Enzymen - De Poort

een
8
kijk op biotechnologie
Enzymen: in je lijf
en in je leven
Een inforeeks van
een
kijk op
Enzymen: in je lijf en in je leven.
VIB, het Vlaams Interuniversitair Instituut voor
Biotechnologie, verenigt in één instituut 800
wetenschappers van vier Vlaamse universiteiten
(UGent, K.U.Leuven, UA en VUB). Ze verrichten
gentechnologisch onderzoek in verschillende
domeinen van de levenswetenschappen, zoals
menselijke gezondheidszorg en plantensysteembiologie. Via zijn technologie transfer activiteiten
beoogt VIB de omzetting van de onderzoeksresultaten in producten ten dienste van de consument
en de patiënt. VIB verstrekt ook wetenschappelijk
onderbouwde informatie over alle aspecten van de
biotechnologie aan een breed publiek.
www.vib.be • [email protected]
2
een
kijk op
Enzymen: in je lijf en in je leven
Geen leven zonder enzymen
In ons lichaam is het constant superdruk.
Continu worden voedingsstoffen afgebroken tot
bouwstenen, die onmiddellijk ingezet kunnen
worden voor de opbouw van lichaamsstoffen.
Tegelijkertijd blijft onze lichaamstemperatuur
op peil, is er doorlopend transport van zuurstof
en andere levensnoodzakelijke stoffen, maken
we nieuwe cellen aan, worden indringers zoals
virussen en bacteriën afgeweerd, en nog zoveel
meer... duizenden reacties tegelijkertijd, en dat
terwijl je rustig een boek leest of naar televisie
kijkt.
Deze bioreacties moeten allemaal in goede
banen geleid worden. Geen eenvoudige opdracht.
Denk maar aan de chemische proefjes in de
scheikundeklas, want daar zijn deze bioreacties
het best mee te vergelijken. Zo'n chemische reactie
lukt pas als de ingrediënten in de juiste verhouding
en op het juiste moment aanwezig zijn. Vaak
duurt het lang of moet het mengsel opgewarmd
worden om het gewenste product te vormen.
Bij de bioreacties in ons lichaam is die opwarming
gelukkig niet nodig. Ons lichaam zit namelijk
boordevol enzymen. En deze enzymen zorgen voor
een vlot en snel verloop van alle levensprocessen.
3
een
kijk op
Enzymen: in je lijf en in je leven.
Wat is een enzym?
Enzymen zijn heel specifieke
eiwitten die bioreacties
onvoorstelbaar versnellen
en ook heel nauwgezet
begeleiden. Ze grijpen een
bepaalde stof en zetten
die volgens de wetten
van de scheikunde om
tot het gewenste product.
Razend snel, op één of een paar
tienduizendsten van een seconde.
En dit allemaal gewoon bij lichaamstemperatuur, zonder extra opwarming. De enzymen
zorgen ervoor dat de scheikundige reacties in een
levend organisme 10 miljard maal sneller verlopen
dan in de scheikundeklas.
Een enzym kan 1 tot 10 000 omzettingen
per seconde realiseren!
Het enzym
alcoholdehydrogenase
helpt alcohol af te breken
in de lever. Hierdoor
kunnen we - met mate drinken. Chinezen en
Japanners hebben een
variant van dit enzym
dat trager werkt,
waardoor zij meer last
kunnen hebben van
alcoholische drankjes.
Voor elke scheikundige reactie in ons lichaam,
hebben we een specifiek enzym. Duizenden
verschillende enzymen voeren duizenden verschillende reacties heel specifiek, precies, snel en
gelijktijdig uit. De enzymen van onze spijsvertering
zorgen voor de afbraak van vetten, eiwitten en
suikers en zetten ze om tot nieuwe bouwstenen en
energie. Weer andere enzymen regelen onze
bloeddruk, de werking van de spieren, de afvoer van
giftige stoffen en vele andere levensnoodzakelijke
processen. En dit is zo bij alle levende wezens:
of het nu mensen, dieren, planten of bacteriën zijn.
Zonder enzymen zou er geen leven
mogelijk zijn
4
De code voor enzymen
Het erfelijk materiaal (DNA) bevat de informatie voor
de aanmaak van enzymen. DNA is een heel lange
streng die samengesteld is uit 4 bouwstenen (A, C, G
en T). Eén of meerdere stukken DNA bevatten de code
voor de aanmaak van één enzym.
