek
T-waarde
Significantie
P-waarde
Effectsize
Cohen’s D (r)
Effect
JIC1
Effect
CAU1
Internaliseren
48
63,6 (8,6)
57,0 (11,2)
4,2
<0.01
0,66 (0,31)3
0,06
0,26
Externaliseren
48
65,7 (11,7)
59,1 (10.7
5,2
<0.01
0,59 (0,28)
0,26
0,31
Totaal
48
65,9 (10.0)
58,8 (12,2)
5,1
<0.01
0,64 (0,30)
0,18
0,35
10
Oosterlaan, J. & Veerman, J.W. (2008). Vragenlijsten voor het vaststellen van emotionele en gedragsproblemen. In: Kievit, Th., Tak, J.A. & Bosch, J.D. Handboek psychodiagnostiek voor de behandeling van
kinderen (pp. 265-324). Utrecht: De Tijdstroom.
11
Van Yperen, T.A. & Veerman, J.W. (2008). Zicht op effectiviteit. Handboek voor praktijkgestuurd effectonderzoek in de jeugdzorg. Delft: Eburon.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
34
Tabel 5.7b Gedragsontwikkeling op groepsniveau volgens de groepsleiding (T-scores ASEBA)
ASEBA
Gedragstype
N
Startmeting
Gem. (sd)
Eindmeting
Gem. (sd)
Statistiek
T-waarde
Significantie
P-waarde
Effectsize
Cohen’s D (r)
Effect
JZ+2
Internaliseren
88
61,2 (8,8)
58,0 (9,9)
2,5
0.02
0.34 (0.16)
0.03
Externaliseren
88
64,7 (9,3)
63,1 (12.9)
1,5
0.14
0.14 (0.07)
0.20
Totaal
88
64,4 (7,7)
61,7 (10,1)
2,7
<0.01
0.30 (0.15)
0.07
Tabel 5.7c Gedragsontwikkeling op groepsniveau volgens de leraren (T-scores ASEBA)
ASEBA
Gedragstype
N
Startmeting
Gem. (sd)
Eindmeting
Gem. (sd)
Statistiek
T-waarde
Significantie
P-waarde
Effectsize
Cohen’s D (r)
Internaliseren
73
56,3 (9,0)
59,2 (9,5)
-2,2
0.04
-0,31 (-,15)
Externaliseren
73
62,0 (8,6)
64,6 (9.9)
-2,4
0.02
-0.28 (-.07)
Totaal
73
60,2 (7,5)
63,3 (8,2)
-2,3
<0.01
-0.39 (-.19)
Tabel 5.7d Gedragsontwikkeling op groepsniveau volgens de jeugdigen (T-scores ASEBA)
ASEBA
Gedragstype
N
Startmeting
Gem. (sd)
Eindmeting
Gem. (sd)
Statistiek
T-waarde
Significantie
P-waarde
Effectsize
Cohen’s D (r)
Effect
JIC1
Effect
CAU1
Effect
D JZ+2
Internaliseren
41
55,6 (11,0)
52,1 (8,9)
2,2
0.04
0.35 (0.17)
0,13
0,35
0.22
Externaliseren
41
57,1 (11,2)
55,7 (9.2)
0.7
0.45
0.14 (0.07)
-0,06
0,21
0.42
Totaal
41
57,2 (9,8)
53,7 (8,6)
2,3
0.03
0.38 (0.18)
0,05
0,16
0.34
1
2
3
Geurts, E.M.W. (2010). Ouders betrekken in de residentiële jeugdzorg. Universiteit Leiden: Proefschrift. JIC = Jeugdzorg In
Perspectief: residentiële jeugdzorg met intensieve gezinsondersteuning; CAU = Care As Usual: reguliere residentiële zorg;
Van Dam, C., Nijhof, K., Scholte, R & Veerman, J.W. (2010). Evaluatie nieuw zorgaanbod. Gesloten jeugdzorg voor jongeren met ernstige gedragsproblemen. Eindrapport. Nijmegen: Praktikon BV;
Effect-size volgens Cohen’s D: minder dan 0.2 verwaarloosbaar effect; vanaf 0.2 =klein effect; vanaf 0.5 = middelgroot
effect; vanaf 0.8 = groot effect; Effect-size correlaties (r): 0.1=klein effect; 0.3=middelgroot effect 0.5=groot effect.
De groepen in de tabellen vormen qua aantallen respondenten telkens deelgroepen van de totale
onderzoeksgroep die echter wat betreft sekse en leeftijd van de jeugdigen, aanwezigheid van een
kinderbeschermingsmaatregel, scheiding van ouders, totaalscores op de CBCL van ouders en
groepsleiding bij de startmeting niet statistisch significant verschilt van de groep niet gerapporteerde deelnemers. De uitslagen in de tabellen bieden daarmee een redelijk representatieve
afspiegeling van de totale cliëntengroep van Horizon.
Tabel 5.7a toont dat de ernst van de gedragsproblematiek bij de start volgens de ouders op alle
drie de ASEBA-schalen in het ernstige gebied valt. Bij de eindmeting ligt de
gedragsproblematiek gemiddeld in het normale gebied. Tussen start en einde is sprake van een
middelgroot positief effect. Dit is een groter effect dan in het follow-up onderzoek van Geurts
(2010) naar vergelijkbare voorzieningen voor residentiële jeugdzorg naar voren kwam.
Tabel 5.7b laat zien dat de ernst van de gedragsproblematiek bij de start volgens de groepsleiding
bij Externaliseren en Totale problematiek in het ernstige gebied valt en bij internaliseren in het
matig ernstige gebied. Bij de eindmeting zijn de internaliserende en totale gedragsproblematiek
significant verminderd, terwijl de externaliserende gedragsproblematiek nog steeds ernstig is. De
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
35
groepsleiding ziet positieve effecten die bij de externaliserende problematiek ongeveer even groot
en bij de internaliserende en de totale problematiek iets groter zijn dan bij de Jeugdzorg Plus.
Tabel 5.7c geeft weer dat de leraren in de periode tussen de start- en eindmeting op alle drie de
ASEBA-gebieden op school een lichte toename in gedragsproblematiek signaleren.
Tot slot laat tabel 5.7d nog zien dat de jeugdigen zelf in de periode tussen de start- en eindmeting
op alle drie de ASEBA-gebieden een afname in gedragsproblematiek rapporteren. Daarbij moet
wel worden aangetekend dat de ernst van de problematiek volgens de jeugdigen zowel bij de start
als de eindmeting in het normale gebied van de ASEBA valt.
Overeenkomsten en verschillen tussen de afdelingen
We gingen tevens na in hoeverre het bovenstaande totale instellingsbeeld terug te vinden is in
beide afdelingen van Horizon. Bijlage 2 presenteert daartoe de ASEBA-uitslagen van de start- en
eindmetingen uitgesplitst naar Rijnhove en de Bergse Bos.
Dan blijkt dat bij beide afdelingen de ouders van de jeugdigen op alle drie de ASEBA-gebieden
een afname van de problematiek waarnemen, die bij Rijnhove als groot en bij de Bergse Bos als
middelgroot kan worden gekwalificeerd.
De oordelen van de groepsleiding en leraren lopen bij beide instellingen echter uiteen. De groepsleiding van Rijnhove rapporteert een afname in internaliserende en totale gedragsproblematiek,
terwijl de groepsleiding van de Bergse Bos geen veranderingen waarneemt.
Hiernaast signaleren de leraren van Rijnhove een lichte achteruitgang in gedragsproblematiek,
terwijl de leraren van de Bergse Bos geen significante veranderingen waarnemen.
5.8
Sociale vaardigheden
Jeugdigen die gebruik maken van jeugdhulpverlening hebben vaak problemen met hun sociale
vaardigheden. Dat brengt hen vaak in botsing met hun omgeving12. Via de Vragenlijst Algemene
Vaardigheden Jeugdigen (AVJ) is nader inzicht verworven in deze vaardigheden. De lijst wordt
door de groepsleiding ingevuld en omvat de volgende dimensies:
- omgang met leeftijdgenoten (vriendschappen, contacten, communicatie)
- omgang met volwassenen (ouders, volwassenen, acceptatie gezag)
- houding tegenover school/werk (inzet, motivatie)
- autonomie (zelfbewustzijn, zelfsturing)
- redzaamheid (zelfverzorging, oplossen van problemen).
Bij het eerste follow-up onderzoek kwam naar voren dat de helft van de jeugdigen met tekorten
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
36
op deze vaardigheidsgebieden tijdens het eerste jaar een significante groei doormaakte. De vraag
die nu aan de orde is hoe de sociale vaardigheden zich hebben ontwikkeld bij de jeugdigen die
langer dan een jaar bij Horizon verbleven. Tabel 5.8 geeft dit weer.
Tabel 5.8 Ontwikkeling sociale vaardigheden op individueel niveau (AVJ-leiding)
Problematiek
N-(sub)klinisch
Vooruit
Gelijk
Achteruit
7
43%
57%
--
15
27%
60%
13%
3. School/werk en toekomst
9
33%
34%
33%
4. Autonomie & zelfsturing
15
27%
73%
--
5. Redzaamheid
12
33%
50%
18%
1. Omgang leeftijdgenoten
2. Ouders, volwassenen en gezag
De tabel toont dat de meeste vooruitgang plaats heeft gevonden op het gebied van de ‘Omgang
met leeftijdgenoten’. Hier signaleert de groepsleiding bij bijna de helft van de jeugdigen een significante vooruitgang in de vaardigheden. Op de gebieden ‘Omgang met ouders, volwassenen en
gezag’, ‘School, werk en toekomst’, ‘Autonomie en zelfsturing’ en ‘Redzaamheid’ signaleert
men bij rond een kwart tot een derde vooruitgang in vaardigheden.
Totaalbeeld over beide onderzoeksjaren
Wanneer we de ontwikkelingen over beide onderzoeksjaren samen bezien dan blijken de sociale
vaardigheden bij ruim de helft van de jeugdigen (56%) te zijn toegenomen, terwijl rond een
tiende achteruitgang vertoont (11%) en zich bij een derde geen wijziging voordoet (33%).
