mediataak : JALTA en POTSDAM

mediataak : JALTA en POTSDAM
I Pieter Roels I
1. Inleiding
since 1945. A History of international relations
geen bronnenboeken geraadpleegd, omdat ik veronderstelde dat
ik in de literatuur een breder aanbod zou krijgen. Zowiezo is er bij
samenvattende bronnenboeken
een selectie gebeurd, op basis van
een zekere invalshoek. In eerste
instantie raadpleegde ik de online
catalogi van verschillende bibliotheken. Ondermeer de universitaire
Aleph en Libis-databanken en de
Winob-site (Westvlaamse Openbare Bibliotheken). Bij het raadplegen van de catalogus van de Gentse
bibliotheken stootte ik op een verzamelwerk van de briefwisseling
tussen de geallieerde leiders: S.n.,
De tweede wereldoorlog in brieven.
Correspondentie tussen de Voorzitter van de Raad van Ministers van
de U.S.S.R en de Presidenten van de
V.S.A. en de premiers van GB gedurende de Tweede Wereldoorlog van
1941-1945, Pegasus, Amsterdam,
1959, 718 p. Aangezien dit een integrale letterlijke vertaling betrof van
de schriftelijke correspondentie tussen Roosevelt, Churchill en Stalin,
was er geen sprake van een invalshoek of selectie. Op basis van deze
criteria koos ik voor dit boek.
Vervolgens bakende ik de periode
af, waarbinnen ik op zoek ging naar
een geschikt fragment. Dit deed ik
met behulp van McWilliams’ overzichtswerk van de naoorlogse politieke geschiedenis2. Bij het doornemen van de literatuur vernam ik dat
er sprake was van verschuiving van
een ‘Jalta’ naar een ‘Riga-axioma’.
Hierbij werd een verschuiving in de
relaties tussen de geallieerden
bedoeld. Ik zocht vervolgens breuken in de relaties tussen USSR en
GB/USA tussen februari en juni, en
vond hiervan een weerslag in
onderstaande fragmenten.
2001, 618 p.
Toen ik begon aan de taak, had ik
De drie media die ik heb geselecteerd, situeren zich op verschillende
domeinen. Als eerste heb ik twee
stilstaande beelden gekozen: de
officiële foto’s van de vredesconferenties van Jalta en Potsdam. De
commentaar die hierbij kan gegeven worden is de voor de hand liggende keuze. Het is inderdaad zo
dat deze foto’s – of enkel deze van
Jalta – bekend zijn bij het bredere
publiek. Ik kon ook een cartoon
selecteren. Hierbij verwijs ik naar de
toets bij IP II. De cartoons die ik daar
heb geselecteerd, kon ik eveneens
hier opnemen. Toch heb ik voorrang
verleend aan beide foto’s. Hiervoor
verwijs ik naar de argumentatie bij
het gebruik in de klas.
Het tweede medium is geschreven
bronmateriaal. Het bestaat uit twee
fragmenten: een brief van Churchill
aan Stalin en diens antwoord.
Tenslotte koos ik voor twee fragmenten uit de reeks People’s
Century met betrekking tot deze
historische gebeurtenis “Ontmoeting aan de Elbe”.
2. Zoekstrategie en keuze
Als eerste medium heb ik de officiële foto’s van de conferenties van
Jalta en Potsdam geselecteerd. De
afbeelding van Jalta, vond ik in de
Winkler Prins encyclopedie, de foto
van Potsdam in een recente biografie over Stalin1. Bij de selectie van de
brieffragmenten heb ik bewust
––––––
1
2
Montefiore Simon Sebag, Stalin. Het hof van de
rode tsaar, Manteau/Spectrum, 2003, 725 p.
