probiotica - Natura Foundation

monografie
Probiotica
Het oppervlak van het darmepitheel is ongeveer
zo groot als een tennisveld. Dit grote oppervlak
wordt veroorzaakt door de talloze darmplooien
en ontel­bare microvilli die als kleine worteltjes in
Het fundamentele belang van een gezonde
interne tuin
Sjoerd Wouters
Het maagdarmkanaal is het belangrijkste immuunorgaan van ons lichaam en staat via
het grote oppervlak van de darmwand continu in contact met de buitenwereld (door de
ontelbare microvilli). De darminhoud kan, behalve voedingsstoffen, ook een groot aantal
lichaamsvreemde, toxische stoffen en ziekteverwekkende bacteriën bevatten. In het darmkanaal leven ca. 100.000 miljard (1014) bacteriën. Dit is ongeveer tien keer zoveel als het
totaal aantal cellen van het menselijk lichaam. De gezondheid van de darmen is het resultaat
van een microscopisch samenspel tussen miljarden gunstige (probiotische) en ongunstige
(pathogene) bacteriën. De algehele gezondheid van de mens wordt grotendeels bepaald
door de mate van evenwicht in de darmflora. Een gezonde darmflora is daarom absoluut
noodzakelijk voor een goede gezondheid.
de voedselbrij reiken op zoek naar nutriënten. De
gelijkenis met wortels in de grond is treffend.
Indicaties
In klinisch onderzoek hebben probiotica hun nut al bewezen bij een
groot aantal aandoeningen [1-6]:
•Diverse factoren hebben een negatief effect op de darmflora en het
meest extreme voorbeeld is antibioticagebruik. Sommige breedspectrum antibiotica kunnen de microbiële darmflora drastisch
wijzigen, waardoor pathogene bacteriën, gisten en schimmels een
kans kunnen krijgen. Het gebruik van een krachtig probioticum tijdens en na antibioticagebruik kan dit tegengaan.
•Constipatie: constipatie komt veel voor bij ouderen. De samenstelling van de darmflora bij hen wordt vooral gekarakteriseerd door
een grote afname van de bifidoflora. Hoewel nog niet duidelijk is
De term probiotica wordt gebruikt om micro-organismen te beschrij-
groei van pathogene darmbewoners in toom gehouden. Bovendien
of dit een oorzaak is voor constipatie, is al wel duidelijk dat probio-
ven met gunstig effect op de gezondheid. De daartoe meest gebruikte
vergemakkelijkt een lage pH de absorptie van mineralen, zoals cal-
ticagebruik en de daardoor geïnitieerde veranderingen (met name
bacteriestammen zijn van de geslachten lactobacillus, lactococcus en
cium, magnesium en zink. Een lage pH verlaagt ook het risico op
productie korte keten vetzuren door de bifidoflora) een belangrijke
bifidobacterium. Probiotische bacteriestammen hebben onder meer de
vermindering van symptomen kunnen geven [14].
•Chronische darmontstekingen zoals Inflammatory Bowel Syndrome
•Antimicrobiële activiteit tegen pathogenen: probiotische bacteriën
krachtig effect op het immuunsysteem door het versterken van zo-
(IBS) en de ziekte van Crohn zijn een abnormale reactie van de
gaan de groei van pathogene organismen in het maagdarmkanaal
wel de cellulaire als de humorale immuunrespons. Verschillende
mucosa op de eigen flora. Diverse onderzoeken wijzen er op dat
tegen. Ze strijden om het beschikbare voedsel en de beschikbare
onderzoeken tonen aan dat probiotische bacteriën het aantal circu-
probiotica een belangrijke rol kunnen spelen in de behandeling van
ruimte (o.a. om zich te kunnen hechten aan de darmwand) en
lerende witte bloedcellen verhogen, de fagocytose stimuleren, de
chronische darmontstekingen. Grotere onderzoeken zijn momen-
scheiden daarbij substanties uit, zoals melkzuur, andere organische
niveaus van antigeen-specifieke antilichamen verhogen en de pro-
zuren en antibiotisch werkende stoffen die bekend staan onder
ductie van cytokinen als gamma-interferon reguleren [6,11].
teel in voorbereiding [3,8].