5.9
Gezinsfunctioneren
De Gezinsvragenlijst (GVL) is een instrument om zicht te krijgen op het functioneren van gezinnen aan de hand van de oordelen van de ouders. Het instrument onderscheidt de volgende 5 dimensies van het gezinsfunctioneren:
- responsiviteit (gevoeligheid van ouders voor de behoeften van hun kind)
- communicatie (de wijze waarop ouders zich tot hun kind richten)
- organisatie (het reilen en zeilen binnen het gezin)
- partnerrelatie (de verhouding tussen beide ouders)
- sociaal netwerk (het geheel van relaties rond het gezin).
De eerst twee dimensies geven inzicht in de wijze van opvoeden, de derde dimensie geeft de con12
Van der Ploeg, J.D. (2010). De sociale ontwikkeling van het schoolkind. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
37
text weer waarin de opvoeding plaats vindt, het vierde aspect wijst op de kwaliteit van de partnerrelatie en de vijfde dimensie heeft betrekking op de relatie van het gezin met de buitenwereld.
Bij het startonderzoek kwam naar voren dat bij een deel van de gezinnen het functioneren op
bovengenoemde dimensies in de (sub)klinische range lag, wat duidt op voor de ontwikkeling van
jeugdigen minder gunstige omstandigheden.
Bij de eerste follow-up kwam naar voren dat het functioneren in ruim de helft van de gezinnen
van de jeugdigen die in het eerste jaar in Horizon verbleven verbeterde.
De vraag is nu hoe het beloop van het functioneren in de gezinnen is geweest van de jeugdigen
die tijdens het tweede follow-up jaar bij Horizon verbleven. Tabel 5.9 geeft dit weer.
Tabel 5.9 Ontwikkeling functioneren gezinnen met problemen in 2e jaar (GVL ouders, N=20)
Problematiek
N-(sub)klinisch
Vooruit
Gelijk
Achteruit
1. Responsiviteit
15
20%
80%
--
2. Communicatie
16
25%
75%
--
3. Organisatie
16
25%
69%
6%
4. Partnerrelatie
8
37%
63%
--
5. Sociaal netwerk
10
10%
70%
20%
6. Totaal functioneren
12
33%
58%
8%
In een derde van de gezinnen blijkt in het tweede jaar een klinisch significante verbetering van
het totaal functioneren plaats heeft gevonden. Dat is minder dan in het eerste jaar, toen in meer
dan de helft van de gezinnen met problemen het totaal functioneren verbeterde.
Totaalbeeld over beide onderzoeksjaren
Wanneer we de ontwikkelingen over beide onderzoeksjaren samen nemen dan blijkt dat in ruim
de helft van de gezinnen met problemen bij de start van het onderzoek een klinisch significante
verbetering van het totaal functioneren plaats heeft gevonden (56%).
Bij de subaspecten komt naar voren dat over beide jaren samen bezien vooral de gezinscommunicaties (77%) en het functioneren van het sociale netwerk (62%) er significant op vooruitgingen.
De minste vooruitgang deed zich voor op het gebied van de partnerrelatie (55%).
Net als bij de ASEBA gaan we ook bij de GVL op instellingsniveau na welke vooruitgang er over
beide onderzoeksjaren samen is. Tabel 5.10 geeft de uitslagen weer.
Ook hier zijn we eerst aan de hand van de variabelen sekse, leeftijd, kinderbeschermingsmaatregel, scheiding en totaalscores CBCL bij de startmeting nagegaan of de gezinnen die de GVL
invulden representatief zijn voor de totale cliëntengroep. Deelnemers en niet-deelnemers blijken
op genoemde punten niet statistisch significant te verschillen, zodat het gepresenteerde beeld een
afspiegeling vormt van de totale cliëntengroep in het onderzoek.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
38
Tabel 5.10 Ontwikkeling gezinsfunctioneren volgens de ouders op instellingsniveau (ruwe scores GVL)
GVL-dimensie
N
Startmeting
Gem. (sd)
Eindmeting
Gem. (sd)
Statistiek
T-waarde
Significantie
P-waarde
Effectsize
Cohen’s D (r)
1. Responsiviteit
48
18,9 (6,8)
17,2 (7,6)
1,7
0.10
0,23 (0,12)3
2. Communicatie
48
26,6 (8,3)
22,4 (6.7)
4,5
<0.01
0,56 (0,27)
3. Organisatie
48
19,9 (6.2)
19,1 (6,8)
0,8
0.43
0,12 (0,06)
4. Partnerrelatie
48
21,1 (9,2)
21,7 (9,1)
-0.5
0.66
0,06 (-0,03)3
5. Sociaal netwerk
48
23,7 (8,4)
20,1 (8.2)
3,1
<0.01
0,23 (0,11)
6. Totaal
48
110,2 (31,1)
98,4 (30,6)
3,2
<0.01
0,38 (0,19)
De tabel toont dat overall gezien de gezinscommunicaties aantoonbaar verbeterden, gevolgd door
het totale gezinsfunctioneren en het sociale netwerk. Volgens Cohen’s D is op deze gebieden
sprake van een kleine tot middelgrote vooruitgang.
5.10
Belangrijkste bevindingen
1.
De sociaal-emotionele ontwikkelingen bij de jeugdigen zijn in het tweede onderzoeksjaar
minder groot dan in het eerste onderzoeksjaar. Dit kan erop duiden dat de problematiek
van de jeugdigen die langere tijd bij Horizon verblijven lastiger te behandelen is dan de
problematiek van de jeugdigen die in het eerste jaar vertrekken.
2.
Wanneer de ASEBA-gedragsontwikkeling van de jeugdigen op instellingsniveau wordt
bezien dan is volgens de ouders sprake van een middelgroot positief vooruitgangseffect.
De groepsleiding is wat de vooruitgang van de jeugdigen betreft minder optimistisch dan
de ouders.
3.
De ouders van de jeugdigen op Rijnhove maken melding van een grote afname van de
gedragsproblematiek bij de jeugdigen. De groepsleiding rapporteert alleen verbetering in
internaliserende en totale gedragsproblematiek, en de leraren signaleren een lichte toename van de gedragsproblemen.
4.
De ouders van de jeugdigen op de Bergse Bos maken melding van een middelgrote afname van de gedragsproblematiek. De groepsleiding en leraren van de jeugdigen van de
Bergse Bos nemen daarentegen op geen der drie gebieden veranderingen waar.
5.
Na twee jaar is het ernstige probleemgedrag bij een derde (leiding) tot de helft (ouders)
van de jeugdigen sterk afgenomen. Bij de overige jeugdigen valt het probleemgedrag na
twee jaar nog steeds in het ernstige gebied van de ASEBA.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
39
6.
Bij ruim de helft van de jeugdigen (56%) zijn de ernstige sociale vaardigheidsproblemen
na twee jaar significant verbeterd.
7.
Ruim de helft van de gezinnen met ernstige problemen is na twee jaar klinische
significant vooruit gegaan. De vooruitgang ligt vooral op het gebied van de ouder-kind
gezinscommunicatie, het sociale netwerk van het gezin en het totale gezinsfunctioneren.
.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
40
6
6.1
Het vertrek
Inleiding
Bij de tweede follow-up verblijven er van de oorspronkelijke onderzoeksgroep nog 25 bij Horizon. Dat is een vijfde (20%) van de oorspronkelijke onderzoeksgroep van 123 jeugdigen.
In totaal hebben 98 jeugdigen de instelling na twee jaar derhalve verlaten. Acht en dertig vertrokken er in het eerste onderzoeksjaar (32%) en 58 in het tweede onderzoeksjaar (47%), terwijl twee
jeugdigen uiteindelijk niet zijn opgenomen (1%)
In dit hoofdstuk wordt het vertrek beschreven van de jeugdigen die in het tweede onderzoeksjaar
de instelling verlieten. Daarnaast wordt gerapporteerd over de totale groep vertrokken jeugdigen.
Nagegaan wordt wat de reden was van het vertrek en waar de jeugdigen zijn gaan wonen. De
beschrijvingen vinden plaats op basis van de officiële vertrekregistratie van Horizon, zoals in
Care4 vastgelegd.
6.2
Demografische kenmerken
De groep die tijdens het tweede onderzoeksjaar vertrok bestond voor tweederde (62%) uit
jongens en een derde (38%) uit meisjes met een gemiddelde leeftijd van 14,0 jaar
(standaarddeviatie 2,3 jaar). Ruim de helft (57%) vertrok uit Rijnhove en iets minder dan de helft
(43%) uit Bergse Bos. De vertrokken jeugdigen verbleven gemiddeld 2,0 jaar bij Horizon
(standaarddeviatie 1,0 jaar).
De groep die bij de tweede follow-up nog bij Horizon woonde bestond voor eveneens tweederde
(64%) uit jongens en een derde (36%) uit meisjes. De leeftijd was met 13,2 jaar (standaarddeviatie 3,0 jaar) echter iets lager dan die van de vertrokken jeugdigen. Verder is de groep
blijvers voor tweederde afkomstig uit de Bergse Bos (68%) en voor een derde uit Rijnhove
(32%).
6.3
Verblijfplaats na vertrek
We richten de aandacht eerst op de vertrokken jeugdigen en staan we stil bij de vraag waar deze
jeugdigen heen gingen na hun vertrek.
De tabel 6.1 laat dat zien, zowel voor het eerste en tweede onderzoeksjaar als voor het totaal.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
41
Tabel 6.1 Verblijfplaats van vertrokken jeugdigen
Vertrekkers in 1e jaar
(N=40)
Vertrekkers in 2e jaar
(N=58)
Vertrekkers totaal
(N=98)
20 (50%)
24 (41%)
44 (45%)
pleeggezin
2 (5%)
5 (9%)
7 (7%)
residentiële instelling
8 (20%)
20 (35%)
28 (29%)
gesloten jeugdzorg
4 (10%)
2 (3%)
6 (6%)
anders (o.a. familie)
5 (13%)
3 (6%)
8 (8%)
onbekend
1 (2%)
4 (6%)
5 (5%)
Verblijfplaats:
oorspronkelijk gezin
Het blijkt dat in het tweede onderzoeksjaar tweevijfde terugkeert naar het oorspronkelijke gezin.