McWilliams Wayne, Piotrowski Harry, The world
(Fith edition), Lynne Rienner Publishers, London,
70
Hermes | Jaargang 11 | nr. 41 | maart 2007
mezelf voorgenomen om beeldmateriaal te integreren. Aanvankelijk
had ik de documentaire “W.O.II in
kleur” bekeken. Hierin kwam beeldmateriaal van de conferentie van
Potsdam voor. Het was echter niet
bruikbaar, want de serie werd
belicht vanuit Amerikaanse zijde en
bijgevolg kwam Potsdam enkel aan
bod in functie van de oorlog tegen
Japan. Pas hierna besefte ik dat ik de
eigenlijke conferenties moest loslaten en het onderwerp ‘breder’
moest interpreteren. Aangezien in
deze periode de breuk ontstond tussen de geallieerden, kan Jalta/
Potsdam worden gezien als het ontstaan van de Koude Oorlog.
In de documentaire People’s
Century vond ik een aspect van deze
invalshoek. Verschillende versies
van de historische ‘ontmoeting aan
de Elbe’ kwamen er in aan bod.
Omdat zowel de Russische als de
Amerikaanse visie werd belicht,
vond ik dit een geschikt fragment
om de Koude Oorlog te vertalen in
beeldmateriaal.
Op goed geluk trok ik naar de stedelijke Gentse Pedagogische Begeleidingsdienst en was meteen raak. Na
het bekijken van de documentaire
wist ik dat ik geluk had met het
aanwezige beeldmateriaal. Een ontgoocheling was de gekleurdheid
van de reportages. De documentaire is niet neutraal, maar brengt een
gekleurd, westers, verhaal waarbij
soms bewust feiten worden achtergehouden, andere overbelicht worden en zelfs één maal historische
onwaarheden worden geponeerd.
Gelukkig – of misschien net niet –
komt die gekleurdheid zo goed als
niet aan bod in de geselecteerde
fragmenten. Bovendien heb ik de
voice-over niet laten spreken, maar
enkel de originele ‘footage’.
Ik kon mij voor deze taak nog op talloze andere media richtten, die elk
een ander aspect van Jalta/Potsdam
belichten. Zo ben ik vertrokken vanuit de Europese geschiedenis.
Daarnaast kon ik de oorlog in Japan
in ‘beeld’ hebben gebracht; de strijd
van de Amerikanen. Ik heb eveneens
de keuze gemaakt om op macroniveau de media te selecteren: brieven uit de hoogste kringen, de ontmoeting van de legers, officiële
foto’s van de vredesconferenties. De
socio-economische aspecten heb ik
buiten beschouwing gelaten. De
horror na de bom of de ontdekking
van Buchenwald, …
Gezien de opdracht moest ik mij
echter tot drie media beperken. Een
strenge selectie drong zich dus op.
Hierna ga ik voor elk van deze drie
media dieper in op de inhoud en het
gebruik in de klaspraktijk.
3. People’s Century: bewegend (historisch) beeldmateriaal
3.1. Inhoud van het document
De geallieerden ontmoeten elkaar
aan de Elbe, op 25 april 1945, vroeg
in de ochtend maakten het
Amerikaanse en het Sovjetrussische
leger contact met elkaar. Ik selecteerde in de docureeks People’s
Century drie fragmenten uit aflevering twaalf: “Mooie Nieuwe
Wereld”. Alle fragmenten samen
duren vijf minuten. Het eerste fragment is een verslag uit het
Amerikaanse bioscoopjournaal van
april 1945. Hoewel de ‘ontmoeting’
in scène is gezet, is de toon van het
fragment relatief objectief, omdat
ze beide partners als evenwaardig
beschouwt en hun samenwerking
om Duitsland te verslaan bewierookt. De toon van dit fragment is
optimistisch, de vreugde om het
nakende einde van de oorlog voert
de bovenhand.
Het tweede en het derde fragment
dateren van 1947 en zijn respectievelijk van Amerikaanse en Russische
makelij. Opnieuw krijgen de leerlingen een fragment uit het
Amerikaanse bioscoop journaal te
zien, waarin wordt teruggekeken op
de ontmoeting aan de Elbe. “Weg is
de sfeer van verbondenheid die dag
aan de Elbe”: vertelt de voice-over.
