Je eigen achtergrond bepaalt je blik op wat je leest

Friesch Dagblad, 29 oktober 2016, pagina 10.
Je eigen
achtergrond
bepaalt je blik
op wat je leest
Mensen uit het
Westen hebben
kolonialisme zelf
nooit meegemaakt,
terwijl onze hele
cultuur ervan
doordrongen is
Twaalf studenten uit Afrika, Azië en Latijns-Amerika bestuderen
samen de Bijbel. Ze zitten midden in een drie maanden durend
project in Amsterdam, waarbij ze leren hoezeer hun cultuur en
achtergrond van invloed is op de manier waarop ze lezen en
interpreteren. Juist die verschillen openen hen de ogen voor hun
eigen zeer bepaalde blik. Steeds opnieuw worden ze door elkaar
verrast: dus zo kun je het ook zien!
Dick Vos
B
ijbellezen kan op verschillende manieren.
Het kan bijvoorbeeld
volgens een van tevoren opgesteld rooster,
zoals kerken vaak doen. Dat geeft
vastigheid, maar dan wordt ook ‘van
buitenaf’ bepaald met welk onderwerp je je op een bepaald moment
gaat bezighouden. Andersom kan
het ook. Uitgaande van een onderwerp dat actueel is of dat leeft bij
bijvoorbeeld een voorbereidingsgroep, wordt gezocht naar Bijbelverhalen over datzelfde thema. Het kan
dan gaan over theologische onderwerpen als het Koninkrijk Gods,
maar net zo goed over maatschappelijke of meer persoonlijke kwesties
als vreemdelingschap of dankbaarheid. Welk Bijbelverhaal gaat daarover en hoe interpreteren we de
betekenis van dat verhaal in onze
eigen omstandigheden?
Het echte leven
De bijzondere vorm van de laatste
manier van Bijbellezen – starten bij
het leven van alledag – wordt wel
contextueel Bijbellezen genoemd. De
eigen situatie, de eigen context,
wordt daarbij uitdrukkelijk ingebracht als ‘gesprekspartner’ van de
Bijbel en als zodanig heel serieus
genomen.
Speciaal voor deze manier van
Bijbellezen en de bestudering daarvan hebben de Vrije Universiteit
(VU) Amsterdam en de Protestantse
Theologische Universiteit (PThU) in
september gezamenlijk een centrum opgericht. Het Centrum voor
de Contextuele Lezing van de Bijbel,
of iets korter Centrum voor Contextueel Bijbellezen genoemd. Dit
centrum wil in kaart brengen hoe
context en Bijbelinterpretatie samenhangen. Hoe ze elkaar beïnvloeden, en ook hoe ze elkaar verhelderen. Bijzondere aandacht krijgen
daarbij interpretaties die bijdragen
tot een menswaardiger samenleving.
,,Het gaat over wat de Bijbel echt
betekent, voor echte mensen die de
Bijbel lezen met het oog op het echte
leven,” zegt Peter-Ben Smit. Oftewel:
als je goed beseft dat de manier
waarop mensen de Bijbel lezen altijd
bepaald is door hun context – iedereen is een kind van zijn tijd – geeft
dat meerwaarde voor je begrip van
de Bijbel. Smit is per 1 september
benoemd tot hoogleraar contextuele
Bijbelinterpretatie, en bezet vanuit
de VU de zogeheten Dom Helder
Camara Leerstoel die opgedragen is
aan de maatschappelijk zeer geëngageerde Braziliaanse bevrijdingstheoloog Dom Hélder Câmara (19091999).
Smit weet dat orthodoxe christenen, maar ook historisch-kritische
Bijbelwetenschappers, soms moeite
hebben met de gedachte dat de
context iets toevoegt aan het begrip
van de Bijbel , en ook dat de betekenis van Bijbelteksten mede bepaald
is door de situatie waarin die ontstaan is. „Voor een gelovige kan dat
inderdaad relativerend werken. Het
botst met de idee van de Bijbel als
een container van tijdloze, door God
ingegeven waarheden. Maar ook de
historisch-kritische wetenschap wil
er niet altijd aan, omdat die zich
alleen wil laten leiden door controleerbare argumenten in het verstaan
van de tekst.” En inbreng van de
willekeurige lezer vanuit de eigen
context is immers lastig te controleren. Smit stelt echter: ,,Hoe meer
inzicht je hebt in de context van een
tekst én in je eigen context, des te
meer zicht krijg je op de inhoud van
een tekst en op je eigen manier van
lezen. Je krijgt er nieuwe inzichten
door, die relevant zijn voor de kerk
en de theologie vandaag. Zo zie je de
betekenis van een tekst verschuiven
Je maakt de tekst
alleen maar actueler
als je de context
erbij betrekt. Het
hoort bij de Bijbel
dat hij in een
nieuwe tijd nieuwe
betekenissen krijgt
verhaal vooral de omstanders iets
meegeven: namelijk dat het hun
taak is om in de geest van God te
handelen.