Hoe het lichaam deze
DNA-code gebruikt om
enzymen aan te maken,
lees je in de VIB-brochure
'Wat is biotechnologie?'.
van DNA tot enzym:
Enzym
celinhoud
ribosoom
celkern
tRNA
aminozuur
De bouwstenen
(aminozuren) van
een enzym worden
aaneengeregen
als kralen aan
een ketting.
DNA
5
een
kijk op
Enzymen: in je lijf en in je leven.
Hoe werkt een enzym?
Het enzym grijpt een stof en bindt ermee.
Na een korte interactie ontstaan de gewenste eindproducten.
Stof
Stof
Enzym
Enzym
Product 1
Enzym
6
Product 2
Toepassing van enzymen
Geen wonder dat mensen deze enzymen voor tal van
toepassingen willen benutten. De reacties die ze
begeleiden in mensen, dieren, planten en microorganismen, kunnen immers ook voor de industrie
interessant zijn. Voor chemische reacties zijn vaak
extreme temperaturen, hoge drukken of bijtende
omstandigheden nodig. Het gebruik van enzymen
maakt dit overbodig, waardoor de productie van
bepaalde stoffen een stuk makkelijker en goedkoper
verloopt.
• Om leer te looien gebruikte men vroeger
uitwerpselen van dieren. De aanwezige proteasen
breken eiwitten af. Deze reactie maakt het
makkelijker om de huid te ontharen en geeft het leer
een zachtere structuur. Vanaf 1910 gebruikt men in
de leerlooierij in plaats van de uitwerpselen enkel de
noodzakelijke enzymen. Het stinkt er sindsdien
beduidend minder!
• Sommige volksstammen, zoals de Chicha in ZuidAmerika, gebruiken speeksel om alcoholrijke
drankjes te maken. Vrouwen kauwen graan en
mengen het zo met hun speeksel. Speeksel
bevat amylase dat zetmeel uit graan gedeeltelijk
omzet in suiker. De fermentatie van de gevormde
suiker zorgt voor een alcoholhoudend drankje.
cheese!
• Om kaas
te maken
gebruikte
men vroeger
het maagsap
van
jonge
kalveren. Tijdens
hun eerste levensweken maken heel
wat dieren chymosine
aan in hun maag.
Chymosine maakt een
stof in melk onoplosbaar,
waardoor de melk niet direct
uit de maag kan wegstromen.
Zo hebben de jonge dieren meer
tijd om de melk te verteren en er
alle nuttige voedingsstoffen uit te
halen. Naarmate ze minder melk
drinken, maken dieren minder
chymosine aan. De kaasindustrie maakt volop gebruik
van chymosine en zet het in
voor de eerste stap van
kaasproductie: het 'stremmen' (samenklonteren)
van de melk. Vroeger haalde men het enzym uit
kalvermagen, maar nu maakt men chymosine in
grote hoeveelheden industrieel aan.
Er bestaan al tal van industriële toepassingen van enzymen. Ze zijn niet meer weg te denken uit de productie van
levensmiddelen, textiel, veevoer, papier en (vaat)wasproducten.
Men zou de enzymen kunnen isoleren uit hun natuurlijke bron, denk bijvoorbeeld aan het kalvermaagsap voor
kaasproductie. Maar dit heeft beperkingen; er zijn alvast niet voldoende kalveren om de volledige kaasindustrie te
bevoorraden. Het is dan ook veel efficiënter en bovendien duurzamer om de enzymen industrieel te produceren.
Door de grote vraag naar enzymen is de enzymproductie ondertussen een industriële sector op zich.
7
een
kijk op
Enzymen: in je lijf en in je leven.
De productie van enzymen
Met micro-organismen enzymen
produceren
Veel micro-organismen (schimmels, bacteriën
en gisten) maken enzymen aan. Deze kleine
organismen kunnen ook makkelijk ingezet
worden voor enzymproductie op industriële
schaal. Ze worden in huizenhoge
fermentoren gekweekt in een vloeistof die alle
voedingselementen bevat die ze nodig hebben
om te groeien. Tijdens hun groei
produceren de micro-organismen
enzymen. Na een aantal dagen
isoleert men de enzymen
en doodt men
de overgebleven
micro-organismen.