De schuld hiervan wordt bij de
Sovjet-Unie gelegd. Amerika was
genoodzaakt om Europa tegen het
communisme te beschermen door
de Russische agressieve expansiepolitiek. Het is Stalin die besliste om
een koude oorlog te starten op politiek, militair en economisch gebied.
droom van een andere wereld, één
van vrede.” De Amerikaan antwoordt: “bij ons kan je zoveel dromen als je wil!”; een verwijzing naar
‘the American dream’. Het laatste
shot toont een “Nightclub.
Dansende Duitse meisjes en drinkende Amerikaanse soldaten vormen het decor onder een groot bord
met als opschrift: “For Americans
only. Nür Fur Amerikaner”. Vervolgens wordt een Sovjetsoldaat uit
de club gegooid en op de stoep in
elkaar geslagen.
Aansluitend volgt het derde fragment: een stukje uit een Russische
speelfilm. Opnieuw vormt de ontmoeting aan de Elbe het onderwerp. In het fragment zien we de
Russische troepen aan de rechteroever van de river opgesteld staan.
Qua opstelling kunnen we ze vergelijken met de Fransen op de barricaden in de toneelversie van ‘Les
Misérables’ van Victor Hugo.
Wanneer aan de overzijde de
Amerikaanse troepen aanrukken,
zwaait het Sovjetleger uitbundig.
Bij het aanrijden van de Amerikaanse vrachtauto’s speelt een
‘populistische’ marsmuziek, wat
een verwijzing is naar de volkse –
i.t.t. de verheven Sovjet –
Amerikaanse cultuur. Op de brug
stopt een jeep, een Amerikaanse
generaal stapt uit. De muziek wordt
onmiddellijk dreigend. De generaal
neemt de verrekijker en de kijker
krijgt een gebouw, bewaakt door
twee Sovjetsoldaten, in het vizier.
De norse generaal marcheert kordaat in die richting.
Het volgende shot speelt zich af in
het
hoofdkantoor
van
het
Sovjetleger. De sigaarrokende
Amerikaan vertelt in vloeiend
Russisch: “De oorlog is voorbij. Tijd
voor een nieuwe oorlog. Die tegen
het communisme!” Hierop antwoord het hoofd van de Sovjet –
nota bene in burgerkledij! - : “Ik
Een eerste voorwaarde voor het
gebruik in de klas is natuurlijk een
video/dvd-speler. De fragmenten
uit People’s Century zou ik in twee
delen opsplitsen. Na een stukje herhaling en inleiding op het thema,
waar we kort de omstandigheden
hebben geschetst rond “de ontmoeting aan de Elbe”, tonen we het eerste fragment. We bespreken kort de
sfeer die in dit fragment naar voren
wordt geschoven. Spontaan zullen
antwoorden als optimisme, broederlijkheid, vreugde, gelijkheid, enz.
uit de klasgroep komen. Daarnaast
wijs ik erop dat dit fragment geen
objectieve weergave van de
geschiedenis is. We wijzen op de filmische stijlelementen waardoor
men gemakkelijk kan afleiden dat
het hele fragment in scène is gezet.
De toon van het fragment kan evenwel beschouwd worden als relatief
objectief, aangezien de sfeer die
wordt getoond, aansloot bij het
gevoel geuit door de soldaten.
Daarna tonen we het tweede en het
derde fragment. Per fragment stellen we vragen naar inhoud, naar
ondertoon en objectiviteit. Na het
einde van een bondig klassengesprek raken we het er over eens dat
dit (a) geen objectieve weergave
van de feiten zijn (b) het vreemd is
dat op zo’n korte tijd bondgenoten
tegenover elkaar komen te staan.
Tenslotte wordt dit samengevat in
3.2
Het gebruik in de klaspraktijk
71
Hermes | Jaargang 11 | nr. 41 | maart 2007
enkele zinnen die we samen met de
leerlingen opbouwen. Dit kan als
volgt klinken: “Zowel de VS als USSR
schiepen een negatief beeld van de
ander die niet aansluit bij de werke-
lijkheid. Beiden werpen zich op als de
verdediger tegen de agressie van de
ander. Op twee jaar tijd was de verhouding tussen beide verzuurd en
groeide er een ‘Koude oorlog’”.