•Ter preventie bij zwangerschap en lactatie: een baby komt met een
de naam bacteriocinen. Daardoor ontstaat er een milieu waarin
• Verbetering van de conditie van de darmwand: de darmwand voor-
steriele darmflora ter wereld en wordt bij de tocht door het geboorte­
pathogenen zich niet thuis voelen en niet kunnen uitgroeien.
komt dat toxinen en allergenen in de bloedbaan terecht komen. Een
kanaal vaak al ‘geënt’ met een ongezonde vaginale flora van de
Onderzoeken tonen de antagonistische werking aan van probiotica
niet-evenwichtige darmflora kan bijdragen aan een verslechterde
moeder (o.a. Candida). Voorbehandeling met probiotische bacteri-
op pathogene microben en het vermogen om darminfecties, veroor-
toestand van de darmwand, waardoor deze verhoogd doorlaatbaar
ën kan dan uitkomst bieden. Zie ook kader ‘verschillende probiotica
zaakt door deze schadelijke organismen, te genezen [7-10].
wordt, het zogenaamde ‘lekkende darm syndroom’. Verhoogde
voor verschillende levensfasen’ [15,16].
• Voedselvertering: probiotische organismen dragen bij aan het ver­
doorlaatbaarheid van de darm wordt in verband gebracht met een
•Immuunzwakte: de darm is het grootste immuunorgaan van het li-
teringsproces doordat ze enzymen bevatten (bijvoorbeeld lactase)
groot aantal ziektebeelden, waaronder voedselovergevoeligheden,
chaam. Het GALT (Gut Associated Lymphoid Tissue) is een complex
die het voedsel helpen te verteren.
voedselallergieën en overbelasting van de lever [2,12,13].
immuunorgaan dat de darmmucosa beschermt tegen pathogenen
• Productie van kortketenige vetzuren: kortketenige vetzuren, zoals
•Cholesterolstofwisseling: probiotische bacteriën converteren choles-
in de voeding. Verbetering van de darmflora middels probiotica­
melkzuur, azijnzuur, proprionzuur en boterzuur, worden gebruikt
terol in een minder absorbeerbare vorm, waardoor de absorptie van
gebruik heeft een zeer positief effect op de conditie van het gehele
door darm­epitheel­cellen en worden therapeutisch gebruikt bij aan-
cholesterol vanuit het maagdarmkanaal wordt verminderd en het
doeningen als het Inflammatory Bowel Syndrome (IBS). Als er geen
serumcholesterolgehalte daalt. Experimenten naar het cholesterol­
•Preventie en behandeling van diarree en infecties van het maag-
kort­ketenige vetzuren beschikbaar zijn, zijn darmepitheelcellen
verlagende effect van probiotica leveren echter wisselende resultaten
darmkanaal: één van de best onderbouwde indicaties voor probiotica
minder goed in staat een beschermende barrière te vormen.
op [7].
is die ter preventie en behandeling van acute diarree, dat geldt zowel
“Probiotische flora versterkt zowel de cellulaire
als de humorale immuunrespons”
• pH-verlaging: door de productie van melkzuur en andere organische
zuren wordt de pH in de dunne darm verlaagd. Hierdoor wordt de
10
colonkanker.
•Immuunversterking: probiotische flora in de dunne darm heeft een
volgende effecten [1-6]:
nr. 3 - 2006
afweersysteem [6,11,17].
• Productie van vitaminen: veel enzymen in het lichaam hebben voor
voor antibiotica-geassocieerde diarree als voor reizigersdiarree en
hun functioneren B-vitaminen als coenzym nodig. Bifidobacteriën
andere vormen. Bij diarree gaan in korte tijd grote aantallen pro­
kunnen een aantal van deze vitaminen produceren, onder andere
biotische bacteriën verloren, ongeacht wat de oorzaak is. Het is dan
vitamine B1, B6, B12, foliumzuur en biotine en verschillende amino­
van groot belang de probiotische stammen snel weer aan te voeren,
zuren. Ook vitamine K kan in de darmen worden geproduceerd.
aangezien ze de beste bestrijders zijn van de pathogenen die vaak
Tevens remmen Lactobacillus acidophilusbacteriën sommige bac-
de oorzaak van de diarree zijn. Zowel de duur als de intensiteit van
teriën die verantwoordelijk zijn voor de afbraak van vitamine B1.