Dat is iets minder dan in het eerste onderzoeksjaar, toen meer dan de helft terugkeerde naar het
oorspronkelijke gezin. Overigens gaat het hier in de helft van deze gezinnen (22%) om opvoedsituaties met één ouder.
De tabel laat verder zien dat minder dan een tiende geplaatst wordt in een pleeggezin, en dat ongeveer een derde doorgeplaatst wordt in een andere residentiële setting. Dat kan een projectgezin
of andere leefgroep zijn bij Horizon, bijvoorbeeld een doorplaatsing van de afdeling Bergse Bos
naar de afdeling Rijnhove. Het betreft echter regelmatig ook andere residentiële instellingen, zowel in als buiten de regio.
Hiernaast is een gering aantal jeugdigen geplaatst in de gesloten jeugdzorg (JZPlus), terwijl eveneens een gering aantal elders een onderdak vindt, zoals bij familie.
De tabel laat verder zien dat de uitslagen van beide onderzoeksjaren elkaar nauwelijks ontlopen.
De totale groep vertrekkers beziend, keert iets minder dan de helft weer in het oorspronkelijke
gezin, terwijl net geen derde wordt hergeplaatst in een andere residentiële setting en telkens
minder dan een tiende naar een pleeggezin of de gesloten jeugdzorg vertrekt.
6.4
Hoe zijn de jeugdigen vertrokken?
Het is een bekend gegeven dat lang niet iedere jeugdige de behandeling afmaakt. Dat is niet
alleen in de ambulante sector het geval maar ook in de residentiële zorg. Daarom is het voor
Horizon eveneens van belang te weten hoeveel jeugdigen de behandeling hebben afgemaakt en
volgens plan zijn vertrokken. De tabel 6.2 geeft inzicht in deze kwestie, wederom zowel voor het
eerste en tweede onderzoeksjaar als voor het totaal.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
42
Tabel 6.2 Hoe zijn de jeugdigen vertrokken?
1e jaar
(N=40)
2e jaar
(N=58)
Totaal
(N=98)
20 (50%)
30 (52%)
50 (51%)
3 (8%)
3 (5%)
6 (6%)
11 (28%)
15 (26%)
26 (27%)
voortijdige beëindiging
1 (3%)
1 (2%)
2 (2%)
onbekend
5 (12%)
9 (15%)
14 (14%)
Reden vertrek
behandelingsplan is uitgevoerd
behandelingsplan is deels uitgevoerd
verwijzing naar geschiktere setting
De tabel laat bij alle jaren zien geldt dat bij ruim de helft van de jeugdigen de behandeling geheel
of deels volgens plan werd uitgevoerd. Er kan derhalve worden gesteld dat voor de meerderheid
van de jeugdigen het verblijf bij Horizon met succes is afgesloten.
Verder wordt ongeveer een kwart van de vertrekkende jeugdigen doorverwezen naar een behandelsetting die een beter ontwikkelingsperspectief kan bieden. Incidenteel worden behandelingen
voortijdig afgebroken door eenzijdige beëindiging door de cliënt.
Ook hier blijken de uitslagen van het eerste en tweede onderzoeksjaar elkaar niet te ontlopen.
6.5
Uitsplitsing Bergse Bos en Rijnhove
Zoals bekend bestaat de oorspronkelijke onderzoeksgroep uit jeugdigen van twee locaties: Bergse
Bos voor de jongere jeugdigen in Rotterdam (N=57) en Rijnhove voor adolescente jeugdigen in
Alphen a/d Rijn (N=66).
Bij de tweede follow-up verblijven er nog 25 jeugdigen in Horizon (20%). Dat zijn 8 jeugdigen
(12%) van Rijnhove en 17 jeugdigen (30%) van de Bergse Bos. Dit betekent dat er tijdens de onderzoeksperiode relatief en absoluut meer jeugdigen zijn vertrokken vanuit Rijnhove. Dat wijst
op een snellere doorstroomtijd in Rijnhove.
Dat blijkt ook als we de gemiddelde verblijfsduur van de jeugdigen in het onderzoek bezien. Die
is bij Rijnhove met 18 maanden (standaarddeviatie = 8 maanden) significant lager dan de 33
maanden (standaarddeviatie = 14 maanden) die bij de Bergse Bos naar voren komt.
In de tabel 6.3 geven we voor de vertrokken jeugdigen weer waarnaar zij vanuit Rijnhove en
Bergse Bos vertrokken. Omdat er tussen de twee onderzoeksjaren nauwelijks verschillen zijn (zie
tabel 6.2), presenteren we het totaal van alle vertrokken jeugdigen.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
43
Tabel 6.3 Verblijfplaats na vertrek uitgesplitst naar Rijnhove en Bergse Bos
Verblijfplaats:
Vertrokken uit
Rijnhove (N=58)
Vertrokken uit
Bergse Bos (N=40)
29 (50%)
15 (37%)
3(5%)
4 (10%)
residentiële instelling
9 (15%)
19 (47%)
gesloten jeugdzorg
5 (9%)
1 (3%)
anders (o.a. familie)
7 (12%)
1 (3%)
onbekend
5 (9%)
-
oorspronkelijk gezin
pleeggezin
De tabel laat zien dat de helft van de jeugdigen bij Rijnhove terug gaat naar het oorspronkelijke
gezin. Bij de Bergse Bos is dit ruim een derde. Verder wordt bij beide afdelingen een tiende en
minder in een pleeggezin geplaatst. Daarnaast vertrekt bijna een tiende van de Rijnhovense jeugd
naar de gesloten jeugdzorg.
In de tabel 6.4 geven we weer hoe de jeugdigen vanuit de twee afdelingen vertrokken.
Tabel 6.4 Hoe zijn de jeugdigen uit Rijnhove en Bergse Bos vertrokken?
Reden vertrek
Vertrokken uit
Rijnhove (N=58)
Vertrokken uit
Bergse Bos (N=40)
37 (64%)
13 (33%)
behandelingsplan is deels uitgevoerd
5 (9%)
1 (3%)
verwijzing naar geschiktere setting
8 (14%)
18 (45%)
voortijdige beëindiging
1 (1%)
1 (3%)
onbekend
7 (12%)
7 (16%)
behandelingsplan is uitgevoerd
Naar voren komt dat bij driekwart van de jeugdigen die in het tweede onderzoeksjaar zijn vertrokken uit Rijnhove het behandelingsplan geheel of gedeeltelijk werd uitgevoerd, terwijl voor
ruim een tiende een verwijzing naar een geschiktere setting gerealiseerd werd.
6.6
Beloop gedragsproblematiek vertrekkers en blijvers
In het voorafgaande bleek dat over de totale onderzoeksperiode van twee jaar gezien bij ruim de
helft van de jeugdigen de behandeling afgerond kan worden en dat ongeveer een derde doorverwezen wordt naar een setting met een beter perspectief. Daarnaast kwam naar voren dat een
vijfde na twee jaar nog in Horizon verblijft.
Een evaluatieve vraag is of het al dan niet vertrekken ook in het beloop van de gedragsproblemaUniversiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
44
tiek is terug te zien. We gaan dit na door de door de groepsleiding waargenomen gedragsproblematiek bij de start voor de drie genoemde groepen te vergelijken met die bij het eind. De drie
groepen vormen daarbij de onafhankelijke variabele in een variantieanalyse en de totaalscores op
de CBCL vormen de herhaalde metingen.
Onderstaande figuur geeft het beloop van de gedragsproblematiek in de drie groepen weer. De
rode lijn geeft de klinische grensscore van 63 weer waarboven sprake is van gedragsproblematiek
waarvoor behandeling nodig is en de groene lijn geeft de klinische ondergrensscore van 60 waaronder de gedragsproblematiek is genormaliseerd (zie bijlage 1, interpretatiekader T-scores).
De figuur toont dat de jeugdigen waarbij de behandeling afgerond is bij de start gemiddeld een
score in het klinische gebied behaalden, terwijl bij het eind de problematiek gemiddeld in het
normale gebied valt. Bij de doorverwezen groep is er weliswaar een lichte verbetering van het
gedrag waarneembaar, maar de gedragsproblematiek valt bij de eindmeting nog steeds in het
klinische gebied waarvoor behandeling nodig is. Dat geldt ook voor de jeugdigen die in behandeling blijven. Hier is tussen start en einde sprake van een lichte toename aan problematiek.
Statistische toetsing wijst op een significant verschil van het beloop tussen de drie groepen
(F(75,2)=3.4, p<0.05, η=0.08), waarbij de post-hoc analyse met bonferroni-correctie laat zien dat
de gedragsproblematiek in de groep die de behandeling heeft afgerond aantoonbaar verbeterde,
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
45
terwijl dit in de groepen met de doorverwezen en de blijvende jeugdigen niet het geval is.
Deze uitslag duidt erop dat het beleid van blijven en vertrek van de behandelcoördinatoren tijdens
de onderzoeksperiode goed spoort met het beloop van de gedragsproblematiek op de ASEBA,
zoals de groepsleiding die waarneemt.
6.7
Cliënttevredenheid
Om een indruk te krijgen van de tevredenheid met de behandeling is zowel aan de ouders als aan
de jeugdigen bij het vertrek wederom de Exit-Vragenlijst voorgelegd. Deze bestaat uit 10 items
met uitspraken zoals ‘De hulp van Horizon is goed verlopen’ en ‘Men heeft mij geholpen met de
dingen die ik belangrijk vond’.
