Opbouw van deze workshop: 1 drie verhaaltjes 2 hoofdindeling van





Opbouw van deze workshop:
1 drie verhaaltjes
2 hoofdindeling van gesteenten
3 aan het werk
www.clarinusnauta.nl; www.meermetstenenindeklas.nl
www.meermetstenenindeklas.nl
Meneer? Wat is dit?
www.meermetstenenindeklas.nl









Wat een mooi stuk! Het is behoorlijk zwaar. Waar
heb je het gevonden?
Bij boer Jans.
Vertel eens
Ze waren aan het ploegen en ik zag het liggen.
Heb het thuis schoongemaakt
U ruikt aan de steen.
Ruikt naar roestig ijzer
U zegt het is ijzeroer. Steen ontstaan in de
bodem door verkitting van ijzer met zand; grind
etc.
Is het iets waard?
Kwa geld? Nee maar wel kwa geschiedenis. Wist
je dat?
www.meermetstenenindeklas.nl
In het oosten is het gebruikt voor de ijzerproductie
en voor de bouw. Afbeelding deel muur van kerk van
Hellendoorn.
www.meermetstenenindeklas.nl



Maakten ze hier vroeger
ijzer van?
Ja met heel veel houtskool
smolten ze het ijzer eruit
en door heel veel
bewerkingen kon je er bijv.
zwaarden van maken. Van
Romeinse tijd tot ongeveer
1800 was de Nederlandse
ijzerproductie gebaseerd
op de aanvoer van ijzeroer!
Wouw dank U meester!
www.meermetstenenindeklas.nl
Mevrouw? Weet u wat dit is?
www.meermetstenenindeklas.nl










Laten we er samen eens goed naar kijken.
Is het licht of zwaar?
Licht
Zou het in water drijven?
Glas water erbij: nee het zakt langzaam.
Zout erbij en het gaat drijven
Een steen die drijft. Yes!
Dan heb je iets heel bijzonders. Waar heb je
het gevonden?
Op een steenhoop bij de zandgroeve Haerst
bij Zwolle.
Het is barnsteen!
www.meermetstenenindeklas.nl





Wil je het mooi en glanzend krijgen?
Ja graag.
Neem dan mee naar huis. Ga eerst heel
voorzichtig met heel fijn schuurpapier
schuren en daarna met een doek wrijven.
Laat je het daarna weer aan mij zien?
Wil je mij dan vertellen hoe deze barnsteen
hier in Nederland is gekomen?
www.meermetstenenindeklas.nl
Mevrouw: Dit is het geworden. Er zit ook een
insect in.
www.meermetstenenindeklas.nl






Nu vertel eens. Hoe komt dat hier in
Nederland.
Ik heb op wikipedia gelezen dat barnsteen
versteend hars is van een boom
Dat er vaak insecten in voorkomen omdat ze
zich niet meer konden bevrijden uit de hars
Dat de hars komt van bossen die groeiden in
de baltische staten.
Dat in de ijstijd de grond waarin de hars zat
meegevoerd is door rivieren als de Eridanos.
Dat dus mijn stukje barnsteen een zwerfsteen
is.
www.meermetstenenindeklas.nl



Wist u?
Barnsteen in het DUITS: Bernstein: het kan
branden omdat het bestaat uit
koolwaterstoffen
Barnsteen in het GRIEKS: electron. Als je
barnsteen wrijft langs een doek is het statisch
geladen. Ons woord electrisch komt dus van
barnsteen!
www.meermetstenenindeklas.nl
www.meermetstenenindeklas.nl






Hans wat gaaf! Het zijn prachtige
blokjes. Goudgeel. Er zit kalk omheen.
Mooie vondst. Nee het is geen goud.
Ze noemen dit pyriet. Een zwavel ijzer
verbinding. In Winterswijk ontstaan in
de zuurstofloze kalkafzettingen doordat
ijzerhoudend water en zwavel uit
organismen zich gaan binden.
Meester zullen we er een keer met
school naar toegaan? Ik weet een goede
plek!
Hans dat kan niet maar ik weet dat er
een club is van mineraalzoekers die op
veel meer plekken zoeken. Zal ik je het
adres geven?
NGV: http://www.geologienederland.nl/
GEA: https://www.gea-geologie.nl/
www.meermetstenenindeklas.nl
door C. C. Th. Nauta
www.meermetstenenindeklas.nl
Aarde als gloeiende bol
www.meermetstenenindeklas.nl