diarree-aanvallen kan worden teruggedrongen [6,7,9,10,18]. >>
het
dossier
11
monografie
de helft van de maaginhoud in het darmkanaal geleegd. Na een half
probiotica hebben hun effectiviteit bewezen tegen diverse infecties,
Verschillende probiotica
voor verschillende levensfasen
waaronder Campylobacter en Helicobacter pylori. Bij vaginale in-
Zijn de darmen van een ongeboren baby nog steriel, tijdens de tocht
aanwezig. Maar ook de zuurgraad (pH) van de maagvloeistof bepaalt in
fecties (Chlamydia, Trichomonas en Candida) kunnen regelmatige
door het geboortekanaal wordt de baby geënt met de vaginale flora
sterke mate de overleving van de bacteriestammen in de maag. De pH
vaginale douches met een probiotica-oplossing helpen. Bij tand-
van de moeder. Als daar Candida-overgroei is, bestaat de kans dat de
van de maag is het hoogst ‘s ochtends voor het ontbijt, ‘s avonds voor
vleesontstekingen kan de mond regelmatig gespoeld worden met
Candida ook een prominente plaats krijgt in de flora van de pasgebo-
het slapen gaan en tijdens de maaltijden (pH >4). Tussen de maaltijden
een oplossing van probiotische bacteriën. Lactobacillus acidophilus
rene. Als een baby via een keizersnede ter wereld komt, ontwikkelen zich
door kan de pH dalen tot beneden de 3.
kan de duur en incidentie van Candida in de vagina en colon ver-
meer ongunstige en minder gunstige stammen in de darmflora van de
minderen [7-9].
pasgeborene. Deze kinderen blijken tot zes maanden na de geboorte een
•Infecties van de urinewegen (cystitis), vagina of maagdarmkanaal:
“De samenstelling van de darmflora bepaalt in
belangrijke mate de atopische gevoeligheid”
afwijkende bacteriële flora te hebben, met vooral minder bifidobacteriën
uur is dan 87,5% van de ingenomen bacteriestammen al in de darm
“Er is een groot aantal factoren dat ongunstig
kan inwerken op de darmflora”
en meer Clostridium en E-coli.
Borstvoeding is een belangrijke factor in het bepalen van de bacteriële
Inname van probiotica is qua zuurgraad het gunstigst op een lege maag
flora bij baby’s. Tijdens het zogen krijgt de baby bacteriën mee uit de
‘s ochtends voor het ontbijt, ‘s avonds voor het slapen gaan of bij de
•Allergie (evenals andere atopische aandoeningen als astma, derma-
tepelflora van de moeder. De darmflora van een gezonde, borstgevoede
maaltijden. Bij de maaltijd is echter de maagpassage een stuk trager en
Goedaardige darmbacteriën zijn nogal gevoelig voor verstoring van hun
titis en rhinitis): bij atopische aandoeningen is er sprake van een
baby bestaat vooral uit bifidobacteriën (veelal B. infantis) en in mindere
zijn er ook meer gal en verteringsenzymen aanwezig, vooral wanneer
leefomgeving. Er is een groot aantal factoren dat ongunstig kan inwerken
abnormale immuunreactie op een factor uit de omgeving of uit
mate lactobacillen, terwijl bij flesgevoede baby’s vaker minder gunstige
de maaltijd veel vet en/of eiwit bevat.
en zo de delicate balans tussen gunstige en ongunstige darmbacteriën
de voeding. Op jonge leeftijd blijkt de de balans tussen gunstige
stammen voorkomen. Daarnaast is ook probioticagebruik bij pasgebo-
Prebiotica hebben eveneens een gunstig effect op de darmflora en met
kan verstoren. Bepaalde medicijnen kunnen bijvoorbeeld remmend
(met name bifidobacteriën) en ongunstige bacteriën (met name
renen een belangrijke factor bij het bepalen van de microbiële microflora
name op de bifidobacteriën. Het gebruik van prebiotica of een vezelrijke
werken op probiotische bacteriën, zoals antacida (maagzuurremmers),
Clostridiumbacteriën), een belangrijke factor te zijn in het bepalen
[24]. Zelfs probiotische bacteriën die de moeder tijdens de zwangerschap
voeding werkt daarom ondersteunend bij het gebruik van probiotische
antibiotica, steroïde medicijnen en de anticonceptiepil. Met name anti-
van de atopische gevoeligheid en het ontwikkelen van allergische
neemt, blijken ook de darmen van de pasgeboren baby te kunnen ko-
bacteriën.
