door Anne Pauen - Historische Vereniging Felua

De cirkel van geboorte en dood als universele wetmatigheid uitgebeeld
in eeuwenoude mythologieën en wijsheidstradities.
Oftewel:
Geboorte en dood van een vereniging gezien vanuit een Jungiaans dieptepsychologisch
perspectief.
Symbool voor de kosmos en zijn wetmatigheden
Toen ik door een medebestuurslid gevraagd werd een artikel te schrijven voor het laatste
bulletin van onze vereniging vanuit mijn vakgebied, de Jungiaanse dieptepsychologie,
besefte ik dat dit een mooie gelegenheid zou zijn om te laten zien waar deze twee
disciplines, geschiedenis en dieptepsychologie, elkaar raken. Ik hou van allebei omdat de
kennis van deze vakgebieden zo wezenlijk kan bijdragen aan ons reflecterend vermogen.
Om te beginnen geef ik een korte historische schets van de tijd waarin de
dieptepsychologie ontstond door de twee belangrijkste grondleggers en hun verschillende
invalshoeken te belichten. Dit geeft een indruk van de zaken waarmee de
dieptepsychologie zich bezighoudt. Vanuit dit perspectief zal ik het opheffen van onze
verenging bezien.
Velen van u zullen ongetwijfeld wel eens van de Oostenrijkse psychiater Siegmund Freud
hebben gehoord die aan het begin van de twintigste eeuw in Wenen leefde. Wellicht heeft
u ook gehoord dat hij onderzoek deed naar het onbewuste van de mens door zich bezig te
houden met de dromen van zijn cliënten. Echter beschouwde hij het onbewuste, dat de
dromen produceerde, als zuiver individueel, horende bij de persoon in kwestie zelf. Later
noemde men deze methode de psychoanalyse.
Freud had een jongere tijdgenoot en collega uit Zwitserland, Carl Gustav Jung. In het
begin waren de mannen zeer enthousiast over hun contact omdat zij beiden gefascineerd
waren door hun onderzoek naar het menselijk bewustzijn. U raadt het wellicht al, maar aan
hun vriendschap en collegialiteit kwam helaas een einde. Het bleek dat hun meningen,
over dat wat men later het onbewuste noemde, toch wel fundamenteel van elkaar
verschilde. Ik zal proberen uit te leggen waarin de verschillen zaten.
1
Freud was afkomstig uit een joodse familie maar werd later atheïst. Hij voelde zich tot de
natuurwetenschappelijk georiënteerde richting van de Darwinistische evolutietheorie
aangetrokken, die de basis vormt van onze westerse wetenschapstheorie. Hij hechte er
veel waarde aan dat de psychologie, toentertijd een nieuw fenomeen, als wetenschap
door zijn collega's van de medische faculteit gerespecteerd werd. Voor het godsbegrip
was in dit natuurwetenschappelijk georiënteerde wereldbeeld geen plaats meer.
Jung daarentegen was een telg uit een protestants dominee geslacht, zowel van moeders
als van vaders kant, wat zijn wereldbeeld ten diepste beïnvloedde. Ook niet onbelangrijk
was het feit dat hij financieel zeer welgesteld was door zijn huwelijk met een van de rijkste
vrouwen van het land. Dit stelde hem in staat zich onafhankelijk aan zijn onderzoek te
wijden. Ondanks het feit dat hij na de breuk met Freud gemeden werd door een groot deel
van zijn collega's, bleef hij zijn studies voorzetten. Waar Freud de seksuele drift ( libido)
als de meest belangrijke drijfveer van de mens zag, was dat voor Jung de relatie met het
goddelijke (numineuze), dat zich uit in zingevingsvragen. Bovendien was Jung niet van
mening dat het onbewuste zuiver persoonlijk van aard was maar dat het naast het
persoonlijke deel ook een collectief deel kende wat ons mensen met elkaar verbindt.
U voelt inmiddels waarschijnlijk al aan dat er niet alleen maar fundamentele verschillen
waren in de familiaire en culturele achtergronden van de beide heren maar ook in hun
benadering van het menselijke bewustzijn. De tijdsgeest gaf Freud op dat moment gelijk.
