Hoe AIDS het culturele leven verstoorde In de zomer van 1977

Hoe AIDS het culturele leven verstoorde
In de zomer van 1977 organiseerden de Amsterdamse Rooie Flikkers een zomerkamp nabij Montaigu
de Quercy, ‘dans la profonde France’ zoals de Fransen zeggen. De nichten kwamen uit heel WestEuropa: veel Nederlanders en Fransen en verder Duitsers, Italianen, Zweden, Belgen, Engelsen. Voor
iedereen was het een bijzondere gelegenheid: we hadden onze eigen feestelijke homowereld op een
grote boerderij met een zeer fors stuk land eromheen waar we konden doen wat we wilden. Het was
voor twee weken het flikkerland dat we thuis niet hadden. Als Rooie Flikkers maakten we kennis met
andere radicale homo’s, vooral met de Franse jongens van de diverse afsplitsingen van de GLH wat
stond voor de ‘groep voor de bevrijding van homoseksualiteit’. Zij zouden later het beste homoblad
van de wereld gaan maken, de Gai Pied. Mij staat vooral de eerste bezoeker Frank Arnal bij die me de
eerste avond onderhield over de Franse filosofen van wie verschillende homo zouden zijn (Roland
Barthes, Michel Foucault) en andere een tikje van de flikkermolen zouden hebben meegekregen. Ik
voelde me, geconfronteerd met al die informatie, een provinciaaltje. Van Guy Hocquenghem wisten
we al dat die zo was: zijn Le désir homosexuel (1972) was in Duitse vertaling ons lijfboek. Maar veel
verder reikte onze Franse homohorizon niet. Met verschillende van die jongens zouden we vrienden
worden. We gingen op en neer reizen tussen Amsterdam en Parijs met soms een uitstapje naar
Berlijn of andere steden waar de flikkerij op stoom lag.
Het waren vrolijke en geile jaren die niet lang daarna wreed werden verstoord door AIDS. Het
gekke van onze ervaringen zou zijn dat niemand van de Rooie Flikkers aan ‘de ziekte’ is overleden
maar dat die onder onze Franse vrienden geweldig heeft huis gehouden. De Parijse denkers Foucault
en Hocquenghem stierven eraan (Barthes werd ‘gewoon’ door een bus overreden). En veel van onze
vrienden zouden overlijden: Frank Arnal die hoofdredacteur van Gai Pied was geworden, de schrijver
Gilles Barbedette, de historicus Michel Rey. Andere jongens verloren we uit het oog en we vroegen
ons wel eens af wat er met hen was gebeurd maar we kenden het antwoord niet. Die vrienden van
ons waren het topje van de Parijse homoseksuele sterftestatistiek want ook andere homoseksuele
beroemdheden stierven aan de ziekte zoals Jean Paul Aron en Hervé Guibert. Aron was de eerste die
in de ‘algemene’ media zijn serostatus aankondigde en Guibert heeft een spoor romans en
dagboeken nagelaten die eerst over wreedheid en jongens gingen en later over AIDS. Ook maakte hij
foto’s van zijn aftakelende lichaam. Het leek wel of een generatie, in Parijs net als in New York, werd
uitgewist. Een enkeling overleefde na 1995 dankzij de tritherapie. Het blad Gai Pied werd opgeheven
en een belangrijke oorzaak was de massale sterfte door AIDS. Het heeft me altijd verbaasd waarom
het wel onder onze vrienden in Parijs en niet bij onszelf zo woedde. Hadden zij meer rondgeneukt in
New York of hielden wij minder van anale seks? Het waren droeve jaren. Ik herinner me vooral het
laatste afscheid van Frank Arnal: zwakjes maar nog steeds nichterig wuivend voor een vakantiehuis
opnieuw in de Quercy. Zijn begrafenis heb ik niet kunnen bijwonen omdat zijn correcte maar niet zo
homovriendelijke familie hem in allerijl onder de grond stopte. Het bericht kwam op een
maandagavond en op woensdagochtend was de teraardebestelling in zijn geboortestreek de Var. Die
ochtend had ik een college over seksuele subculturen en vertelde ik de studenten over de Parijse
homoactieve parken en pisbakken die hij m’n geliefde en mij had laten zien. Bijna 20 jaar na dato
krijg ik nog steeds een brok in m’n keel als ik aan die laatste treurige momenten denk. Aan het laatste
moeizame telefoongesprek tijdens de kerstdagen, zijn laatste ansicht, het bericht bij aankomst uit de
Quercy in Parijs dat Michel Rey ook AIDS had – en we logeerden bij hem.