Binnenkant fermentor / foto’s: Genencor
Fermentoren
Fermentoren zijn gesloten roestvrijstalen
kweekkuipen, een soort high-tech variant van
een bierkuip. Een fermentor bevat apparatuur
die de ideale groeiomstandigheden voor microorganismen garandeert. Ze moeten immers
over voldoende voedingsstoffen en lucht
beschikken en ze mogen het niet te warm
krijgen. Andere apparatuur in de fermentoren
zuivert de enzymen en doodt de microorganismen af. De fermentoren voldoen aan
hoge hygiëne-eisen en hebben een inhoud die
varieert van enkele tientallen tot vele
duizenden liters.
Buitenkant fermentor
8
Ook enzymen uit andere bronnen
industrieel produceren…
De massale productie van enzymen van andere
organismen, zoals de koe of de mens, was lang
onbegonnen werk. Tot het in de jaren 1970 mogelijk
werd om micro-organismen genetisch te wijzigen.
Als men het gen voor een bepaald enzym binnenbrengt in een bacterie of gist, krijgt men een genetisch
gewijzigd organisme (GGO) dat dit enzym nu zelf kan
produceren. Zo maakt biotechnologie het mogelijk
dat micro-organismen nu ook enzymen uit andere
organismen aanmaken. Sindsdien kan een bacterie
zonder problemen bijvoorbeeld een koeienenzym
produceren.
De GGO-primeur was
voor
het
Deense
bedrijf Novozymes dat
in 1984 een door een
GGO
geproduceerd
enzym, amylase, op de
markt bracht. Amylase
is vandaag niet meer
weg te denken bij het
bakken van brood.
Novozymes produceert
dit enzym op grote schaal met behulp van een
genetisch gewijzigde schimmel. Dit GGO-enzym was
het eerste van een hele reeks ...
De grote enzymfabrikanten van vandaag produceren
veel van hun enzymen met behulp van GGO's. Hier zijn
heel wat redenen voor:
Micro-organismen
genetisch wijzigen
Eerst isoleert men het gen met de code
voor het gewenste enzym, bijvoorbeeld
chymosine. Met knip- en plakwerk brengt
men dit gen binnen in het DNA van een
goed gekend productie-organisme, zoals
een bacterie. Zo maakt men een GGO
dat één extra enzym, namelijk chymosine,
aanmaakt. Het geproduceerde chymosine
is net hetzelfde als het natuurlijke, door het
kalf aangemaakte, enzym, alleen wordt het
door een genetisch gewijzigde bacterie
geproduceerd.
Hoe dit knip- en plakproces in zijn werk
gaat, lees je in de VIB-brochure 'Wat is
biotechnologie?'
• Vroeger moest men enzymen isoleren uit de
natuurlijke bron. Dit betekende vaak met levend
materiaal werken, zoals chymosine uit de magen
van geslachte kalveren halen. Niet echt duurzaam en
het lukte niet om aan de groeiende vraag te voldoen.
Ondertussen produceert een GGO chymosine.
• Werken met GGO's laat toe om de productieefficiëntie van de micro-organismen sterk op te
drijven. Dit maakt de technologie heel gegeerd.
• De rijkdom aan micro-organismen is nog voor een
groot deel onontgonnen domein. Maar intensieve
zoektochten leggen steeds meer nieuwe soorten
bloot. Vaak bevatten deze micro-organismen
onbekende enzymen met interessante toepassingen. Maar het is niet altijd evident om deze
micro-organismen in te zetten voor enzymproductie op grote schaal. Daarom isoleert men
het gen voor de nieuwe interessante enzymen met
behulp van biotechnologie en brengt men het in
goed gekende micro-organismen, die aangepast
zijn aan industriële fermentatie. Zo is een optimale
productie gegarandeerd.
• Biotechnologie laat het ook toe om de structuur
van de enzymen te wijzigen, waardoor ze efficiënter
werken. Zo heeft men bijvoorbeeld enzymen
beter bestand gemaakt tegen een aggressieve
zeepomgeving.