De cognitief georiënteerde wetenschap was aan het begin van de twintigste eeuw sterk in
opkomst en men wilde de eeuwenlange bemoeienis van de kerk en haar leerstellingen uit
de wetenschap verbannen. Jung daarentegen hield zich met oude wijsheidstradities bezig
zoals de vroegchristelijke gnostiek, eeuwenoude alchimistische teksten en oosterse
culturen, zoals de oud Indiase teksten uit de Veda. Hij ging zelfs op wereldreis om zo veel
mogelijk inheemse culturen te bestuderen om zijn theorie over het collectief onbewuste te
kunnen stoelen.
2
Alchemistisch symbool van de dualiteit
Maar wat was nu de concrete aanleiding voor de breuk tussen deze twee mannen?
Ik verklap het alvast en leg later uit hoe het zo kwam.
De breuk kwam nadat Jung het fenomeen van het collectief onbewuste introduceerde.
Zoals gezegd was Jung tot de conclusie gekomen dat alle mensen vanaf hun geboorte
een soort rugzak met zich mee dragen, waarin herinneringen opgeslagen zitten, die uit de
begintijden van het menselijk bestaan afkomstig zijn. Deze herinneringen bestaan uit
beelden en symbolen die direct verbonden zijn met de meest wezenlijke functies en
inhoud van ons menselijk bestaan. Dit noemde hij archetypen. Een van de meest
wezenlijke principes in ons menselijk bestaan is het fenomeen goed en kwaad, licht en
donker, klein en groot, man en vrouw. Dit is de basisvorm van het dualiteitsprincipe
waaruit alles hier op aarde bestaat. In symbolische beeldtaal wordt het uitgebeeld door het
vrouwelijk en mannelijke principe. In oude religies en in mythologieën zien wij het terug in
de verbinding tussen een godin met een god of koning. Een voorbeeld hiervan is de
soemerische hemelsgodin Inanna en haar aardse echtgenoot Dumuzi. Hemel en aarde
verenigd in man en vrouw.
3
Maar nu verder met het incident dat bij Jung aanleiding was voor zijn conclusie over het
collectief onbewuste, wat uiteindelijk tot de breuk met Freud leidde.
Zoals gezegd, was ook Jung psychiater en werkte hij met mensen die visioenen en
droombeelden hadden, die men destijds opsloot in psychiatrische ziekenhuizen. Een van
zijn patiënten was schizofreen en kwam op een dag met de beschrijving van een visioen
dat letterlijk een beeld schetste dat Jung kende uit een eeuwenoude mythologie. Deze
jonge man was een eenvoudige boerenzoon en ongeletterd. Het was onmogelijk, gezien
zijn komaf, dat hij ooit kennis had kunnen nemen van deze mythologie. Hoe kon het dan,
zo vroeg zich Jung af, dat hij dit beeld met zich mee droeg? Zijn conclusie was uiteindelijk:
alle mensen dragen deze oerbeelden met zich mee en daarmee was het idee van wat
later als het collectief onbewuste bekend werd, bewezen. Wij noemen deze door C.G.
Jung ontwikkelde structuur van het menselijke bewustzijn, dieptepsychologie. Zoals het
woord al suggereert houdt zich deze vorm van psychologie bezig met de diepe lagen van
ons onbewuste. Het onbewuste uit zich in onze dromen in symbolen en archetypische
beelden.
Dante voor de louteringsberg symbool voor de weg van de ziel
Met dit verhaal ben ik op het punt gekomen waar ik de verbinding tussen de Jungiaanse
dieptepsychologie en de geschiedenis kan laten zien.
Als wij naar oude wijsheidstradities kijken, blijkt het niet uit te maken naar welke culturen
wij kijken. Het centrale thema in alle culturen ter wereld is de relatie tussen het goddelijke
en de mens in de eeuwige cirkel van leven en dood. Symbolisch uitgebeeld in oude
scheppingsmythologieën. Zo staat de boom en de slang in het bijbels verhaal symbool
voor de relatie tussen god en mens en vinden wij dezelfde symboliek ook terug in de oudbabylonische liederen van de godin Inanna. Zo gaat het in alle scheppingsmythologieën
om de schepping van de kosmos en vervolgens om de relatie tussen de mensen en hun
goden. Soms één God, soms meerdere goden, afhankelijk van de tijd en cultuur waarin
het thema zijn uiting vindt.