De oorspronkelijke groep van Rooie Flikkers in Amsterdam werd misschien niet getroffen
door AIDS, maar wel de Nachwuchs zoals Geert Visser ofwel Hellun Zelluf, Marco de Koning, Jules van
der Veldt en Michiel Bollinger die een overlever is. De laatste twee waren bij de Softies –
cabaretachtige flikkerkunst zoals we die niet meer kennen. Geert Visser was met Club Chique en de
Gay Dating Show rond 1990 één van de aanjagers van de levendige scene rond travestie en
transformatiekunst in Amsterdam. Andere kennissen stierven. Schrijver Frans Kellendonk die uit zijn
boek in wording Mystiek lichaam voorlas in een serie van homostudies. Zijn lezing trok anderhalf
dozijn mensen maar het boek trok na verschijning alle aandacht omdat het antisemitisch zou zijn. Er
was net zoveel reden om hem van homofobie te betichten maar dan moest je wel zo dwaas zijn om
de ideeën van de romanfiguren voor die van de schrijver zelf te houden. Het boek blijft de grote
ideeënroman en eigenlijk het belangrijkste boek over AIDS in Nederland zonder dat het acroniem
erin voorkomt. Op zijn begrafenis in de Sint Nicolaaskerk zongen de ongeschoeide Karmelieten – had
nooit geweten dat zoiets in Nederland bestond - een requiem. De leerdichter Jim Holmes die als
James S. Holmes de literaire homostudies deed, was één van de weinige mannen op leeftijd die aan
AIDS overleed; het waren altijd jongeren, mijn leeftijdgenoten. In december 2009 gaven we zijn
coming-out-epos Billy the Crisco Kid voor het eerst volledig uit. Zijn vrienden van leerwinkel en –
galerie Rob overleden aan de ziekte evenals Walter Kamp die hun werk op activistisch niveau
voortzette en ‘illegale’ AIDS-medicijnen in Nederland importeerde. Mijn vriend Bram van Stolk, een
socioloog die over seks en ook over homo-emancipatie schreef, stierf kort na zijn vriend. Zij waren de
Nederlandse erfgenamen van de wereldberoemde socioloog en kastnicht Norbert Elias die weer kort
voor beide vrienden gewoon aan de ouderdom stierf in zijn Amsterdamse woning.
Er is een nog veel langere rij van namen van mensen uit de wereld van cultuur en pers. AIDS
was hier net als in andere Westerse wereldsteden een klap voor het (homo)culturele leven. Elders op
de website www.aidsmemorial.nl zijn alle namen van die bekendere en onbekendere namen te
vinden. Door de ziekte missen we de campy theaterrecensent van de NRC Jac. Heijer evenals zijn
zwarte vriend Michael Matthews. Ik heb nog een boek uit zijn bezit in m’n kast staan net als zijn
mooie verzameling essays over toneel. Ton Kors die zo geobsedeerd over de dildo schreef stierf te
vroeg. De Russische vluchteling Yoeri Egorov overleed voordat hij het hoogtepunt van zijn carrière
had bereikt. Michel Vassallucci uit Marseille groeide van een kleine homo-uitgever die met zijn vriend
Lex Spaans de Woelrat bestierde tot een grote man in het uitgeversvak die zijn naam gaf aan een
eigen bedrijf.
Naast al die mensen die eens bekend waren, zijn er ook al die jongens die nooit zo in de
schijnwerpers hebben gestaan. Ik herinner me een kortstondige liefde, Peter Vlaspolder, voor mij in
de late jaren zeventig de mooiste jongen op de dansvloeren van COC en DOK. Mooi om zijn vragende
ogen en zijn bijzondere manier van dansen. Zeker drie maanden heb ik liefdesverdriet gehad om hem
nadat hij het had uitgemaakt. Hij zou later een favoriete student worden en bij me afstuderen. We
spraken nooit meer over mijn liefde voor hem, alleen bij het afstuderen verwees ik ernaar. Mijn
collega Saskia Poldervaart was voor mij aan de beurt om een speech te houden voor een studente
die ze had leren kennen in een college over het huishouden. Ik kon zeggen dat ik Peter had leren
kennen op de dansvloeren van Amsterdam. Het bericht dat hij dodelijk ziek was, vernam ik tussen
neus en lippen door van zijn al even beeldschone Argentijnse vriend die ook lessen homostudies
volgde. Ik heb Peter nog proberen te spreken, maar het was te laat. AIDS-patiënten stierven snel in
die vroege jaren. Van zijn begrafenis hoorde ik pas achteraf want zijn familie had er geen gerucht aan
willen geven. Een andere kortstondige liefde van me was Willem de Ridder, zelf timmerman en broer
van fotograaf Frits de Ridder die een boek uitgaf met foto’s van AIDS-patiënten. Willem was, en ik
geloof voor iedereen indertijd, een uiterst charmante jongeman van grote schoonheid met prachtige,
levendige ogen en zwarte krullen. In ‘mijn’ tijd mocht hij van zijn hospita na tien uur ’s avonds geen
herenbezoek ontvangen op zijn kamer aan de Egelantiersgracht – ook al zoiets van vervlogen tijden.