door de eeuwen heen. Neem de
discussie over Genesis 1 en 2 (de
scheppingsverhalen – red.). Sinds
Darwin worden er andere vragen
aan de teksten in deze hoofdstukken
gesteld. Kortom, je maakt de tekst
alleen maar actueler als je de context
erbij betrekt en je laat zien dat teksten ook in deze tijd van God en
Christus kunnen getuigen. Het hoort
zelfs bij de Bijbel, als een tekst van
wie mensen steeds weer relevante
inzichten verwachten, dat hij in een
nieuwe tijd nieuwe betekenissen
krijgt.”
Huiselijk geweld
Dit najaar coördineert het Centrum
voor Contextueel Bijbellezen het
programma Bridging Gaps: ‘Kloven
overbruggen’. Van september tot en
met november volgen twaalf studenten uit Afrika, Azië en Latijns-Amerika aan VU en PThU een programma
waarin contextuele en interculturele
Bijbelinterpretatie centraal staat. Ze
zijn afkomstig uit heel verschillende
culturen, en dus komen met die
verschillende individuen ook heel
verschillende achtergronden – contexten – bij elkaar. Gezamenlijke
Bijbelstudie met Nederlandse theologiestudenten van PThU en VU levert
soms totaal verschillende interpretaties op en daarvan kan iedereen
leren.
Een van de bijeenkomsten wordt
geleid door Klaas Spronk, hoogleraar
Oude Testament, die vanuit de PThU
bij het centrum betrokken is. Hij
doet dat deze keer samen met Sietske Blok, die eerder als medewerker
van Kerk in Actie een tijd in Brazilië
doorbracht om contextueel Bijbellezen daar te onderzoeken.
De gezamenlijke leiding door een
man en een vrouw lijkt bij deze
sessie voor de hand te liggen. Het
thema is ‘gender’ – man-vrouwvraagstukken – en gedurende een deel van
Nyssa, Daniel, Gloria en Alexandre (van links af) volgen in Amsterdam het internationale programma Bridging Gaps.
de sessie werken de mannen en de
vrouwen gescheiden. Nadat achtergronden en ervaringen in aparte
groepen geïnventariseerd en besproken zijn, komt iedereen bij elkaar
om gezamenlijk een Bijbelverhaal te
kiezen om ernaast te leggen. Met
ruime meerderheid van stemmen
kiezen de studenten voor het verhaal
van de verkrachting van Tamar door
Amnon in 2 Samuël 13. Dat zijn
beiden kinderen van koning David,
maar ze hebben verschillende moeders. Het is een schokkende tekst
over huiselijk geweld, waarschuwt
de leiding vooraf. ,,Wees voorzichtig
met elkaar; je weet nooit wat een
ander heeft meegemaakt.”
Waar is God?
Dan gaan mannen en vrouwen weer
uiteen in elk hun eigen groep. Heel
verschillende punten worden naar
voren gebracht in de herengroep.
Maar in hoeverre de observaties en
opmerkingen samenhangen met de
culturele achtergronden van de
verschillende deelnemers, is niet
altijd duidelijk.
Veel mensen zullen Tamar direct
de schuld geven van de verkrachting; in veel culturen heeft de vrouw
het altijd gedaan, weten de studenten. Terwijl deze daad toch duidelijk
gepland leek. Een paar van de mannen die in het verhaal genoemd
worden, hadden op z’n minst iets
kunnen vermoeden. Zeker toen ze
allemaal weggestuurd werden uit de
kamer. Of was het misschien een
gezamenlijk plan? Was dit verkrachting uit lust, of met het doel iemand
te vernederen? En wie dan? Dat
verkrachting strategie kan zijn
wordt genoemd; zoals ook in oorlogen gebeurt. En had koning David
zich niet kunnen afvragen waarom
Amnon naar z’n zusje vroeg? Zelf
had hij ook zo z’n reputatie… Het is
een verhaal over macht, over eer,
familie-eer ook, over het disfunctioneren van de familie.
Boodschap
Tamar krijgt weinig ruimte in het
verhaal. Slechts één keer komt ze
aan het woord, maar dan wel met
een duidelijk nee. In ieder geval had
ze geen enkele keuze. Ze lijkt de
zaak zelfs nog te willen redden door
een huwelijk te suggereren; misschien toen de enige manier om
haar vernedering te boven te komen? Waarom haat Amnon haar dan
toch? En waarom geeft de verteller
eigenlijk geen commentaar? Moeten
we zijn mening misschien in andere
verhalen in het boek Samuël zoeken? En nog belangrijker: waar is
God? God deed niets en wordt zelfs
niet eens genoemd in het verhaal.