biotica kunnen soms de hele bacteriële microflora elimineren. <<
aandoeningen. In verschillende studies is een preventieve werking
loniseren [25].
gevonden van probioticagebruik bij baby’s en kinderen tegen het
De microbiële flora verandert gedurende het leven. Tijdens het vol-
Referenties
optreden van allergieën op latere leeftijd. Ook bij het behandelen
wassen leven is de bacteriële flora behoorlijk constant, hoewel de flora
1. Guarner F, Malagelada JR. Gut flora in health and disease. Lancet. 2003;361(9356):512-9
tussen individuen enorm kan uiteenlopen. Op latere leeftijd neemt de
2.Duggan C, Gannon J, Walker WA. Protective nutrients and functional foods for the
van al opgetreden allergie kunnen probiotica zinvol zijn [12,13,19].
•Colonkanker: momenteel wordt onderzoek gedaan naar de bescher-
hoeveelheid bifidobacteriën in de flora steeds verder af, en neemt de
ming die probiotica mogelijk bieden tegen het optreden van colon-
concentratie van pathogenen als Klebsiella en Clostridium toe [26-28].
kanker. Deze werking kan gedeeltelijk worden verklaard in termen
Mogelijk weerspiegelt dat ook een afname van de kracht van het im-
van de al eerder genoemde werkingen van probiotica, zoals het
muunsysteem.
gastrointestinal tract. Am J Clin Nutr. 2002;75(5):789-808
3. Drisko JA, Giles CK, Bischoff BJ. Probiotics in health maintenance and disease preven­
tion. Altern Med Rev. 2003;8(2):143-55
4. Catanzaro JA, Green L. Microbial ecology and dysbiosis in human medicine (part I)
Altern Med Rev. 1997;2(3):202-9
5. Catanzaro JA, Green L. Microbial ecology and probiotics in human medicine (part II)
verlagen van de pH, het terugdringen van populaties toxinen-uit-
Altern Med Rev. 1997;2(4):296-305
scheidende pathogenen en het verbeteren van de immuun­functie.
De organische zuren die door probiotica worden geproduceerd,
zijn de aanvangsdosis gedurende de eerste twee weken te verminderen
hebben tevens een mild stimulerend effect op de darmperistaltiek,
tot de helft van de aanbevolen dosering [3,22,23].
6. Gill HS, Guarner F. Probiotics and human health: a clinical perspective. Postgrad Med J.
2004;80(947):516-26
7. de Roos NM, Katan MB. Effects of probiotic bacteria on diarrhea, lipid metabolism, and
waardoor de passage van potentieel carcinogene toxinen door het
carcinogenesis: a review of papers published between 1988 and 1998. Am J Clin Nutr.
maagdarmkanaal wordt versneld [7,20,21].
2000;71(2):405-11
Veiligheid
“Een effectief probioticum bevat minstens
miljarden bacteriekiemen”
Er zijn geen aandoeningen bekend waarbij het gebruik van probiotica
een contra-indicatie is. Ook zijn er geen nadelige invloeden van probio-
Gebruik
tica op reguliere geneesmiddelen of natuurlijke middelen bekend. Om-
Om effectief te kunnen zijn, moet een probioticum per dosis minstens
gekeerd zijn er wel diverse reguliere geneesmiddelen die de werking
8. Sartor RB. Probiotic therapy of intestinal inflammation and infections. Curr Opin Gas­
troenterol. 2005;21(1):44-50
9. McFarland LV. Meta-analysis of probiotics for the prevention of antibiotic associa­
ted diarrhea and the treatment of Clostridium difficile disease. Am J Gastroenterol.