9
Enzymen in ons dagelijks leven
Enzymen vreten vlekken op
Waspoeders zijn een combinatie van zeep en
enzymen. Zeep kapselt losgeweekte vuildeeltjes in.
Dat ingepakte vuil spoelt samen met de zeep weg.
Hoe hoger de temperatuur, hoe efficiënter. Toch zijn
vlekken van bijvoorbeeld chocolade of gras, niet
zomaar uit kleren weg te spoelen, omdat ze zich
heel sterk vasthechten aan textiel.
Om de werking van waspoeders te
verbeteren, voegt men al tientallen
jaren enzymen toe. Ze breken het
vuil af in plaats van het in te
kapselen. En de afbraakproducten
zijn wel makkelijk weg te spoelen.
De enzymen van dienst zijn
proteasen en lipasen. Proteasen
breken eiwitten af. Lipasen breken oliën en vetten af.
Sommige waspoeders bevatten ook amylasen en
cellulasen om zetmeel en cellulose af te breken.
Zo krijgt men tegenwoordig de hardnekkigste
vlekken uit de was, zelfs gras en chocolade!
10
Enzymen verhogen de efficiëntie van waspoeders:
• De was is proper in een kortere wastijd, want
enzymen werken heel snel. Eén enzym kan zorgen
voor 1 tot 10 000 omzettingen per seconde.
• Het waswater moet minder warm zijn, waardoor
minder energie nodig is.
• Er is minder zeep en water nodig, omdat de
enzymen een deel van de functie van zeep
overnemen.
Het milieu vaart er dus wel bij.
Eén derde van de wereldomzet aan industrieel
geproduceerde enzymen zit in wasproducten. Het
gros wordt aangemaakt door GGO's. Vooral in
Europa is de vraag naar enzymen in waspoeders
groot, omdat men bij een zo laag mogelijke
temperatuur wil wassen.
Nooit meer vaal en grauw maar blijvend turkoois blauw
Wasproducten bevatten soms ook andere enzymen. Kleding krijgt na verloop van tijd
een fletse kleur omdat de stof bij het dragen langs het lichaam wrijft. Stoffen
bevatten voornamelijk cellulosevezels. Bij wrijving ontstaan er kleine ongekleurde
cellulosevezeltjes die naar buiten steken. Deze kleine vezeltjes zitten in de weg van de
oorspronkelijke kleur en geven de kleding een afgedragen uitzicht. In sommige
waspoeders zit een specifiek cellulase dat deze kleine cellulosevezeltjes afbreekt.
En zo fleuren de kleuren weer op!
'Stonewash' zonder stenen
Als men vroeger een nieuwe jeans een afgedragen uitzicht wilde geven, waste men
die in een wasmachine vol puimstenen; dus letterlijk 'stonewashed'. Maar stenen
kunnen jeans en wasmachine beschadigen. Voor een sterker effect drenkte men
de stenen daarenboven vaak in - milieuonvriendelijk - zuur.
Vandaag zorgt een enzymbehandeling voor stonewashed jeans. Jeans is 100% katoen
dat op zijn beurt is opgebouwd uit cellulose. De cellulozevezels in katoen zijn op een
complexe manier vertakt. De blauwe kleurstof zit op die vertakkingen gebonden.
Met een mengsel specifieke cellulase-enzymen kan men de vertakkingen lichtjes
afbreken, waardoor de jeans ontkleurt. Zo komt de blauwe kleur vrij zonder
beschadiging van de stof. Door het gebruik van verschillende cellulasemengsels
krijgt men allerlei kleurschakeringen in jeans. De jeans wordt door de behandeling
trouwens ook soepeler.
Chloorvrij gebleekt papier
Papier is er in alle kleuren, maar het courantst blijft wit. Houtpulp, de grondstof
van papier, bevat een stof die een bruine kleur veroorzaakt: lignine. Vandaar dat
ongebleekt papier er wat bruiner uitziet. Lignine verwijderen lukte vroeger enkel
met behulp van milieuonvriendelijke, chemische middelen zoals chloor of
chloordioxide. Ondertussen stapt men meer en meer over op chloorvrije middelen
zoals peroxide, maar die zijn minder efficiënt.
Relatief nieuw is het gebruik van enzymen.