Elke uitspraak wordt beoordeeld op een vierpuntsschaal lopend van 1 (oneens) naar 4 (eens). Hoe
hoger de score hoe groter de tevredenheid. De tevredenheid wordt met de Exit-Vragenlijst bepaald als een totaal, maar kan ook in twee onderdelen worden uitgesplitst, namelijk tevredenheid
met het resultaat, respectievelijk het verloop van de hulp.
Hiernaast wordt de ouders en de jeugdigen vanaf 9 jaar gevraagd Horizon een rapportcijfer te
geven. Tabel 6.5 geeft de beoordelingen van de ouders en jeugdigen weer.
De cliëntgroep die aan dit onderdeel deelnam vormt een deelgroep die wat betreft kernvariabelen
niet verschilt van de groep niet-deelnemers. Tabel 6.5 biedt daarmee een redelijke afspiegeling
van de totale cliëntengroep.
Tabel 6.5 Cliënttevredenheid
Ouders
(N=41)
Jeugdigen
(N=47)
Totale tevredenheid (1-4)
3,2 (0,5)
2,9 (0,6)
Verloop van de hulp (1-4)
3,3 (0,6)
2,9 (0,8)
Resultaat van hulp (1-4)
3,1 (0,5)
2,9 (0,7)
Rapportcijfer (1-10)
7,6 (1,4)
7,0 (2,7)
Volgens de handleiding die de MO-groep bij deze lijst heeft samengesteld duiden scores van 2.75
of lager bij verloop en resultaat van de hulp op een onvoldoende beoordeling. Scores die liggen
tussen 2.75 en 3.00 wijzen op een voldoende beoordeling, terwijl scores van 3.00 of meer duiden
op een goede beoordeling.
Dit betekent dat de onderzoeksgroep (ouders en jeugdigen) duidelijk tevreden is met de behandeling / begeleiding van Horizon, zowel totaal als wat betreft het resultaat en het verloop van de
hulp. De tevredenheid blijkt ook uit het rapportcijfer, dat bij de jeugdigen uitkomt op een zeven
en bij de ouders op een zeven-en-een-half.
Tussen de ouders van Rijnhove en De Bergse Bos blijken er geen verschillen in beoordeling te
zijn. Beide instellingen krijgen een cijfer van rond de zeven-en-een-half.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
46
Bij de jeugdigen is er wel een verschil. Waar de Bergse Bos van de jeugdigen gemiddeld een zeven-en-een-half krijgt (gemiddeld 7.5, standaarddeviatie 2.5), komt het oordeel van de jeugdigen
bij Rijnhove uit op net geen zes (gemiddeld 5.9, standaarddeviatie 2,9).
6.8
Belangrijkste bevindingen
1.
Na twee jaar verblijven 25 van de 123 jeugdigen (20%) nog bij Horizon voor een verdere
behandeling.
2.
Iets minder dan de helft van de jeugdigen keert terug naar het oorspronkelijke gezin (45%).
Dat betreft voor de helft een opvoedingssituatie met één ouder.
3.
Iets minder dan derde (29%) wordt overgeplaatst naar een andere residentiële setting, met
als met als reden dat daar een passender perspectief op vervolgbehandeling wordt geboden.
4.
Minder dan een tiende vertrekt naar een pleeggezin (7%), terwijl eveneens minder dan een
tiende geplaatst wordt in de gesloten jeugdzorg (6%).
5.
Bij meer dan de helft (57%) van de vertrekkers is het behandelplan geheel of deels gerealiseerd. Gemiddeld gezien is de ernst van de gedragsproblematiek die bij de start van het
onderzoek bij deze jeugdigen aanwezig was volgens de ASEBA van de groepsleiding afgenomen tot een niveau onder de klinische ondergrens.
6.
De jeugdigen die uit Rijnhove vertrokken verbleven daar met gemiddeld 18 maanden significant korter dan hun tegenhangers die uit de Bergse Bos vertrokken, waar de vertrokken
jeugdigen gemiddeld 33 maanden verbleven. De doorstroom binnen Rijnhove is daarmee
hoger dan bij de Bergse Bos.
7.
Bij ongeveer driekwart van de jeugdigen uit Rijnhove is het behandelplan na twee jaar
gerealiseerd, terwijl ongeveer een tiende wordt overgeplaatst in een andere voorziening, in
het bijzonder de gesloten jeugdzorg.
8.
Bij de Bergse Bos is na twee jaar bij ruim een derde van de jeugdigen het behandelplan
gerealiseerd, terwijl bijna de helft is overgeplaatst naar een andere residentiële instelling.
9.
De jeugdigen en hun ouders zijn volgens merendeels positief over het resultaat en het verloop van de hulpverlening van Horizon. Gemiddeld geven de jeugdigen de instelling een
zeven, terwijl de ouders gemiddeld een zeven-en-een-half geven.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
47
10.
Een verschil tussen beide afdelingen van Horizon is dat de jeugdigen van Rijnhove met hun
krappe zes aangeven minder tevreden te zijn dan de jeugdigen van de Bergse Bos die een
zeven-en-een-half geven.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
48
7
7.1
De situatie na vertrek
Inleiding
Waar in het voorgaande hoofdstuk werd stil gestaan bij de situatie ten tijde van het vertrek gaan
we in dit hoofdstuk nader in op de leefsituatie ná vertrek.
Als instrumentarium is een gestandaardiseerde interviewvragenlijst opgesteld (ASV) waarin gevraagd wordt naar gedrag en sociaal emotioneel welbevinden, alsook naar de huidige leefomstandigheden, zoals de woonsituatie, de school/werksituatie, het sociale netwerk, de vrijetijdsbesteding en de hulpverlening. In deze vragenlijst zijn tevens vragen opgenomen over het verblijf in
Horizon. Terugblikkend is gevraagd aspecten als het verblijf in de leefgroep, het contact met
thuis en het schoolbezoek te beoordelen. Tenslotte zijn ook vragen opgenomen om te achterhalen
hoe zinvol de jeugdigen het verblijf in Horizon vonden.
Naast dit gestructureerde interview is tevens de gestandaardiseerde ASEBA-gedragsvragenlijst
afgenomen, om een geobjectiveerd beeld te krijgen van het sociale en emotionele functioneren
van de jeugdigen.
Het is bekend dat het opsporen van jeugdigen en hun gezinnen na het verlaten van een jeugdhulpverleningsinstelling erg lastig is en dat het nog moeilijker is om hun medewerking te verkrijgen
voor een follow-up interview. Van de tijdens het onderzoek vertrokken jeugdigen hebben we
slechts een klein deel kunnen bereiken. Omdat het de bedoeling van dit hoofdstuk is een betrouwbaar beeld te schetsen van de situatie waarin de jeugdigen zich bevinden na vertrek uit Horizon
beperken we ons niet alleen tot de recent vertrokken jeugdigen, maar betrekken we ook eerder
vertrokken jeugdigen in deze beschrijving.
In totaal rapporteren we in dit hoofdstuk over 113 respondenten en brengen we de situatie in
kaart zoals die er enige tijd na het vertrek uit Horizon uitziet.
7.1 Algemene informatie
Het blijkt dat de gemiddelde leeftijd van de jeugdigen 14,7 jaar is (standaarddeviatie 2.5 jaar). De
jeugdigen zijn overwegend jongens (75%) en voor een kleiner deel meisjes (25%).
De jeugdigen zijn op verschillende tijdstippen vertrokken en dat betekent dat de follow-up betrekking heeft op jeugdigen die al langer en korter in hun nieuwe situatie verblijven. Gemiddeld
gezien vertrokken de follow-up jeugdigen 8,7 maand geleden bij Horizon (standaarddeviatie 3.5
maand).
De tijd die de jeugdigen in de Horizon hebben doorgebracht is niet voor elke jeugdige gelijk. Een
vijfde van de jeugdigen (19%) verbleef korter dan een jaar in de instelling, terwijl twee vijfde
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
49
(42%) er tussen één en twee jaar verbleef en de overige jeugdigen (39%) twee jaar of langer in de
instelling woonden. Tabel 7.1 geeft meer in detail de verblijfsduur weer.
Tabel 7.1 Verblijfsduur in Horizon
Duur
aantal jeugdigen (in procenten)
0 tot 3 maanden
8%
3 tot 6 maanden
5%
6 tot 12 maanden
6%
12 tot 18 maanden
29%
18 tot 24 maanden
23%
meer dan 2 jaar
39%
Het blijkt dat voor een groot deel van de jeugdigen de problematiek van dien aard is dat relatief
meer tijd nodig is om tot een aanvaardbaar resultaat te komen.
7.3
Actuele woonsituatie
Om het leven na het vertrek uit de instelling goed op te pakken, is een stabiele woonsituatie een
belangrijk vereiste.
Het blijkt dat twee derde van de jeugdigen (66%) bij de follow-up in een gezinssituatie woont.
De meeste jeugdigen wonen bij één van beide ouders (26%), daarna volgt het aantal jeugdigen
dat bij beide eigen ouders woont (19%). Verder valt op dat een niet onaanzienlijk deel in een
ander tehuis verblijft (20%) en dat een aantal jeugdigen (9%) in een kamertrainingscentrum
woont. Tussen de jongens en de meisjes zijn er geen significante verschillen in primaire woonsituatie.
Het gevonden beeld komt redelijk overeen met wat in andere follow-up onderzoek van jeugdigen
in de residentiële jeugdzorg is vastgesteld13. Ook daar blijkt dat bijna tweederde van de jeugdigen
vanuit een residentiële instelling naar een gezinssituatie vertrekt dat voor ruim een derde van de
jeugdigen een andere residentiële instelling of begeleid wonen de vervolgsituatie is.
Globaal kunnen we de volgende drie categorieën jeugdigen onderscheiden:
jeugdigen (67%) die terugkeren in een gezinssituatie (ouders, pleegouders)
jeugdigen (12%) die nog woonbegeleiding krijgen (kamertraining, beschermd wonen)
13
Van der Ploeg, J. D. & Scholte, E. M. (1996). Vraag en aanbod analyse regio Rotterdam. Rotterdam/Amsterdam: GGD/Nippo. Van der Ploeg, J. D. & Scholte, E. M. (2003). Effecten van behandelingsprogramma's voor
jeugdigen met ernstige gedragsproblemen in residentiële settings. Utrecht/Amsterdam: SJN/Nippo.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
50
-
jeugdigen (21%) die in een residentiële instelling verblijven.