Alles wat stolt (uit lava of magma) of wat
wordt uitgeworpen uit een vulkaan noemen
we magmatische gesteenten. Oud woord
stollingsgesteenten.
Door de lucht: eruptiegesteente
Uitstromend: uitvloeiingsgesteente
In de diepte gestold: dieptegesteente
www.meermetstenenindeklas.nl
Als lava uitstroomt vorming
van o.a. basalt. Zeer dunne
lava die snel wordt afgekoeld:
obsidiaan.
www.meermetstenenindeklas.nl
Basalt
Groen = stukjes olivijn. Olivijn is mantelgesteente.
www.meermetstenenindeklas.nl
www.meermetstenenindeklas.nl
Basaltzuilen
Obsidiaan
www.meermetstenenindeklas.nl
Uitbarsting van een stratovulkaan. As en brokken lava
worden in de lucht geslingerd.
www.meermetstenenindeklas.nl
Puimsteen. Drijft op water.
Bron stratovulkaan.
www.meermetstenenindeklas.nl
Stukjes lavasteen.
Kleuren worden
bepaald door
mineralen als bijv.
ijzer.
www.meermetstenenindeklas.nl
Tufsteen.
www.meermetstenenindeklas.nl
Tufsteen. Let op
de stukjes. Dat
zijn brokjes die
bij de explosieve
uitbarsting mee
zijn gekomen.
Bijv. stukjes
zandsteen of
leisteen. Komt
door
stratovulkaan.
www.meermetstenenindeklas.nl
www.meermetstenenindeklas.nl
Voorbeeld van een ader. Van mm.
tot en met meters breed. Het kan
gaan om stolling van magma maar
ook kan in spleten via
heetwateroplossingen bijv. ertsen
worden afgezet bijv. lood.
www.meermetstenenindeklas.nl
Graniet. De magma stolt heel erg langzaam.
Er ontstaan grote kristallen. Zichtbaar:
Blauwgrijs =
kwarts
Zwart =
glimmer
Roze / rood =
www.meermetstenenindeklas.nl
Veldspaat
Graniet.
www.meermetstenenindeklas.nl


Elk gesteente bestaat dus uit mineralen
Voorbeelden zijn:
www.meermetstenenindeklas.nl
Amethist = kwarts met kleur
door ijzer; titaan en mangaan.
www.meermetstenenindeklas.nl
Metersgrote kristallen in grot in
Mexico
www.meermetstenenindeklas.nl
Kwartskristallen
www.meermetstenenindeklas.nl
Bewerkte vuursteen.
Werktuigen uit Stenen Tijdperk.
www.meermetstenenindeklas.nl
www.meermetstenenindeklas.nl
Gepolijste
jaspis. Ook
wel
ijzerkiezel.
Pyriet
www.meermetstenenindeklas.nl
Koper = geel;
Lood = grijs/zwart
www.meermetstenenindeklas.nl
Lood
www.meermetstenenindeklas.nl
Azuriet.
(Blauw door koper)
www.meermetstenenindeklas.nl
Malachiet: geoxideerde vorm van koper. www.meermetstenenindeklas.nl
Calciet. Roze kleur door ijzer.
www.meermetstenenindeklas.nl
www.meermetstenenindeklas.nl
Woestijnroos (gips)
Dendriet op leisteen..
Het is een mangaankristallisatie
www.meermetstenenindeklas.nl
Zwavel
www.meermetstenenindeklas.nl






Als bijv. kwarts wordt afgebroken ontstaat er
zand. Uit zand ontstaat zandsteen.
Uit glimmer en veldspaat ontstaat klei. Verkit
wordt dit dan schalie.
Uit grind ontstaat dan conglomeraat
Uit kalk ontstaat dan kalksteen
Uit neerslaan van zout ontstaat zoutsteen
Uit turf ontstaat bruinkool
www.meermetstenenindeklas.nl
Organogeen gesteente: kalkgesteente.
Let op de brachiopoden (schelpen)
www.meermetstenenindeklas.nl
Zoutsteen. Chemisch sedimentgesteente.
www.meermetstenenindeklas.nl
Turf
www.meermetstenenindeklas.nl
Bruinkool
www.meermetstenenindeklas.nl
Mergel. Limburgs zachte krijtsteen (kalk)
www.meermetstenenindeklas.nl
Coccolithen: basis van ons kalksteen.
www.meermetstenenindeklas.nl
Conglomeraat
www.meermetstenenindeklas.nl
Zandsteen. Gelaagdheid door ijzer.
www.meermetstenenindeklas.nl
Gelaagde zandsteen: Paria Canyon-Vermilion Cliffs Wilderness, Arizona
www.meermetstenenindeklas.nl
Kiezel. (kwartskiezel)
www.meermetstenenindeklas.nl
Schalie
www.meermetstenenindeklas.nl
In sedimenten kun je vaak fossielen vinden
 Je kunt ze in meerdere groepen verdelen
bijv.:
* Plant of dier
* Organisme in zee of op land