<–
Een beeld uit het eerste fragment: de Amerikaanse luitenant
Robertson en Sovjetluitenant
Silvasjko waren één van de eersten die in contact kwamen met
elkaar.
<–
In het tweede fragment uit een
Amerikaanse bioscoopjournaal,
met als titel “The division of
1947”, wordt de schuld voor de
breuk tussen beiden bij Stalin’s
politieke, economische en morele Koude oorlog gelegd. Een
bliksemschicht symboliseert dit.
<–
De Russische bioscoopfilm uit
1947. Links de oorlogszuchtige
Amerikaanse generaal. Onder
de Russische bevelhebber.
72
Hermes | Jaargang 11 | nr. 41 | maart 2007
4. Historische foto’s: stilstaand beeldmateriaal
4.1. Inhoud van het document
De conferentie van Jalta is de
bekendste samenkomst van geallieerde leiders uit de Tweede
Wereldoorlog. De verpersoonlijking
van de ‘Grote Drie’ in Roosevelt,
Churchill en Stalin, zittend naast
elkaar, ligt in het visuele geheugen
opgeslagen. De foto van Potsdam is
om dezelfde reden, minder bekend.
Twee van de drie grote tenoren zijn
niet meer aanwezig op de foto.
Churchill verloor de verkiezingen op
het thuisfront en werd op 25 juli
vervangen door kersvers prime
minister Atlee. Vice-president Harry
S. Truman volgde Roosevelt op na
zijn overlijden, eind april 1945.
4.2. Het gebruik in de klaspraktijk
De didactische waarde van de officiële foto schuilt in de visuele vormgeving van de ‘Grote Drie’. Dit zijn
de gezichten van de Verenigde
Staten, Groot-Brittannië en de
Sovjet-Unie tijdens de Tweede
Wereldoorlog. Ik geloof dat het voor
de leerlingen makkelijker wordt om
de leerstof te begrijpen en minder
abstract te maken, wanneer deze
landen een gezicht krijgen. Dit zijn
de mensen die rond de tafel zaten in
Jalta. Dit zijn de personen die de
eindverantwoordelijkheid droegen
en die elk een eigen politiek voerden. Hierbij pleit ik zeker en vast
niet voor een overaccentuering van
personen doorheen de geschiedenis. Ik geloof dat het voor de leerlingen makkelijker om te verwerken is,
wanneer dergelijke themata, waar
men de politieke beslissingen op
hoog niveau aanbrengt, visueel
worden voorgesteld. In hetzelfde
opzicht zou ik hierbij kaarten van
Polen – Curzonlinie en Oder-Neisse
grens – en van Duitsland – verdeling
in bezettingszones – tonen. Helaas
is het aantal media beperkt. Toch ga
ik er niet mee akkoord dat foto’s
ongeschikt zouden zijn. Ik ga er mee
akkoord dat een foto van de conferentie van Jalta of Potsdam ‘an sich’
geen waarde heeft. Dit is echter niet
zomaar een foto zonder inhoud. De
foto van Jalta draagt een grote symboolwaarde met zich mee en net
hierin schuilt haar belang. Geen
enkel medium is nuttig als je er niet
creatief mee omspringt.
ke violen gelijk. Aan het eind van
WOII is wel duidelijk wie de lijnen
voor die politiek uitstippelt.
Kersvers Prime Minister Atlee kijkt
als kleine broer op naar ‘grote broer’
Harry. Truman zit zelfverzekerd, met
een tikkeltje zelfingenomenheid in
zijn zetel. Hij bulkt van het zelfvertrouwen. Amerika kwam immers, in
tegenstelling de anderen, versterkt
uit de oorlog. De Amerikaanse economie had zich verdubbeld, drie
vierde van de goudvoorraad was in
Amerikaanse handen. Met de hulp
van Duitse wetenschappers was
Truman niet alleen de leider van het
economisch en politiek sterkste
land, met de komst van de atoombom beschikte hij over een wapen
met een ongekend vernietigende
kracht. De steun die Amerika aan
USSR voor de oorlog tegen Japan
gevraagd had op Jalta, had Truman
niet meer nodig. Dit straalde hij ook
uit.