Misschien heeft God naast goede ook
wel slechte kanten…
In het afrondende gesprek, weer
met de hele groep, worden verschillende punten ingebracht als mogelijke boodschap van het verhaal. Wees
niet als de stille dienaren, brengt
iemand in: verlaat de kamer niet als
je iets vermoedt! God spreekt misschien niet luid en duidelijk, maar
God, Gods wens, zit in je, zegt een
ander. Je maakt je keuzen zelf als
mens, en God grijpt daarbij niet in.
Mensen zijn geen marionetten, maar
hebben een eigen wil die ze kunnen
doorzetten. Het gaat om het luisteren en zelf de juiste keuzen maken.
Goed, maar wat hebben slachtoffers
daaraan? Welk perspectief is er dan
voor goede mensen aan wie kwaad
gedaan wordt? Misschien gaat het
daar niet om… Misschien wil dit
Kolonialisme
Na afloop blijkt dat gendervraagstukken de belangstelling hebben
van de studenten. Nyssa (25), theologiestudent uit Jakarta, is verbaasd
over de gelijkheid die ze aantreft in
Nederland. Zelf doet ze onderzoek
naar de Papoea-gemeenschap in
Indonesië, waarbinnen het vrijwel
onmogelijk is voor vrouwen om het
initiatief tot een scheiding te nemen. Deel van haar verbazing komt
voort uit haar overtuiging dat de
patriarchale structuur die daaraan
ten grondslag ligt juist door de
Nederlanders gebracht is met de
kolonisatie. Daniel (29) uit Bogotá,
Colombia, die van zijn mennonitische kerk mocht deelnemen aan het
programma, haakt in op Nyssa’s
verhaal. ,,In het Westen is het comfortabel praten over kolonialisme.
Mensen uit het Westen hebben dat
zelf nooit meegemaakt, terwijl onze
hele cultuur ervan doordrongen is.
Ook ons dénken is gekoloniseerd.
Dat proberen we momenteel te
boven te komen.” Het is een punt
dat vaak een rol speelt in de Bijbelinterpretatie in Latijns-Amerika.
Gloria (24), masterstudente theologie uit Jogjakarta, waarschuwt ervoor iedereen over één kam te scheren. In Indonesië is dat juist het
probleem: westers, Nederlands,
Amerikaans, blank, voor de meeste
mensen is dat allemaal hetzelfde.
Kolonisatie wordt als iets specifieks
christelijks beschouwd. ,,Maar toen
kwam ik naar Nederland en ik zag
dat het anders is. Het westerse christendom verandert en wij moeten
mee veranderen. Dat was de wereldschokkende ervaring die ik mee
terugneem naar Indonesië, en dat ik
daar wil vertellen.” Verwijzend naar
het programma Bridging Gaps is dat
een ‘echt grote kloof’ die zij wil
gaan overbruggen.
Voor Alexandre (32), een baptist
uit Cali, Colombia, maakt het volgen van het programma in Nederland deel uit van een persoonlijke
spirituele reis. Als theoloog en filosoof afkomstig uit een arbeidersmilieu ziet hij dat er in zijn eigen land
steeds meer behoefte is aan levensbeschouwelijke inbreng en dat de
mensen daar steeds meer voor open
staan. Maar hoe doe je recht aan al
die groepen binnen de bevolking
met totaal verschillende achtergronden? Vastgeroeste machtsstructuren
en grote verschillen tussen arm en
rijk schijnen soms onoverbrugbaar.
Heel bewust koos hij voor het programma Bridging Gaps in Nederland.
Nederland was het land dat eeuwen
geleden al religieuze dissidenten
van elders ruimte bood, wist hij. Als
je dus ergens zou moeten kunnen
leren hoe je intercultureel en intercontextueel kunt werken, dan moet
dat toch in Nederland zijn? Het
programma volgend, groeit zijn
zelfvertrouwen met de dag, net als
zijn wens om de armen en verdrukten in Colombia te leren dat gelijke
rechten de norm behoren te zijn.
Op donderdag 17 november, om
15.45 uur, houdt prof.dr. PeterBen Smit zijn inaugurele rede als
hoogleraar Contextuele Bijbelinterpretatie. Titel van de rede is:
Wat de Bijbel echt betekent? Over
exegese, contextualiteit, echtscheiding, en mannelijkheid naar
aanleiding van Markus 10,1-9
De rede vindt plaats in de aula
van de Vrije Universiteit, De
Boelelaan 1105, Amsterdam en is
vrij toegankelijk voor alle belangstellenden