13326_Bodem 1

Nikkel in grondwater houdt
mogelijk verband met
glastuinbouw in de Rijnmond
Nikkel komt van nature voor in de bodem. Achtergrondconcentraties van nikkel kunnen toenemen door natuurlijke processen, zoals zoute kwel en de oxidatie van pyriet. Verder kunnen
tijdelijk verhoogde nikkelconcentraties in grondwater worden gemeten door verstoring van
het adsorptie-evenwicht tussen grond en grondwater door boorwerkzaamheden. Op glastuinbouwlocaties komen in veel gevallen verhoogde nikkelconcentraties voor in het freatisch
grondwater. Daarom is gezocht naar een verband tussen verhoogde nikkelconcentraties in
freatisch grondwater en de activiteiten van de glastuinbouwsector. Het onderzoek is uitgevoerd in het Rijnmondgebied.
Stephanie Enzler, Johan Burger en Hans Wijers
Op glastuinbouwlocaties in het
Rijnmondgebied zijn in veel gevallen verhoogde nikkelconcentraties in het freatisch grondwater aangetroffen. Vaak
wordt de interventiewaarde voor nikkel in
grondwater overschreden. Opvallend is,
dat de nikkelgehalten in de grond van de
glastuinbouwlocaties in de meeste gevallen beneden de streefwaarde liggen.
Mevr. ing. S.M. Enzler
was studente milieukunde Hogeschool
InHolland Delft, en
studeert nu aan de
LUWageningen
Drs. H. Wijers
is senior medewerker
bodem bij
DCMR Milieudienst
Rijnmond
Ir. J.P.M. Burger
is directeur van Adviesen ingenieursbureau
Kuiper & Burger Bodem
en Water bv
Toetsingscriteria voor nikkel in grondwater:
Streefwaarde (S)
15 애g/l
Tussenwaarde (T)
45 애g/l
Interventiewaarde (I)
75 애g/l
Er is geen eenduidige oorzaak aangetoond
voor dit verschijnsel. Een verband met de
activiteiten van de glastuinbouwsector is
voorheen niet onderzocht, terwijl het in
bodemonderzoeksrapporten wel aangenomen wordt.
Vaak wordt in deze rapporten weergegeven dat verhoogde nikkelconcentraties in
grondwater een natuurlijke oorsprong
hebben. Het is niet duidelijk of dat inderdaad het geval is.
EERD ER OND ERZ OEK
In 1994 is onderzoek gedaan naar verhoogde concentraties zware metalen in de
bodem van Zuid-Holland. De nikkelconcentraties in grondwater overschrijden
op de meeste locaties de streefwaarde
niet. Op één locatie is een interventiewaarde-overschrijding voor nikkel in
grondwater aangetroffen. Het bleek hierbij om een glastuinbouwlocatie te gaan.1
14
13326_Bodem 1-05.indd B14
Bodemonderzoeken op glastuinbouwlocaties wijzen uit dat verhoogde nikkelconcentraties in het grondwater bij glastuinbouwbedrijven hoofdzakelijk onder aanmaakruimten voor voeding en in de kassen voorkomen. Nikkelconcentraties in
het grondwater buiten kassen liggen over
het algemeen beneden de streefwaarde
(bron: Bodemonderzoek Kuiper &
Burger). Op 28 bouwlocaties in Bleiswijk
liggen nikkelconcentraties in grondwater
in de meeste gevallen beneden de streefwaarde. Op vijf van de bouwlocaties heeft
in het verleden glastuinbouw plaatsgevonden, daar blijkt in grondwater de
interventiewaarde voor nikkel te worden
overschreden.
Op één andere bouwlocatie is ook sprake
van een interventiewaardeoverschrijding
voor nikkel in grondwater, deze wordt
verklaard door aanwezigheid van een
puntbron. In het Besluit Glastuinbouwbedrijven (2002) staat, dat glastuinbouwbedrijven de nulsituatie van de bodem
moeten onderzoeken. Tijdens dossieronderzoek zijn de onderzoeksrapporten
ingezien van glastuinbouwbedrijven in
het Rijnmondgebied. Uit het dossieronderzoek is gebleken dat op een aantal
glastuinbouwlocaties (nog) geen nulsituatie bodemonderzoek is uitgevoerd, of
er is niet geanalyseerd op nikkel.