Stalin vertrouwde de leiders van de
kapitalistische landen niet meer. Hij
wist dat Truman over een wapen
beschikte én dat hij die technologie
niet wilde delen.
Ook dit is niet zomaar een foto! Het
omvat bondig én visueel de verhoudingen tussen de drie landen. Dit
kan op een eenvoudige manier
gebruikt worden in klas en is een
ideaal middel, mijns inziens, om tot
ontstoffing te komen.
5. Brieffragmenten:
geschreven bronnenmateriaal.
5.1. Inhoud van het document
In de maanden die tussen Jalta en
Potsdam liggen, gaat het vertrouwen tussen Stalin en de andere
geallieerde leiders verloren. Het
wantrouwen en onbegrip groeit.
Hiervan kan men sporen terugvinden in de brieven die de geallieerde
leiders toen naar elkaar schreven. Ik
koos twee brieffragmenten uit met
betrekking tot de organisatie van
het naoorlogse Polen. Het betreft
een brief van Churchill aan Stalin en
diens antwoord daarop. De discussie gaat over de weigering van
Stalin om de terugkeer van de vooroorlogse Poolse regering toe te
staan en dit omdat ze anti-Russisch
is. Op Jalta vonden de geallieerden
een compromis: er zouden vrije verkiezingen worden georganiseerd.
De vrees groeide dat Stalin de verkiezingen zou beïnvloeden, een vermoeden dat trouwens niet onterecht bleek.
De officiële foto van Potsdam
draagt in mindere mate een symboolwaarde, omdat twee van de
drie bekende gezichten ondertussen van het toneel is verdwenen.
Persoonlijk hecht ik meer didactische waarde aan deze foto. Deze
foto vat op een treffende wijze de
verhoudingen tussen de drie landen, begin augustus 1945, samen.
Na het Atlantisch Charter stemden
Groot-Brittannië en VSA hun politie73
Hermes | Jaargang 11 | nr. 41 | maart 2007
Fragment uit de brief van Churchill aan Stalin van 29 april 1945
Het feit dat u kunt geloven dat wij voorstander zouden zijn van een Poolse regering die de Sovjet-Unie vijandig is gezind heeft ons allen geschokt. Onze politiek
beoogt het tegenovergestelde. […] geen mens zal van mening zijn dat deze oorlog op een gelukkige wijze zal zijn beëindigd als er niet in alle opzichten rechtvaardigheid wordt betracht ten aanzien van de soevereiniteit, onafhankelijkheid
en vrijheid van Polen, op basis van vriendschap met Rusland. Daarover waren wij
het eens geworden in Jalta.[…] Maar wij zouden evenmin een Poolse regering
kunnen erkennen die strijdig is met de bepalingen in onze gemeenschappelijke
verklaring te Jalta, dat wil zeggen een regering die geen respect toont voor de
rechten van het individu conform de daarover in het westen bestaande opvattingen. […] Wij zijn het er volledig over eens dat de verplichting die wij zijn aangegaan jegens Polen voor ons een zaak van eer en geweten is: er moet een soeverein, onafhankelijk en vrij Polen komen met een regering die in alle opzichten
representatief is voor alle democratische elementen.
[…] Het is niet erg bemoedigend om een toekomst tegemoet te zien waarin u en
de landen die u beheerst, evenals de communistische partijen in veel andere
landen, zich aan de ene kant zouden bevinden, en diegenen die dicht bij de
Engelstalige landen en hun bondgenoten aan de andere kant. Het is duidelijk
dat hun twisten de wereld zouden verscheuren en dat wij – de verantwoordelijken aan beide zijden – ons in de ogen van de geschiedenis zouden blameren. Het
zou alleen al een ramp zijn als wij een periode van argwaan, wederzijdse
beschuldigingen en tegengestelde politiek zouden ingaan.