Hij heeft veel langer geleefd met AIDS dan zijn broer. Hij bleef altijd een vrolijke, spontane jongen. In
het voorjaar van 2002 kreeg hij een heel katholieke begrafenis in de Mozes-en-Aäronkerk.
Voor mij zijn Amsterdam en Parijs de plekken waar ik het verlies persoonlijk heb gevoeld en
waar mijn herinneringen liggen aan al die verdwenen vrienden. Dat heb ik veel minder bij andere
homoseksuele wereldsteden. In 1985 bezocht ik voor het eerst de Verenigde Staten en daar lagen
homowereld en –beweging toen totaal in de kreukels. Ik herinner me een discussie van intellectuelen
in New York over AIDS en beleid. Ze waren geparalyseerd door de vraag wie wel en wie niet OK was
in de lokale medische bureaucratie – het was meer roddelen dan analyseren. Voor het echte
activistische werk hadden ze daar Larry Kramer. Ik bezocht een homobar in San Francisco waar ze, al
net zo weinig weloverwogen als met dat geklets aan de oostkust, terugkeerden naar hun wortels:
geen hippiekleren en nichtenrock meer maar cowboycostuums en –liedjes. Ze namen afscheid van de
stad waarheen ze gevlucht waren vanwege de homohaat op het platteland en nu keerden ze terug
naar hun roots, weg van de AIDS, maar soms ermee besmet. Eigenlijk hadden ze de macho-ideeën
van het Wilde Westen en de Bible Belt nooit goed uit hun poriën gekregen. Hun terugkeer was geen
doordachte oplossing net zo min als de enorme Amerikaanse vlag die in die bar zegenend boven de
dansvloer hing. Amerika deed in de persoon van Reagan, de toenmalige president en voormalig
gouverneur van Californië, helemaal niks aan AIDS. In 1989 was ik weer in de VS. In een bar in
Washington stonden een paar jongemannen met elkaar over Amsterdam te praten. Daar was het zo
leuk omdat het homoseksuele leven in sauna’s en donkere kamers er vrolijk doorging terwijl het in
de VS op een laag pitje was komen te staan, althans zo zagen zij het. Kennelijk was in de VS seks het
probleem, meer dan het deel van de seks dat onveilig is.
New York en San Francisco waren in 1985 steden van het sterven voor homo’s. De rest van
de samenleving hoopte dat het tot hun getto beperkt bleef – en tot junkies en zwarten. De straights
kwamen bedrogen uit want de epidemie verspreidde zich ook onder hen, maar wel in veel
beperktere mate. Er zijn teveel homomannen in die jaren gestorven om allemaal op te noemen.
Kunstenaars als Robert Mapplethorpe, David Wojnarowitz en Keith Haring, de helft van de groep van
homoschrijvers rond Edmund White en Andrew Holleran, hele series homologen zoals John Boswell,
Alan Berubé, Vito Russo, Marty Levine. Uit Duitsland herinner ik me Berlijner Frank Ripploh die de
grappige film Taxi zum Klo regisseerde en beweerde dat hij kon bepalen of mensen AIDS hadden
omdat ze er niet goed uit zouden zien. Zijn timmermansoog heeft hem bedrogen. Zijn goede vriend
Manfred Salzgeber die homofilms eerst op het Berlijnse filmfestival en later ook in Amsterdam op
‘onze’ flikkerfestivals bracht nadat hij hier was gaan wonen, stierf aan AIDS. Zo kunnen we nog een
hele tijd doorgaan met andere landen waar de homo(culturele)gemeenschap net zo hard werd
getroffen zoals Engeland of Zuid-Afrika.
Van veel mensen herinneren we ons de namen omdat we ze herhalen wanneer er
herinneringen opgehaald worden. Maar er zijn ook zoveel verblekende gezichten. Mensen van wie
de namen vergeten zijn maar niet hun kenmerken of eigenschappen. Zoals de jongen met zijn grote
geval die zo goed spuiten kon. De PSP-er die als eerste met het idee van een HomoMonument kwam.