7.4
De school/werksituatie
Een belangrijk criterium aan de hand waarvan bepaald kan worden hoe het met de jeugdigen is
gesteld na het verlaten van Horizon, is de school/werksituatie. Het blijkt dat 66% van de jeugdigen schoolgaand is, dat 6% werkt en dat 12% werkt én een opleiding volgt. Het aantal jeugdigen dat niet werkt en niet naar school gaat is 16%. Tussen de jongens en de meisjes bestaan duidelijke verschillen. Jongens gaan meer naar school en meisjes zijn vaker zonder werk.
Tabel 7.2 toont dat de schoolgaande jeugdigen verschillende vormen van onderwijs volgen.
Tabel 7.2 Schoolsituatie (95 respondenten)
School/opleidingstype:
Percentage jeugdigen
regulier primair onderwijs
0%
speciaal basisonderwijs
20%
voortgezet speciaal onderwijs
27%
VMBO
37%
ROC
16%
HAVO/WO
0%
De meeste jeugdigen volgen een vorm van Speciaal (Voortgezet) Onderwijs (SO) of van het
Voortgezet Middelbaar Beroepsonderwijs (VMBO). Aan het reguliere basisonderwijs of voortgezet onderwijs (HAVO/VWO) neemt slechts 1 jeugdige deel.
Het is duidelijk dat de jeugdigen ook na het verlaten van de residentiële instelling voor een groot
deel blijven aangewezen op speciale vormen van onderwijs. Dit beeld komt overeen met vrijwel
alle onderzoeksuitkomsten betreffende jeugdigen in tehuizen14.
Wat vindt de onderzoeksgroep bij de follow-up van de school en het werk?
De deelnemers aan het onderzoek is gevraagd globaal met een rapportcijfer te beoordelen of zij
de school die ze bezoeken of het werk dat ze hebben voor hen geschikt vinden. Dan blijkt dat
geen van de schoolgaande en werkende jeugdigen een onvoldoende geeft. Gemiddeld krijgt de
huidige school/opleiding een 6,8. Jongens geven een lager cijfer (6,7) dan de meisjes (7,6).
Verder blijkt dat de werkende jeugdigen hun werk hoger waarderen (7,7) dan de schoolgaande
jeugdigen hun school.
14
Zie voetnoot 1.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
51
7.5
Relaties en contacten
Voor de sociale ontwikkeling is het belangrijk dat de jeugdigen relaties onderhouden met leeftijdgenoten, vrienden en andere belangrijke personen zoals ouders en familie. Tabel 7.3 laat zien met
wie de vertrokken jeugdigen contact heeft en met welke frequentie.
Het overzicht laat zien dat met de moeder de meeste contacten bestaan. Maar ook met de pleegmoeder en de vrienden zijn redelijk veel contacten. Dat geldt ook voor de broers en zussen. De
vader, overige familieleden en clubgenoten behoren veel minder tot het sociale netwerk.
Tabel 7.3 Sociale contacten (113 respondenten)
dagelijks
wekelijks
maandelijks
incidenteel
niet
overleden
Moeder
62%
25%
7%
4%
1%
1%
Vader
25%
30%
10%
15%
16%
4%
Broers/zussen
39%
16%
5%
3%
37%
0%
Overige familie
25%
26%
8%
17%
25%
0%
Vriend/vriendin
46%
31%
6%
6%
10%
0%
Pleegmoeder
47%
33%
4%
3%
14%
0%
Clubgenoten
1%
27%
3%
2%
68%
1%
Pleegvader
15%
31%
19%
23%
13%
0%
Gelet op de percentages blijken het contact het meest intensief met de biologische moeder. Op
flinke afstand volgen de pleegmoeder en de vrienden.
7.6
Vrijetijdsbesteding
In deze paragraaf staan we stil bij de vraag hoe de jeugdigen na het verlaten van Horizon hun
vrije tijd invullen. In tabel 7.4 geven we weer welke elementen in de vrijetijdsbesteding aan bod
komen en in welke mate.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
52
Tabel 7.4 Besteding van de vrije tijd (113 respondenten)
Dagelijks
wekelijks
maandelijks
incidenteel
Niet
Sportbeoefening
32%
39%
2%
1%
27%
Verveling
19%
12%
4%
18%
48%
Café/discobezoek
0%
9%
14%
14%
63%
Alcoholgebruik
0%
17%
4%
25%
53%
Sofdrugsgebruik
3%
2%
4%
8%
84%
partydrugs e.d.
0%
0%
0%
1%
99%
gokken
0%
2%
1%
6%
91%
Uit dit overzicht blijkt dat drugsgebruik en gokken vrijwel niet voorkomen. Ook het alcohol gebruik is beperkt met slechts 17% die wekelijks drinkt. Echte uitgaanstypen zijn de jeugdigen niet.
Er wordt verder redelijk veel aan sportbeoefening gedaan. Een derde doet dat dagelijks. Toch is
er een niet te veronachtzamen groep jeugdigen die zich dagelijks tot wekelijks verveelt (32%).
Gelet op het feit dat voor opname in Horizon vaak melding is gemaakt van jeugdigen die met de
politie in aanraking zijn gekomen, is het belangrijk te weten hoe de ontwikkeling op dit punt
verloopt.
Tabel 7.5 Delinquente gedragingen laatste half jaar (113 respondenten)
Omschrijving aspecten
niet
1 tot 2 keer
3 keer en vaker
Politiecontacten
72%
22%
6%
Diefstal
85%
12%
3%
diefstal van (brom)fiets
93%
6%
1%
Vechten
66%
23%
11%
Vandalisme
90%
6%
4%
overig ongewenst gedrag
87%
12%
1%
Uit de tabel blijkt dat meer dan een kwart van de jeugdigen het afgelopen half jaar met de politie
in aanraking is geweest. Dat is niet weinig. Tegen de achtergrond dat er relatief weinig sprake is
van vandalisme en diefstal valt het met het delinquente gedrag wel mee.
Anders is de situatie als om het gebruik van agressie gaat. Dan gaat een derde van de jeugdigen
weer in de fout. Dat is iets meer dan het net geen kwart van de algemene jeugdbevolking dat in
2010 deelname aan een geweldsmisdrijf rapporteerde15. Mogelijk speelt de omgang met vrienden
die eveneens meermalen met de politie in aanraking zijn geweest (35%) hierin een rol.
15
van der Laan, A. M., & Blom, M. (2011). Zelfgerapporteerde daders. In A.M. van der Laan & M. Blom (Eds.),
Jeugdcriminaliteit in de periode 1996-2010 (pp. 23-50). Den Haag: WODC.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
53
Tussen jongens en meisjes zijn geen opvallende verschillen gevonden. Dat springt in het oog
omdat jongens doorgaans delinquenter zijn.
7.7
Ontwikkeling
Om een indruk te krijgen van de ontwikkeling is gevraagd of het met de jeugdige na vertrek uit
Horizon beter of slechter gaat vergeleken met het moment van opname in Horizon. Daartoe zijn
een aantal vragen gesteld. In de volgende tabel valt te lezen hoe wordt geoordeeld.
Tabel 7.6 Ontwikkeling op enkele relevante aspecten (113 respondenten)
Omschrijving aspecten
Slechter
Hetzelfde
Beter
het leven in het algemeen
9%
26%
65%
gedrag
12%
25%
63%
gevoelens
12%
33%
54%
relatie met (pleeg)moeder
10%
30%
60%
relatie met (pleeg)vader
7%
35%
58%
relatie met broers/zussen
4%
46%
51%
ontwikkeling school/werk
23%
25%
51%
omgang vrienden
5%
46%
49%
vrijetijdsbesteding
10%
44%
46%
De conclusie dringt zich op dat de jeugdigen er gemiddeld beter aan toe zijn dan vóór opname
in Horizon. Maar niet op alle fronten wordt substantiële vooruitgang geboekt. Zo gaat het met
bijna een kwart van de jeugdigen slechter op school!
Tot slot van deze paragraaf staan we iets specifieker stil bij de vraag hoe de jeugdige zich voelt.
De volgende tabel geeft daar antwoord op.
Tabel 7.7 Gevoelens van de jeugdigen (113 respondenten)
Dagelijks
Wekelijks
Maandelijks
Incidenteel
Niet
voelt zich eenzaam/angstig
10%
6%
6%
27%
52%
voelt zich somber/depressief
6%
6%
6%
26%
56%
Niet elke jeugdige voelt zich even gelukkig. Twaalf tot zestien procent kampt nog met negatieve
gevoelens. Te veel, maar vergeleken met andere onderzoeken is het niet opvallend veel.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
54
Cijfermatig is de beleving die de jeugdige nu van zijn huidige situatie heeft, uit te drukken in een
cijfer tussen 1 en 10. Als gevraagd wordt dat te doen dan wordt op de volgende twee vragen als
volgt gescoord:
- hoe gelukkig is de jeugdige?
7,3 (sd=1,4)
- hoe tevreden is de jeugdige?
7,3 (sd=1,5)
Deze cijfermatige beoordelingen sporen met de andere onderzoeksbevindingen. Er zijn verder
geen verschillen tussen jongens en meisjes waargenomen.
7.8
Nog aanwezige gedragsproblemen
We geven de actuele situatie weer aan de hand van ASEBA-scores zoals die tijdens de follow-up
fase zijn verzameld en geven de percentages weer van het aantal jeugdigen dat in de onderscheiden subcategorieën blijkt te vallen.