Brief van Stalin aan Churchill (5 mei 1945)
Ik moet zeggen dat de argumenten die u aanvoert om uw standpunt te onderbouwen mij niet overtuigen. […] Wat betreft Polen, zijn positie als buurland van
de USSR houdt in dat de toekomstige regering van Polen vriendschappelijke
betrekkingen moet onderhouden met de USSR, dat is in het belang van alle vrije
volkeren. […]
Wij kunnen er geen vrede mee hebben dat er in de toekomstige Poolse regering
lieden zitting nemen die volgens uw eigen woorden ‘de Sovjet-Unie niet geheel
en al vijandig gezind zijn’, of omgekeerd dat alleen diegenen worden uitgesloten die naar uw mening ‘wezenlijk vijandig staan ten opzichte van Rusland’.
Geen van beide criteria bevredigt ons. Wij staan erop den zullen erop blijven
staan dat slechts diegenen uitgenodigd mogen worden om deel te nemen aan
de beraadslagingen over de vorming van een toekomstige Poolse regering die
het tastbare bewijs hebben geleverd van hun vriendschappelijke gezindheid ten
opzichte van de USSR en die bereid zijn eerlijk en serieus samen te werken met
de Sovjet-staat. […]
Uit uw bericht blijkt dat u de voorlopige Poolse regering niet wenst te aanvaarden als basis voor de toekomstige regering van nationale eenheid, en dat u
haar de plaats weigert waarop zij recht heeft. In alle eerlijkheid kan ik u zeggen
dat uw houding elke overeenstemming tussen ons over de Poolse kwestie
onmogelijk maakt.
5.1. Het gebruik in de klaspraktijk
Dergelijke tekstfragmenten zijn een
uitgelezen kans om een kort
groepswerk in te lassen. Aan de
hand van enkele voorbereide vragen nemen de leerlingen (per twee)
actief aan het denkproces deel. Na
het oplossen van de vragen moeten
de leerlingen de twistpunten tussen Churchill en Stalin in de tekst
kunnen terugvinden. Daarnaast
kunnen ze een voorspelling wagen
over de afloop van discussie.
Een voorbeeld van een aantal vragen hieronder:
Bron 1:
• Wat hadden de geallieerden
beslist m.b.t. Polen volgens
Churchill (in eigen woorden)?
• Wat bedoelt Churchill met “conform de daarover in het Westen
bestaande opvattingen”
• Wat wil hij Stalin eigenlijk duidelijk maken?
• Waarvoor is Churchill dus
bevreesd?
Bron 2:
• Wie mag volgens Stalin deelnemen?
• Welke overtuiging zullen de kandidaten hebben?
• Welke houding neemt Stalin aan
in deze brief? Waaruit leid je dit af?
• Wat zal met Polen gebeuren
denk je?
De vragen kunnen
besproken worden.
klassikaal
6. Besluit
Deze drie media zijn slechts een fractie van alle media die kunnen aangewend worden. Elk van de drie geselecteerde media heeft echter kwaliteiten op een verschillend vlak. Het
gebruik van de conferentiële foto’s
zorgen voor een visuele ondersteuning, naast de inhoud die ze in zich
dragen. Het groepswerk met de
brieffragmenten moedigt een actieve kritische houding bij de leerlingen
aan. Het oplossen van de vragen, vereist van de leerlingen de vaardigheid
om tussen de regels te lezen. Wat
wordt hier in feite bedoeld?
Een duidelijke oefening in historische kritiek is het gebruik van de drie
videofragmenten uit People’s
Century. Veel te vaak worden media
als absoluut en per definitie als
objectief bestempeld. De ontnuchtering hier is verhelderend voor het
begrijpen van de problematiek
‘Koude Oorlog’. Deze media maken
het mogelijk om een les, rond het
begin van de Koude Oorlog, samen te
stellen die afbreuk doet aan de reputatie van geschiedenis als blokvak.
E-mail: [email protected]
74
Hermes | Jaargang 11 | nr. 41 | maart 2007