In het Rijnmondgebied bevinden zich 736
glastuinbouwlocaties. Voor 235 locaties
bevatten bodemonderzoeken gegevens over
nikkelconcentraties in het grondwater.
Op 133 locaties is het grondwater licht
tot sterk verontreinigd met nikkel.
bodem nummer 1 | februari 2005
08-02-2005 10:19:01
AF BEELDING 1: KAART VA N HET RIJNMONDGEBIED. DE PUNTEN OP DE KAART GEVEN GLASTUINBOUWLOCATIES AAN WAARBIJ HET GRONDWAT ER LICHT, MATIG OF STERK IS VERONTREINIGD MET NIKKEL.
De verontreinigde locaties bevinden zich
hoofdzakelijk in de gemeenten Bleiswijk,
Berkel en Rodenrijs, Brielle en Westvoorne (afb. 1). Voor meer dan de helft
van deze locaties geldt, dat de interventiewaarde voor nikkel in grondwater wordt
overschreden.
R I S I C O’ S N I K K ELVERON T REIN IGIN G
Volgens een notitie van de DCMR
Milieudienst Rijnmond worden sterke
nikkelverontreinigingen in grondwater
over het algemeen beoordeeld als ernstig,
niet-urgent. Dat wil zeggen dat geen risico’s voor de mens, voor het ecosysteem,
of voor verspreiding aanwezig zijn.2
Dit is nagegaan door de uitvoering van
risico-evaluaties voor drie glastuinbouwlocaties waar een nikkelverontreiniging is
aangetroffen. Risico’s voor de mens en
het ecosyteem zijn afwezig, omdat geen
direct contact mogelijk is doordat de nikkelverontreiniging zich in grondwater
bevindt.Verspreiding van grondwaterverontreinigingen naar oppervlaktewater is
wel een mogelijk risico.
De resultaten van risico-evaluaties wijzen
uit dat nikkelverontreinigingen in het
grondwater op glastuinbouwlocaties nieturgent zijn. Er hoeft daarom geen sanering binnen een bepaalde tijd plaats te
vinden.
Volgens de nota Gezamenlijk Bodemsaneringsbeleid 2003 (Bobel 3) van de
provincie Zuid-Holland,3 moet een sanering plaatsvinden als nikkelverontreinigingen een gevolg zijn van menselijk handelen. Een voorbeeld daarvan zijn de activiteiten van de glastuinbouwsector.
bodem nummer 1 | februari 2005
13326_Bodem 1-05.indd B15
VER BA ND GL A STUINBOUW EN
N IKK EL PROBL EMATIEK
Op glastuinbouwlocaties komen nikkelverontreinigingen hoofdzakelijk in het
grondwater voor. Nikkel wordt mobieler
wanneer verzuring optreedt als gevolg van
bemesting met zure kunstmeststoffen.
Door een daling van de zuurgraad gaat
nikkel makkelijker in oplossing in
bodemvocht. Wanneer zware metalen zijn
opgelost in bodemvocht, adsorberen deze
weer aan bodemcomplexen als de zuurgraad stijgt. Nikkel vormt in oplossing
echter complexen met onder andere sulfaat, waardoor het in oplossing wordt
gehouden.
Daardoor kan de concentratie nikkel in
grondwater toenemen, terwijl de concentratie nikkel in grond beneden de streefwaarde blijft.
Er lijkt geen verband te bestaan tussen het
gebruik van bestrijdingsmiddelen en nikkelverontreinigingen in grondwater.
Volgens verschillende organisaties, zoals
het LTO (Land- en Tuinbouworganisatie)
en het CTB (College voor de Toelating van
Bestrijdingsmiddelen), zijn er geen bestrijdingsmiddelen in gebruik die substantieel
nikkel bevatten. In verschillende bestrijdingsmiddelen handboeken kan nikkel
niet als bestanddeel worden teruggevonden. Wanneer bestrijdingsmiddelen sulfaten bevatten kunnen deze wel het gedrag
van nikkel in de bodem beïnvloeden.