Tabel 7.8 Percentage jeugdigen in drie ASEBA-gebieden (CBCL+YSR) na vertrek (73 respondenten)
ASEBA-clusters:
Niet-klinisch
Subklinisch
Klinisch
Geïnternaliseerde problematiek
66%
8%
26%
Geëxternaliseerde problematiek
40%
15%
45%
Totaalbeeld
48%
12%
40%
Als het om geëxternaliseerde problemen gaat dan blijkt dat bijna de helft van de jeugdigen zich in
de klinische zone bevindt. Daar staat tegenover dat de geïnternaliseerde problemen zoals angst en
somberheid minder vaak voorkomen, gelet op het geringe aantal jeugdigen (iets meer dan een
kwart) met een klinische score op dit gebied. Het totaalbeeld geeft aan dat twee op elke vijf jongeren op het moment van de follow-up nog evidente gedragsproblemen laat zien.
Bij de jongens en de meisjes komen op de hoofdschalen van de ASEBA geen significante verschillen naar voren.
7.9
Terugblik
Terugkijkend is gevraagd om een cijfermatig oordeel over het verblijf in Horizon. Meer in het
bijzonder is een oordeel gevraagd over het verblijf in de leefgroep, over de school en over Horizon als geheel, waarbij een onderscheid is gemaakt tussen Bergse Bos en Rijnhove. Dat levert het
volgende overzicht op.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
55
Tabel 7.9 Cijfermatige beoordeling van Horizon
Respondenten van
School
Leefgroep
Horizon
Totale groep (N=112)
6,8
6,9
6,9
Rijnhove (N=79)
6,7
6,5
6,4
Bergse Bos (N=33)
7,1
8,1
8,0
Na vertrek beoordelen de respondenten van Bergse Bos het verblijf in Horizon en met name in de
leefgroep veel positiever dan de respondenten van Rijnhove.
Na vertrek uit de instelling houdt een aanzienlijk deel van de jeugdigen en hun gezinnen contact
met een hulpverlener of hulpverleningsinstantie. Om precies te zijn is dat 82%. In tabel 7.10
hebben we dat nader gespecificeerd.
Tabel 7.10
Aard van de contacten met de jeugdhulpverlening (112 respondenten)
Geen contact
18%
Alleen jeugdige
31%
Alleen gezin
5%
Jeugdige en gezin
46%
Van de geboden hulpverlening is meer dan de helft (56%) gericht op de jeugdige én het gezin
samen. Een kleiner deel (38%) richt zich alleen op de jeugdige, terwijl hulp aan uitsluitend het
gezin nauwelijks voorkomt (6%). Tussen jongens en meisjes bestaat op dit punt geen significant
verschil.
De hulp alleen aan jeugdigen heeft vooral betrekking op jeugdigen die na vertrek in een andere
residentiële setting terecht zijn gekomen uiteenlopend van Jeugdzorg Plus tot beschermd wonen.
De vertrokken jeugdigen die in een gezinsverband verblijven, krijgen in meerderheid samen met
hun gezin hulpverlening. Deze hulp wordt verstrekt door een breed palet aan regionale
voorzieningen, uiteenlopend van wijkvoorzieningen die trachten het leven in de wijk te
verbeteren tot aan lichte en intensieve ambulante en semiresidentiële voorzieningen. In deze
vervolghulpverlening lijkt het Bureau Jeugdzorg een centrale rol te vervullen. Naar dit bureau
verwijzen de respondenten het meest.
7.10
1.
Belangrijkste bevindingen
Twee derde van de vertrokken jeugdigen (66%) verblijft ruim een half jaar na hun vertrek
uit Horizon in een gezinssituatie; de overige jeugdigen verblijven in andere residentiële
centra of krijgen woonbegeleiding
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
56
2.
Twee derde van vertrokken jeugdigen gaat fulltime naar school 66%); een deel (16%) is
werkloos of werkzoekend, terwijl 6% part time naar school en werk gaat.
3.
De vertrokken jeugdigen hebben het meest contact met hun moeder.
4.
Bij ruim een kwart van de jeugdigen was het voorbije half jaar sprake van een politiecontact.
5.
De jeugdigen zijn er gemiddeld beter aan toe dan vóór opname in Horizon. Op school gaat
het echter met bijna een kwart van de jeugdigen slechter i.p.v. beter.
6.
Meer dan de helft van de vertrokken jeugdigen vertoont geen ernstig probleemgedrag meer
volgens de ASEBA.
7.
Van de vertrokken jeugdigen krijgt 82% nog enigerlei vorm van professionele begeleiding.
Dat betreft een geschakeerd palet aan voorzieningen, uiteenlopend van wijkvoorzieningen
tot uiteenlopende regionale en bovenregionale ambulante en residentiële instellingen. Bureau Jeugdzorg heeft hierin een centrale rol.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
57
8
Samenvatting, conclusies en aanbevelingen
8.1
Inleiding
Deze derde rapportage heeft allereerst betrekking op de ontwikkeling van de jeugdigen die in het
tweede onderzoeksjaar nog bij Horizon wonen. Het betreft 34 jeugdigen met een gemiddelde
leeftijd van 13.9 jaar. De onderzoeksgroep bestaat voor 62% uit jongens en 38% meisjes die in
het tweede onderzoeksjaar voor 55% op Rijnhove en voor 45% in de Bergse Bos wonen.
Omdat het onderzoek met de tweede follow-up meting tevens is beëindigd, kunnen we hiernaast
tevens voor alle jeugdigen in het onderzoek een totaalbeeld geven van wat de uitkomst van de
behandeling is geweest bij het vertrek uit Horizon dan wel na twee jaar verblijf. Dit onderdeel
heeft betrekking op de totale onderzoeksgroep van 123 jeugdigen. Bij de start van het onderzoek
waren deze jeugdigen gemiddeld 12,1 jaar oud. Verder bestaat deze groep voor 63% uit jongens
en 37% uit meisjes en was voor 54% afkomstig uit Rijnhove en voor 46% uit de Bergse Bos16.
Daarnaast is bij de vertrokken jeugdigen nagegaan hoe het met hen gaat enige tijd na vertrek. Dit
onderdeel heeft betrekking op 113 jeugdigen met een gemiddelde leeftijd van 14,7 jaar, 75% jongens en 25% meisjes. De jeugdigen verbleven voor 70% bij Rijnhove en voor 30% bij de Bergse
Bos. Gemiddeld 8,7 maand na hun vertrek werden hun leefsituatie en functioneren onderzocht.
8.2
Doelen
Ook in het tweede jaar zijn de meeste doelen gericht op verbetering van de sociale competentie
van de jeugdigen. Met betrekking tot alle kindgerichte doelen stelt de groepsleiding vast dat
zeven van de tien jeugdigen enige tot sterke vooruitgang laten zien in het bereiken van de
gestelde doelen. De doelen die gericht zijn op het verbeteren van de school/opleidingssituatie
laten een vergelijkbare progressie zien. Op dit gebied gaat driekwart er enigszins of sterk op
vooruit. Vastgesteld kan worden dat in het tweede verblijfsjaar nog steeds een flinke vooruitgang
wordt geboekt, zij het iets minder dan aan het eind van het eerste verblijfsjaar werd vastgesteld.
Op het totaal bezien zijn de doelstellingen gericht op het scheppen van een toekomstperspectief
volgens de behandelcoördinatoren bij meer dan negen van de tien jeugdigen in enige of sterke
mate gerealiseerd.
16
Scholte, E.M. & van der Ploeg, J.D. (2010). Effectiviteit van de residentiële jeugdzorg. Doelgroepen en werkwijze
van Horizon. Leiden: Universiteit Leiden.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
58
8.3 Methodiek
Bij de tweede follow-up meting blijkt dat de verschillende methodiekaspecten in het tweede
verblijfsjaar veel sterker geaccentueerd werden dan in het eerste jaar. Ook waren de accenten
sterker dan men zich bij de start had voorgenomen. De begeleiding van de jeugdigen die nog in
het tweede jaar bij Horizon in behandeling waren, is gaandeweg steeds intensiever geworden.
Van de 13 verschillende methodiekaspecten viel de meeste nadruk op inzicht geven, persoonlijke
verantwoordelijkheid leren nemen, sociale situaties uitleggen en oefenen, evenals de leefomgeving structureren en emotionele ondersteuning bieden. Het vergroten van het sociale netwerk
van de jeugdigen kreeg het minste accent.
8.4
Ontwikkeling
Gedragsontwikkeling jeugdigen
Volgens de behandelcoördinatoren ging een kwart van de jeugd die in het tweede onderzoeksjaar
nog bij Horizon woonde ’overall’ gezien duidelijk vooruit en is bij de helft het gedrag enigszins
verbeterd. Dit betekent dat in totaal driekwart (enigszins) vooruit is gegaan. Het betreft hier een
globale beoordeling van de ontwikkeling die de behandelcoördinatoren middels de
ontwikkelingsvragenlijst (OVL) hebben aangegeven. De ASEBA van de groepsleiding en ouders
geeft over het tweede jaar eveneens weer dat vooruitgang werd geboekt, zij het iets minder dan in
het eerste jaar.
Gedragsontwikkeling op instellingsniveau
Wanneer we de gedragsontwikkeling van de jeugdigen op instellingsniveau bezien dan komt naar
voren komt dat de jeugdigen tussen de start en de eindmeting volgens ouders en groepsleiding
gemiddeld een significante verbetering van de totale gedragsproblematiek hebben doorgemaakt.
Volgens de gangbare criteria van Cohen is de gedragsverbetering op instellingsniveau bij Horizon gemiddeld iets groter dan die in andere studies naar residentiële jeugdzorg, zoals in het onderzoek naar de Jeugdzorg Plus.
Gezin en ouders
Uit de OVL komt naar voren dat de helft van (pleeg)ouders in het tweede verblijfsjaar tenminste
wekelijks de jeugdigen bezoekt op de instelling. Bij een derde is dat maandelijks en bij bijna een
vijfde niet of incidenteel. Verder blijkt dat met drie op de tien ouders lastig is samen te werken.
Deze uitslagen wijken niet af van die bij de eerste follow-up.