De kringloop van leven en dood uitgebeeld in het symbool slang die in zijn eigen staart bijt;
de ouroboros, is een voorbeeld van wat ons ook in de dieptepsychologie bezig houdt als
zich archetypische dromen in het menselijk onbewuste voordoen. Wat leren ons de
mythologieën als het om dit thema gaat?
4
Volgens de oude verhalen is het een wetmatigheid van ons menselijk bestaan dat alles
vergankelijk is en daarom uit een voortdurende kringloop van leven en dood bestaat. Het
is dan ook onze taak tijdens ons leven het mysterie van deze kringloop te doorgronden en
ons te realiseren dat wij er een deel van zijn. Dit geldt zowel voor ons eigen leven als voor
hetgeen wij scheppen of creëren. Alles is uiteindelijk tijdelijk en aan de eeuwige cirkel van
schepping en vernietiging onderhevig. Dit wordt vaak uitgebeeld in het symbool van de
cirkel. Maar bij afscheid hoort ook de geboorte van iets nieuws, uitgebeeld in het driehoek.
Voordat ik overstap naar onze vereniging vat ik de essentie van het bovengenoemde nog
een keer samen.:
Geboorte en dood zijn de meest fundamentele gebeurtenissen in ons menselijk bestaan.
Onafhankelijk van de cultuur waarin wij geboren worden. Zij zijn het onderwerp van vele
culturele uitingen door de gehele geschiedenis van de mens heen. Het onderwerp van
geboorte en dood uit zich in materiële vorm in rituele voorwerpen en hun versieringen. In
immateriële vorm in liederen en mythologieën. Hun taal is de symboliek in al haar
verschijningsvormen. Materie en geest staan voor vorm en inhoud in ons menselijk
bestaan.
Als wij de geschiedenis van onze vereniging vanuit dit perspectief bekijken betekent dit, de
vorm verandert maar de inhoud niet.
Onze vereniging heeft haar geboorteuur beleefd in een tijd waarin een aantal historici het
bewustzijn voor het erfgoed van onze streek voor toekomstige generaties wilden
behouden. Zij deden archeologische vondsten van voorwerpen die stille getuigen zijn van
eeuwenoude culturen. Het zijn voorwerpen van mensen die eeuwen geleden hier geboren
en begraven werden, waarvan hun nalatenschap in de vorm van bekers en schalen het
levend bewijs is. Hun geest leeft als het ware voort in hun culturele uitingsvormen.
Deze fascinatie voor historie die de initiatiefnemers van HV Felua in 1897 toonden, is iets
van alle tijden en zal ook in de toekomst door mensen uit deze streek beoefend worden.
Wij geven het stokje alleen maar door.
Dit is transformatie, een proces dat zeer belangrijk was bij de alchemisten. Bij een
transformatieproces gaan twee stoffen een verbinding aan om tot iets nieuws te komen. In
beeldtaal werd dit het heilig huwelijk genoemd; waarbij door de vereniging van man en
vrouw het goddelijke kind ontstaat. De drie-eenheid is ook bekend in de christelijke traditie
maar dan als Vader, Zoon en de Heilige Geest.
Als metafoor gebruikend betekent het dat het gedachtegoed van onze vereniging een
verbinding aan gaat met een andere historische vereniging om zo tot iets nieuws te
komen.
Zo sluit zich de cirkel van leven en dood van een vereniging om te herrijzen in een nieuwe
vorm.
5
Symbool voor de vier elementen
Wij hopen dat u de veranderde vorm zult aanvaarden zonder de inhoud vaarwel te moeten
zeggen. Sterker nog, wij hopen u in de veranderde vorm weer welkom te mogen heten in
de werkgroep Felua binnen de Vereniging Oud Apeldoorn.
U bent van harte uitgenodigd
6