Een andere mogelijke verklaring voor verhoogde nikkelconcentraties in grondwater
is de uitloging van nikkel uit materialen
die de glastuinbouwsector toepast.
Een glastuinbouwkas bestaat op zichzelf
uit materialen die geen nikkel bevatten.
Leidingen voor bijvoorbeeld gietwater
worden hoofdzakelijk vervaardigd van
kunststoffen, zoals PVC of polyethyleen.
Deze materialen bevatten geen nikkel.
Mestopslagtanks zijn in veel gevallen van
dezelfde kunststoffen gemaakt.
Mestopslagtanks kunnen ook bestaan uit
een legering van roestvast staal, die ongeveer 10% nikkel bevat. Nikkel kan hieruit
niet uitlogen.
Een materiaal waarover nog onduidelijkheid bestaat is steenwol. Steenwol wordt
tegenwoordig gebruikt als groeimedium
voor planten (afb. 2).
Door het gebruik van steenwol kan in
een kas een gesloten systeem worden
gecreëerd. Voedingsstoffen en bestrijdingsmiddelen kunnen daarbij worden
gerecirculeerd. Dit levert voordelen op
voor tuinbouwbedrijven. Vaak is geen
AFBEELDING 2: STEENWOLSUBSTRAAT VO OR PLANTENTEELT.
15
08-02-2005 10:19:02
sprake van volledige recirculatie. Een deel
van het drainwater komt daarbij als
gevolg van lekkage in de oorspronkelijke,
onderliggende bodem terecht.
Steenwol bevat verschillende zware metalen, waaronder nikkel. Uit onderzoek van
het Wageningen Universiteit Researchcentrum (UR) is gebleken dat steenwol
gemiddeld 35 mg/kg nikkel bevat.4
Wanneer nikkel uit steenwol zou uitlogen, kan dit een oorzaak zijn voor nikkelverontreinigingen als gevolg van glastuinbouwactiviteiten.
In de literatuur zijn geen gegevens over
uitloging uit steenwol te vinden.
In de praktijk kan dit nader worden
onderzocht door de uitvoering van uitloogproeven aan steenwol onder verschillende omstandigheden. Uitloging is, in
16
13326_Bodem 1-05.indd B16
het kader van het bouwstoffenbesluit,
niet gemeten. Dit materiaal staat namelijk, als isolatiemateriaal in de bouw, niet
in contact met hemelwater of oppervlaktewater.
REF ERENTIES
1. Bolmer, R., 1994. Zware Metalen in Grondwater –
Een Studie Naar de Oorzaken van Verhoogde
Gehalten aan Zware Metalen in Grondwater. De
Straat Milieuadviseurs, Delft
2. Heide, J. van, 2000. Notitie Nikkel en Arseen in het
CONCL USIES
Op glastuinbouwlocaties in het
Rijnmondgebied worden in veel gevallen
verhoogde nikkelconcentraties in het freatisch grondwater aangetroffen. De verontreinigingen bevinden zich onder aanmaakruimten voor voeding en in de kassen. Glastuinbouwactiviteiten lijken een
indirecte oorzaak van nikkelverontreinigingen in grondwater.
Grondwater bij Tuinbouwbedrijven met Bedekte
Teelt. Eindredactie: Bureau Bodem, DCMR
Milieudienst Rijnmond, Schiedam
3. Provincie Zuid-Holland, 2003. Nota Gezamenlijk
Bodemsaneringsbeleid 3. Den Haag, Dordrecht,
Leiden, Rotterdam en Schiedam
4. Aendekerk e.a., 2000. International Substrate
Manual – Analysis, Characteristics and
Recommendations. Uitgever: Elsevier International
Business Information, Doetinchem
5. Kuiper & Burger. Diverse bodemonderzoeken
Een direct verband tussen glastuinbouwactiviteiten en nikkelverontreiniging is
niet achterhaald.
bodem nummer 1 | februari 2005
08-02-2005 10:19:02