Als we de gezinsontwikkelingen volgens de GVL over de totale onderzoeksperiode bezien dan
stellen we vast dat een derde van de gezinnen met (sub)klinische problemen ‘overall’ gezien
vooruit is gegaan. Significante verbeteringen liggen vooral op het gebied van de ouderkind communicaties, het sociaal netwerk en het totale functioneren van het gezin. De verbeteringen deden
zich vooral in de eerste onderzoeksperiode voor.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
59
Leefgroep en school
Afgaande op de OVL heeft driekwart tot de helft van de jeugdigen goede relaties met de groepsleiding en groepsgenoten in het tweede jaar, terwijl bij minder dan een tiende sprake is van slechte relaties. Dat is ook op school het geval. Dit beeld komt overeen met dat van het eerste jaar en
dientengevolge ook met het beeld over het totaal van beide onderzoeksjaren.
Buiten de leefgroep en schoolklas heeft bijna een derde van de jeugdigen op het terrein van
Horizon geen echte vrienden. Dat is gunstiger dan in het eerste jaar, toen dit bij de helft zo was.
Verder heeft tweederde van de jeugdigen in het tweede jaar moeite met naar school gaan. Dat is
ongunstiger dan in het eerste jaar. Toen gaf de helft blijk van motivatieproblemen op school.
Persoonlijke ontwikkeling
Uit de door de groepsleiding ingevulde OVL blijkt dat externaliserende problemen (zoals
vechten, vernielen, diefstal, spijbelen) zich bij een vijfde van de jeugdigen tijdens de afgelopen
maanden soms (nog) voordoen, maar bij vier vijfde niet meer. Dat geldt echter niet voor de
internaliserende problemen. Bijna de helft van de jeugdigen geeft daar (nog) blijk van, in het
bijzonder van teruggetrokken en somber gedrag.
De sociale vaardigheden zoals vastgesteld met behulp van de AVJ en ingevuld door de groepsleiding zijn bij de tweede follow-up bij een derde vooruitgegaan. Dit is iets minder dan bij de
eerste follow-up, toen meer dan de helft van de jeugdigen vooruitgang boekte.
In de totale onderzoeksgroep en over beide onderzoeksjaren samen beziend komt de vooruitgang
in sociale vaardigheden uit op ruim de helft.
8.5
Vertrokken jeugdigen
Van de totale onderzoeksgroep jeugdigen is tweevijfde na twee jaar naar het oorspronkelijke
gezin weergekeerd, voor de helft een gezinssituatie met één ouder. Minder dan een tiende
vertrekt naar een pleeggezin.
Hiernaast gaat bijna een derde naar een andere residentiële instelling met een passend perspectief
op positieve vervolgontwikkelingen voor de betreffende jeugdigen. Incidenteel vertrekken
jeugdigen nog naar diverse andere settings, waaronder familie, terwijl bij een klein aantal sprake
is van een overplaatsing naar de gesloten jeugdzorg.
Afdelingsverschillen
Het blijkt dat de jeugdigen die vanuit de Bergse Bos vertrekken daar gemiddeld 33 maanden verbleven, terwijl de jeugdigen in Rijnhove daar veel korter woonden: 18 maanden.
De lagere doorstroomsnelheid in Bergse Bos in combinatie met de bevinding dat bijna de helft
van de Bergse Bos jeugd wordt overgeplaatst naar een passender vervolgvoorziening suggereert
dat de problematiek van veel jeugdigen in Bergse Bos hardnekkig en lastig behandelbaar is. Ook
transitie naar de adolescentie kan bij de overplaatsingen van Bergse Bos een rol hebben gespeeld.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
60
8.6
Tevredenheid bij vertrek
Van ongeveer de helft van de vertrokken jeugdigen en hun ouders beschikken we over gegevens
die de mate van tevredenheid uitdrukken.
De afgenomen Exit-vragenlijst laat gemiddeld scores zien die als ruim voldoende kunnen gelden.
Ook het overall cijfer is positief. De ouders geven gemiddeld een 7.5 en de jeugdigen een 7.0.
Uitsplitsing naar beide afdelingen laat zien dat zowel de ouders van Rijnhove als van Bergse Bos
in gelijke mate tevreden zijn en beiden rond een zeven-en-een-half geven. De jeugdigen van
Rijnhove geven echter met hun zes gemiddeld aan minder tevreden te zijn dan de jeugdigen van
Bergse Bos, die net als hun ouders uitkomen op een zeven-en-een-half.
8.7
De situatie na vertrek
Met de ASV (Actuele Situatie Vragenlijst) is tevens een indruk verkregen van de situatie waarin
de jeugdigen ruim een half jaar na vertrek verkeren. Het blijkt dat twee derde van de jeugdigen in
een gezinssituatie verblijft. Een derde van de vertrokken jeugdigen bevindt zich in een andere
residentiële setting, die varieert van Jeugdzorg Plus tot beschermd wonen.
Verder stellen we vast dat tweederde van de vertrokken jeugdigen fulltime naar school gaat,
vooral naar het Speciaal (Voortgezet) Onderwijs en het VMBO, en dat bijna een vijfde werkt, een
enkele keer gecombineerd met een opleiding. Het resterende deel - bijna een vijfde – heeft echter
geen werk en volgt ook geen opleiding.
De meeste jeugdigen hebben een stabiel sociaal netwerk waarin vooral de moeder, de pleegmoeder, de vrienden en de broers en zussen een duidelijke plaats hebben. Uit de gegevens over de
vrijetijdsbesteding valt af te leiden dat de vertrokken jeugdigen geen uitgaanstypes zijn. Ze gaan
weinig uit en gebruiken weinig alcohol en nog minder softdrugs.
Wel blijkt dat een aantal jeugdigen het voorbije half jaar met de politie in aanraking is geweest.
Het gaat meestal om kleine vergrijpen. Dat de periode van hulpverlening nog niet voorbij is blijkt
uit het feit dat de vertrokken jeugdigen (en hun gezin) merendeels nog steeds professionele
vervolghulp krijgen.
8.8
Tot slot
Dit twee jaar durende follow-up onderzoek heeft een groot aantal gegevens opgeleverd. Hierdoor
kon in drie rapportages een genuanceerd beeld worden gegeven van de open residentiële hulpverlening van Horizon. We sluiten hier af met de volgende hoofdpunten.
Bij het startonderzoek van de doelgroepen bleek dat de jeugdigen die in Horizon worden opgenomen, evenals hun gezinnen, met ernstige problemen te kampen hebben. Niet allen is sprake van
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
61
ernstige sociale en emotionele gedragsproblemen bij de jeugdigen en disfunctioneren op school
en in de vrije tijd, ook in gezinnen doen zich nogal eens stoornissen voor in het opvoedingsklimaat en het functioneren van het gezin. De ernst van de gedragsproblematiek van de jeugdigen is
bij opname vrijwel vergelijkbaar met die van de jeugd in de Jeugdzorg Plus. Hoe ernstig en hardnekkig de problemen van de doelgroep zijn blijkt ook uit de bevinding dat de jeugdigen en hun
gezinnen bij de opname gemiddeld al zes jaar eerder jeugdzorg hebben gehad, terwijl bijna driekwart één of meerdere keren in een pleeggezin verbleef en ruim een derde in een andere residentiële voorziening woonde17.
Het eerste follow-up onderzoek laat zien dat het merendeel van de jeugdigen en de gezinnen na
ongeveer een jaar verblijf bij Horizon positieve ontwikkelingen heeft doorgemaakt.
Het tweede follow-up onderzoek laat zien dat de jeugdigen die in het tweede onderzoeksjaar nog
bij Horizon wonen eveneens positieve ontwikkelingen doormaken, zij het iets minder dan in het
eerste onderzoeksjaar.
In totaal blijkt ruim meer dan de helft van de jeugdigen na twee jaar uit Horizon te zijn
vertrokken omdat het behandelingsplan gerealiseerd werd. Bij deze jeugdigen nam het ernstige probleemgedrag bij de start volgens de ASEBA gemiddeld af tot een normaal niveau.
Het onderzoek wijst ook uit in dat de door Horizon gestelde doelen grotendeels gerealiseerd worden. Dat is positief te duiden. Het betekent dat de ontwikkelingen in de levens van de jeugdigen
die vanwege ernstige gedrags-, gezins- en/of schoolproblemen in de open residentiële voorzieningen van Horizon verbleven een positief beloop hebben gehad.
17
Scholte, E.M. & van der Ploeg, J.D. (2010). Effectiviteit van de residentiële jeugdzorg. Doelgroepen en werkwijze
van Horizon. Leiden: Universiteit Leiden, blz. 24.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
62
Aanbevelingen:
- Een belangrijkste doelstelling van Horizon is het verminderen van de gedragsproblemen en
het vergroten van de sociale competentie. Horizon slaagt daar grotendeels in. Er is echter een
kleine groep jeugdigen met agressieve en regelovertredende gedragsproblemen die gaandeweg
steeds straffer aangepakt wordt. Deze behandeling gaat echter niet in alle gevallen gepaard
met afname van de problematiek. Het verdient daarom aanbeveling om meer aandacht (inzet)
te geven aan deze deeldoelgroep en wegen te exploreren om deze jeugdigen effectiever te
kunnen behandelen.
- Een aantal jeugdigen kampt met psychische problemen zoals (sociale) angst en somberheid.
Ongeveer de helft van de jeugdigen heeft daar volgens de groepsleiding nog last van aan het
einde van het tweede behandelingsjaar. Het verdient daarom ook aanbeveling om meer aandacht (inzet) te geven aan het verminderen van de emotionele problemen bij de jeugdigen die
een langere periode bij Horizon verblijven.
- In vergelijking met de op de jeugdigen gerichte doelstellingen slaagt Horizon er minder in om
de op het gezin gerichte doelstellingen te realiseren. Dat geldt ook voor doelen die er op zijn
gericht om het netwerk rondom de jeugdigen zelf te versterken. Het verdient aanbeveling na te
gaan hoe deze doelstellingen beter kunnen worden bereikt. Mogelijk door meer of een andere
inzet van de gezinsbegeleiding.