En dan zijn er al die gezichten en herinneringen aan situaties uit een ver verleden waar vergeten
namen aan verbonden zijn van wie je je afvraagt of ze nog leven. Er was een jongen die Roy Syfilis
werd genoemd; zou iemand met zo’n bijnaam de epidemie hebben overleefd? Ooit stond er een
jongen op de cover van het COC-blad Sek die altijd vlekjes op zijn kleurige satijnen broek had
waardoor je het extra goed zag en die men had geleerd zijn lul na het plassen af te kloppen ter
bestrijding van het euvel van die smetten. Nooit meer gezien.
De wereld zou er anders hebben uitgezien, en ook de homowereld, als al die namen nog
stonden voor levende, actieve personen. Maar hoe anders, dat valt onmogelijk te zeggen want door
het drama van de AIDS zijn niet alleen veel mensen weggerukt uit het culturele en homoseksuele
leven, maar er is ook een positieve keerzijde geweest. Al die doden hebben treurig genoeg een stoot
gegeven aan homo-emancipatie en –acceptatie. Slachtoffers doen het goed in de moderne
samenleving en dat is een geluk bij een ongeluk, maar nodig was het vanzelfsprekend allerminst.
AIDS bracht een enorme verarming door al die mensen die te vroeg stierven, door liefdes en
vriendschappen die verloren gingen, door beloftes die in de knop werden gebroken. Omdat het
seksuele leven dat na de seksuele revolutie een dikke tien jaar vol vreugde en geilheid beleefd kon
worden, weer zo moeizaam en moeilijk werd en veel mensen nu niet om religieuze maar om
medische taboes ervan afzagen of er gewoon bang van werden.
In de jaren negentig krabbelde in Nederland en elders in Europa het homoseksuele leven
weer op. De oorzaken van HIV en AIDS waren duidelijk en ook hoe je overdracht kon voorkomen. Het
Vagevuur in Eindhoven bloeide als een Europees centrum van perversies, opgewonden leermannen
uit heel Europa kwamen naar Amsterdam voor kinky seksfeesten, de Roxy en de It waren indertijd
wereldberoemde disco’s. Mijn oudere vrienden prezen de lokale bordelen en hoerenjongens. De
Europride en de Gay Games deden Amsterdam aan. Dat alles zou er in de nieuwe eeuw niet zijn. In
plaats daarvan kwamen het homohuwelijk, seks via internet en vooral veel discussies over het falen
van de homo-emancipatie en over al die leuke Marokkaantjes die behalve soms geil ook vaak
gevaarlijk bleken te zijn. Amsterdam werd overvleugeld door andere hoofdsteden die veel groter
waren en waar zich een omvangrijker en levendiger homoleven nestelde.
De Nederlandse homobeweging was oud geworden en raakte aan het infuus van de
overheid, en AIDS was van een slopende een slepende ziekte geworden. De Schorer Stichting en het
AIDS-fonds waren in goeden doen geraakt maar ook bureaucratieën geworden die ver van het
homoleven waren afgedwaald. Jonge homo’s lijken zich intussen drukker te maken over de vraag of
hun haar goed zit dan over AIDS. Hun oudere soortgenoten lijken in misplaatste berusting weg te
zakken in hun fauteuils vanwege de vermeende Nederlandse verworvenheden. AIDS heeft het homoen het culturele leven een geweldige dreun gegeven en hoewel de directe gevolgen van de ziekte
beheersbaar zijn geworden en we ermee hebben leren leven, heeft de epidemie er in belangrijke
mate toe bijgedragen dat seksualiteit nog steeds zo moeilijk ligt en dat we veel meer over seksuele
gezondheid dan over seksueel plezier praten. In de jaren zeventig en tachtig dachten de homo’s dat
er na honderd jaar een eind was gekomen aan de medicalisering van seksualiteit, maar het
omgekeerde is gebeurd. De seks is nog sterker in handen van dokters gekomen dan ooit tevoren, en
van de farmaceutische industrie die geweldig heeft geprofiteerd van Viagra. Seksuele gezondheid in
psychische en fysieke zin is het toverwoord waarmee de overheid vragen van seksueel plezier uit de
weg gaat. En die dokters weten de ballen van seks, noch van intimiteit of liefde. We kregen in de
jaren zeventig lol in de seks. AIDS heeft daar een domper op gezet en door de manier waarop er is
gereageerd, is het seksuele plezier verder uit het zicht geraakt. Er is voldoende seksuele bevrediging
te vinden zoals op internet. Maar daarbuiten heerst toch vooral verlegenheid, ongemak en angst
rond fysieke intimiteit. De vraag voor de toekomst is hoe seksueel plezier toch op de kaart te krijgen.
Gert Hekma