www.meermetstenenindeklas.nl
Ammoniet
www.meermetstenenindeklas.nl
Fossiele vis
www.meermetstenenindeklas.nl
Zee-egel
www.meermetstenenindeklas.nl
Neuropteris: Varen uit Carboon.
Meestal in schalie.
www.meermetstenenindeklas.nl
Mammoetkies
www.meermetstenenindeklas.nl
Spirifeer: links en rechts; boven en onder symmetrisch
www.meermetstenenindeklas.nl
www.meermetstenenindeklas.nl
Sauriërafdruk Winterswijk.
Dier grootte van een kip.
www.meermetstenenindeklas.nl
Trilobiet
www.meermetstenenindeklas.nl
Fossiel hout
www.meermetstenenindeklas.nl
Belemniet
www.meermetstenenindeklas.nl
Hersenkoraal
www.meermetstenenindeklas.nl
Zeelelie. (Dier!)
www.meermetstenenindeklas.nl
Zeelelie stengel afdruk
www.meermetstenenindeklas.nl
Haaietand
www.meermetstenenindeklas.nl







Als stollingsgesteenten onder hoge druk of
temperatuur komen kunnen ze gaan
herkristalliseren. Er ontstaat een nieuw gesteente.
Uit kalksteen- marmer
Uit graniet-gneis
Uit schalie- leisteen later zelfs schist
Uit zandsteen-kwartsiet
Uit bruinkool ontstaat steenkool
Uit kapotgeslagen metamorf gesteente krijg je niet
het oorspronkelijke gesteente terug!
www.meermetstenenindeklas.nl
Leisteen. Ontstaan uit schalie.
www.meermetstenenindeklas.nl
Leisteen op een dak/ gevel van huis.
www.meermetstenenindeklas.nl
Gneis. Ontstaan uit graniet
www.meermetstenenindeklas.nl
Gneis als gevelsteen. Het is een streeppatroon. Dus geen afzettingslaagjes.
www.meermetstenenindeklas.nl
Schist ontstaan uit leisteen
www.meermetstenenindeklas.nl
Steenkool. Ontstaan uit bruinkool.
www.meermetstenenindeklas.nl
Marmer. Ontstaan uit kalksteen.
www.meermetstenenindeklas.nl
Kwartsiet. Ontstaan uit zandsteen. Tegelijk ook windkanter.
www.meermetstenenindeklas.nl
Herhaling:
Kennis van gesteenten van belang voor kennis over geologische geschiedenis van
gebieden op aarde. Hoe wil je anders bijv. de aardolielagen vinden.
Wat is een gesteente?
• Een mengsel van mineralen en/of organische stoffen
Wat is een mineraal?
• Verbinding (natuur) met bepaalde chemische eigenschappen.
• Bepaalde kristalvorm (uniek/mineraal)
• Bepaalde hardheid (gips is zacht en diamant is hard)
Wat zijn fossielen?
• Afdrukken van of versteende of gepyritiseerde dieren of planten.
• Onderscheid in planten en dieren.
www.meermetstenenindeklas.nl


Bij de ingang kreeg u een nummer. Nummers
1 naar tafel 1 etc. Bij elke tafel ongeveer 13
personen. (er zijn drie tafels)
Even wachten.. De opdracht is
www.meermetstenenindeklas.nl








Op de drie tafels treft u aan een verzameling
stenen, fossielen en mineralen. U gaat die
ordenen in de volgende groepen:
Magmatische: pyroclastische gesteenten
Magmatisch: uitvloeiingsgesteenten
Magmatisch: dieptegesteenten
Sedimentgesteenten
Metamorfe gesteenten
Losse fossielen
Losse mineralen

www.meermetstenenindeklas.nl

Probeer dan de goede naam er bij te leggen.
www.meermetstenenindeklas.nl
www.meermetstenenindeklas.nl




Pyroclastisch: puimsteen; tufsteen
Uitvloeiingsgesteente: basalt; obsidiaan
Dieptegesteente: larvikiet en graniet
Sedimentair: wit kalksteen; zwart kalksteen;
mergel; turf; bruinkool; steenkool; conglomeraat;
zandsteen; schalie; zout.

Metamorf: gneis; leisteen; schist; kwartsiet;
marmer

Fossielen: fossiel hout; ammoniet; zee-egel;
belemniet

Mineralen: vuursteen; jaspis; kwarts; calciet;
pyriet; zinkblende; zwavel, barnsteen
www.meermetstenenindeklas.nl





Dus
Schalie naar leisteen en schist
Graniet naar gneis
Kalksteen naar marmer
Bruinkool naar steenkool
www.meermetstenenindeklas.nl

We kijken dan naar de grootte van de
mineralen. Hoe langzamer de stolling hoe
groter de mineralen. Leg maar basalt naast
graniet
www.meermetstenenindeklas.nl




Als u materiaal nodig hebt?
Kijk op mijn website.
Via mijn contacten kan ik u allerlei materiaal
leveren. Lekker grote stukken tegen een
geringe vergoeding.
www.clarinusnauta.nl
www.meermetstenenindeklas.nl