- Een klein aantal jeugdigen heeft met zijn groepsleiding matige tot slechte relaties. Het
verdient aanbeveling na te gaan in hoeverre er een verbetering van deze relaties mogelijk is.
Dit temeer omdat een goede relatie met de groepsleiding de kans op vooruitgang sterk
vergroot.
- Het valt op dat volgens de groepsleiding twee op elke vijf jeugdigen een negatief zelfbeeld
heeft. Hier is mogelijk meer progressie te boeken. Het verdient aanbeveling te reflecteren op
de vraag hoe er meer gericht kan worden gewerkt aan het verhogen van de zelfwaardering.
- De houding van de jeugdigen tegenover de school gaat aanvankelijk sterk vooruit. In het tweede behandelingsjaar blijkt echter dat deze vooruitgang bij de langer blijvende jeugdigen steeds
lastiger te realiseren is. Het verdient aanbeveling de schoolmotivatie van de jeugdigen tijdens
het tweede verblijfsjaar te stimuleren.
- Een derde van de jeugdigen vertrekt na het tweede jaar naar een andere residentiële voorziening. Vooral vanuit Bergse Bos vertrekken relatief veel jeugdigen naar een andere residentiële
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
63
setting. Het verdient aanbeveling nader te onderzoeken in hoeverre dit vertrek overeenkomt
met het behandelingsplan dat bij opname is opgesteld.
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
64
Bijlage 1: Interpretatiekaders T-scores en Cohen’s D
Interpretatiekader CBCL-hoofddimensies
Percentielscore
T-Score
Label
Betekenis
< 0,84
<60
Geen problemen
Geen zorgen van betekenis
0,84 t/m 0,90
60
Matige / Subklinische problemen
Problematiek verdient aandacht
> 0,90
≥63
Ernstige / Klinische problemen
Problematiek verdient behandeling
Interpretatiekader Effectsize
Cohen’s D
Betekenis
< 0,20
Verwaarloosbaar
0,20 - 0,49
Klein effect
0,50 - 0,79
Middelgroot effect
> 0,79
Groot effect
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
65
Bijlage 2: ASEBA-uitslagen van beide afdelingen
Rijnhove
Tabel 2.1.1 Gedragsontwikkeling op groepsniveau volgens de ouders (T-scores ASEBA)
ASEBA
N
Startmeting
Eindmeting
Statistiek
Significantie
Gedragstype
Gem. (sd)
Gem. (sd)
T-waarde
P-waarde
Effectsize
Cohen’s D (r)
Internaliseren
24
63,6 (7,6)
56,0 (9,9)
3,4
<0,01
0,88 (0,39)
Externaliseren
24
69,0 (9,3)
61,2 (9,2)
5,5
<0,01
0,84 (0,39)
Totaal
24
67,7 (7,2)
59,2 (10,2)
5,3
<0,01
0,96 (0,43)
Tabel 2.1.2 Gedragsontwikkeling op groepsniveau volgens de groepsleiding (T-scores ASEBA)
ASEBA
N
Startmeting
Eindmeting
Statistiek
Significantie
Effectsize
Gedragstype
Gem. (sd)
Gem. (sd)
T-waarde
P-waarde
Cohen’s D (r)
Internaliseren
51
60,5 (8,2)
55,5 (9,1)
3,1
<0,01
0,58 (0,27)
Externaliseren
51
66,0 (8,8)
63,7 (12,6)
1,7
0,10
0,21 (0,11)
Totaal
51
64,3 (7,1)
60,3 (10,0)
3,1
<0,01
0,46 (0,22)
Tabel 2.1.3 Gedragsontwikkeling op groepsniveau volgens de jeugdigen (T-scores ASEBA)
ASEBA
N
Startmeting
Eindmeting
Statistiek
Significantie
Effectsize
Gedragstype
Gem. (sd)
Gem. (sd)
T-waarde
P-waarde
Cohen’s D (r)
Internaliseren
28
55,5 (11,1)
50,8 (9,4)
2,2
0,03
0,46 (0,22)
Externaliseren
28
59,5 (11,2)
56,7 (9,5)
1,2
0,25
0,27 (0,13)
Totaal
28
58,3 (9,8)
53,4 (9,1)
2,5
0,02
0,52 (0,25)
Tabel 2.1.4 Gedragsontwikkeling op groepsniveau volgens de leraren (T-scores ASEBA)
ASEBA
N
Startmeting
Eindmeting
Statistiek
Significantie
Gedragstype
Gem. (sd)
Gem. (sd)
T-waarde
P-waarde
Effectsize
Cohen’s D (r)
Internaliseren
37
55,8 (7,0)
58,7 (9,1)
-1,9
0.07
-0,35 (-,18)
Externaliseren
37
63,7 (9,3)
67,9 (9.5)
-3,2
<0,01
-0,45 (-,22)
Totaal
37
60,8 (7,1)
64,6 (8,3)
-3,3
<0,01
-0,49 (-,24)
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
66
Bergse Bos
Tabel 2.2.1 Gedragsontwikkeling op groepsniveau volgens de ouders (T-scores ASEBA)
ASEBA
N
Startmeting
Eindmeting
Statistiek
Significantie
Gedragstype
Gem. (sd)
Gem. (sd)
T-waarde
P-waarde
Effectsize
Cohen’s D (r)
Internaliseren
24
63,5 (9,7)
58,0 (12,5)
2,6
0,02
0,50 (0,24)
Externaliseren
24
62,3 (12,9)
57,0 (11,8)
2,6
0,02
0,43 (0,21)
Totaal
24
64,1 (7,2)
58,5 (14,1)
2,5
0,02
0,50 (0,24)
Tabel 2.2.2 Gedragsontwikkeling op groepsniveau volgens de groepsleiding (T-scores ASEBA)
ASEBA
N
Startmeting
Eindmeting
Statistiek
Significantie
Effectsize
Gedragstype
Gem. (sd)
Gem. (sd)
T-waarde
P-waarde
Cohen’s D (r)
Internaliseren
37
62,3 (9,7)
61,5 (10,3)
0,4
0,70
0,08 (0,03)
Externaliseren
37
62,8 (9,8)
62,4 (13,4)
0,3
0,80
0,03 (0,02)
Totaal
37
64,6 (8,5)
63,5 (10,2)
0,7
0,51
0,11 (0,06)
Tabel 2.2.3 Gedragsontwikkeling op groepsniveau volgens de jeugdigen (T-scores ASEBA)
ASEBA
N
Startmeting
Eindmeting
Statistiek
Significantie
Effectsize
Gedragstype
Gem. (sd)
Gem. (sd)
T-waarde
P-waarde
Cohen’s D (r)
Internaliseren
13
55,8 (11,3)
55,0 (7,2)
0,4
0,72
0,06 (0,03)
Externaliseren
13
51,8 (9,5)
53,4 (8,5)
-0,6
0,58
-0,17 (-0,08)
Totaal
13
54,9 (9,8)
54,3 (7,6)
0,3
0,79
0,07 (0,03)
Tabel 2.2.4 Gedragsontwikkeling op groepsniveau volgens de leraren (T-scores ASEBA)
ASEBA
N
Startmeting
Eindmeting
Statistiek
Significantie
Gedragstype
Gem. (sd)
Gem. (sd)
T-waarde
P-waarde
Effectsize
Cohen’s D (r)
Internaliseren
36
56,9 (10,8)
59,7 (10,0)
-1,3
0,20
-0,26 (-,13)
Externaliseren
36
60,2 (7,6)
61,2 (9,3)
-0,6
0,55
-0,12 (-,06)
Totaal
36
59,6 (7,9)
61,9 (7,9)
-1,2
0,23
-0,29 (-,14)
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek
67
Bijlage 3: Doelrealisatie totale onderzoekperiode
Tabel 3.1 Overzicht van de mate waarin behandelingsdoelen zijn bereikt (N=103)
Achteruit
Gelijk
Enigszins
vooruit
Sterk
vooruit
1. versterken van de basale redzaamheid
0%
15%
51%
34%
2. verminderen van emotionele problemen
5%
26%
42%
27%
3. verminderen van gedragsproblemen
11%
17%
39%
33%
4. vergroten van de sociale competentie
2%
18%
56%
24%
5. versterken van het sociale inzicht
0%
27%
56%
17%
6. versterken van cognitieve vaardigheden
1%
27%
56%
18%
7. versterken van de taak/werkgerichtheid
0%
21%
58%
21%
8. versterken van de persoonlijkheid
4%
19%
52%
25%
9. versterken van het moreel functioneren
5%
36%
48%
11%
10. gemiddeld
3%
23%
51%
23%
1. verbeteren van de gezinsomstandigheden
5%
35%
46%
14%
2. bemiddelen persoonlijke problemen ouders
6%
48%
41%
5%
3. versterken van de opvoedingsvaardigheden
2%
37%
43%
18%
4. optimaliseren van de gezinsrelaties
4%
28%
47%
22%
5. verbeteren van het gezinsklimaat
4%
31%
46%
19%
6. gemiddeld
4%
36%
45%
16%
1. bevorderen van cognitieve vaardigheden
1%
18%
66%
15%
2. optimaliseren van de leer/werk voorwaarden
5%
16%
63%
16%
3. verbeteren school/werk relaties
6%
17%
58%
19%
4. gemiddeld
4%
17%
62%
17%
1. versterken van het sociaal netwerk
3%
37%
49%
11%
2. inzetten van het professioneel netwerk
1%
45%
41%
13%
27%
58%
14%
2%
36%
49%
13%
1. toekomstperspectief wonen/financiën
2%
8%
46%
44%
2. toekomstperspectief school/werk
2%
11%
46%
41%
3. gemiddeld
2%
10%
46%
43%
Kinddoelen:
Gezinsdoelen:
Schooldoelen:
Omgevingsdoelen:
3. bevorderen zinvolle vrijetijdsbesteding
4. gemiddeld
1%
Toekomstdoelen:
Universiteit Leiden – Afdeling Orthopedagogiek