2006;101(4):812-22
10. Sazawal S, Hiremath G, Dhingra U, et al. Efficacy of probiotics in prevention of acute
enkele miljarden bacteriekiemen bevatten. Verder bestaan verschillende
diarrhoea: a meta-analysis of masked, randomised, placebo-controlled trials. Lancet
van probiotica nadelig beïnvloeden.
opvattingen over het beste moment van inname van probiotica. In prin-
Infect Dis. 2006;6(6):374-82
Bij de start met probioticagebruik kunnen klachten van gasvorming
cipe overleven de meeste bacteriën als ze weinig maagzuur, verterings-
en/of krampen ontstaan. Dit is een teken dat de gunstige bacteriën aan
enzymen en gal tegenkomen én als ze niet te lang in het maagmilieu
het fermenteren zijn en het darmmilieu aan het verzuren is. Na verloop
moeten verblijven. Het transport door de maag vindt relatief het snelst
van tijd (meestal een week) past het lichaam zich aan en verminderen
plaats als de maag leeg is. Van een glas water, vermengd met een pro-
of verdwijnen deze neveneffecten. In een dergelijk geval kan het zinvol
bioticum dat op lege maag is ingenomen, wordt iedere tien minuten
11. Ezendam J, van Loveren H. Probiotics: immunomodulation and evaluation of safety and
efficacy. Nutr Rev. 2006;64(1):1-14
12. Niers LEM, Hoekstra MO. Probiotica en allergie: huidige inzichten, vragen en toekomst­
perspectieven Ned Tijdschr Allergie. 2003;4:155-9
13. Matricardi PM, Bjorksten B, Bonini S, et al. Microbial products in allergy prevention and
therapy. Allergy. 2003;58(6):461-71
14. Hamilton-Miller JM. Probiotics and prebiotics in the elderly. Postgrad Med J.
2004;80(946):447-51
Foto: Lactobacillus bacteriën
15. Hällström M, Eerola E, Vuento R, et al. Effects of mode of delivery and necrotising
enterocolitis on the intestinal microflora in preterm infants. Eur J Clin Microbiol Infect
Dis. 2004;23(6):463-70
16. Grönlund MM, Lehtonen OP, Eerola E, et al. Fecal microflora in healthy infants born
by different methods of delivery: permanent changes in intestinal flora after cesarean
delivery. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 1999;28(1):19-25
17. Isolauri E, Sütas Y, Kankaanpää P, et al. Probiotics: effects on immunity. Am J Clin Nutr.
2001;73(2 Suppl):444S-50S
18. D’Souza AL, Rajkumar C, Cooke J, et al. Probiotics in prevention of antibiotic associated
diarrhoea: meta-analysis. BMJ. 2002;324(7350):1361
19. Furrie E. Probiotics and allergy. Proc Nutr Soc. 2005;64(4):465-9
20. Wollowski I, Rechkemmer G, Pool-Zobel BL. Protective role of probiotics and prebiotics
in colon cancer. Am J Clin Nutr. 2001;73(2 Suppl):451S-5S
21. Rafter J. Lactic acid bacteria and cancer: mechanistic perspective. Br J Nutr. 2002;88
Suppl 1:S89-94
22. Boyle RJ, Robins-Browne RM, Tang ML. Probiotic use in clinical practice: what are the
risks? Am J Clin Nutr. 2006;83(6):1256-64; quiz 1446-7
23. Ishibashi N, Yamazaki S. Probiotics and safety. Am J Clin Nutr. 2001;73(2 Suppl):465S70S.
24. Penders J, Thijs C, Vink C, et al. Factors influencing the composition of the intestinal
microbiota in early infancy. Pediatrics. 2006;118(2):511-21
25. Schultz M, Göttl C, Young RJ, et al. Administration of oral probiotic bacteria to preg­
nant women causes temporary infantile colonization. J Pediatr Gastroenterol Nutr.
2004;38(3):293-7.
26. Hébuterne X. Gut changes attributed to ageing: effects on intestinal microflora. Curr
Opin Clin Nutr Metab Care. 2003;6(1):49-54
27. Cunningham-Rundles S. The effect of aging on mucosal host defense. J Nutr Health
Aging. 2004;8(1):20-5
28. Reuter G. The Lactobacillus and Bifidobacterium microflora of the human intestine:
composition and succession. Curr Issues Intest Microbiol. 2001;2(2):43-53.
het
12
nr. 3 - 2006
dossier
13