Men doet een beroep op laccases, enzymen
uit houtzwammen. Hun werking in de
natuur is duidelijk zichtbaar: de boomstammen
waarop houtzwammen groeien, rotten weg en verbleken. Voor de industriële
toepassing gebruikt men door GGO's geproduceerde laccases.
Ook contactlenzen moeten gewassen worden
Dragers van contactlenzen weten het maar al te goed: lenzen hebben 's avonds een
badje nodig. In de loop van de dag staan lenzen immers bloot aan heel wat vuil van
buitenaf; vuil dat het zicht kan belemmeren of ooginfecties kan veroorzaken.
Een regelmatige schoonmaakbeurt is dus essentieel.
Ook hier kunnen enzymen instaan voor de afbraak van de vuilresten: papaïne,
pancreatine en subtiline. In bepaalde types lensvloeistof zit er minstens één van deze
drie enzymen. De afbraakproducten worden makkelijk weggespoeld in de vloeistof
waardoor de lenzen weer gebruiksklaar zijn bij het krieken van de dag.
11
een
kijk op
Enzymen: in je lijf en in je leven.
Enzymen in onze voeding
Beter brood bakken
Gist laat deeg rijzen, waardoor brood lekker luchtig
wordt. Gist zet suikers in het deeg namelijk om in
koolzuurgas. Maar bloem bevat te weinig suikers
voor een optimale gasontwikkeling. Daarom voegt
men amylase toe aan het deeg. Amylase zet het
zetmeel uit de bloem om in suikers. De gist in het
deeg kan daarmee aan de slag, met een
volumineuzer brood als resultaat. Amylase zorgt
daarenboven voor makkelijker kneedbaar deeg, een
bruinere korst en langer houdbaar brood.
Deeg is soms (te) kleverig. Dit komt omdat zemelen
(de taaie buitenhuid van de graankorrels) lange
complexe suikerketens bevatten, die als lijm werken.
Deze 'lijm' bemoeilijkt het rijzen van het deeg
en het bakproces. Daarom voegt de bakker vaak
xylanase toe. Dit enzym wijzigt de suikerketens. Dit
heeft een gunstige invloed op het volume,
de kruimelstructuur en de houdbaarheid van brood.
Sappiger sap
Bij het persen van een sinaasappel kost het vaak moeite om
al het sap eruit te krijgen. Om nog te zwijgen van een appel
persen. Voor de industriële productie moet fruit uitgeperst worden tot het allerlaatste druppeltje. En dit kan met
pectinase. Dit enzym breekt pectine af, dat van nature in de celwand van planten zit. Pectine is een soort kleefstof die
de cellen aan elkaar houdt. Zonder pectine wordt de celwand zachter en levert persen meer sap op.
De fruitsapindustrie maakt hier al zestig jaar gebruik van.
Het fruitsap ziet er na een pectinasebehandeling wel troebel uit door de achterblijvende resten van pectine en
zetmeel. Hier bieden amylase en een ander type pectinase de oplossing. Ze breken het zetmeel en de pectine af.
Het sap is dan makkelijk te filteren en wordt zo helder gemaakt.
12
Voorbeelden van toepassingen van enzymen in ons dagelijks leven
Toepassingsgebied
Enzym
Effect
Amylase
• gelijkmatige kruimelstructuur
en groot broodvolume
Maltogeen
• langer behoud van versheid
Alfa-amylase
• dit was het eerste door GGO's geproduceerde
enzym op de markt
Xylanase
• makkelijker te hanteren deeg
en verbeterde kruimelstructuur
Chymosine
• stremmen van melk om kaas te maken
Protease
• afbraak van allergene eiwitten
Lipase
• verbeteren van kaasrijping
Amylase
• afbraak van zetmeel tot fermenteerbare suikers
Beta-glucanase
• voorkomen van 'chill-haze' bij pils.
(= troebel worden van bier bij het afkoelen)
Fruitsappen
Pectinase / Amylase
• verhogen van sapopbrengst en helderheid
Wijn
Pectinase
• behoud van kleur en helderheid
Fytase
• vrijstellen van fosfor zodat dieren
het makkelijk kunnen opnemen
Amylase
• afbraak van zetmeel in de waslaag die op
textielvezels gebracht is ter bescherming
van de vezels tijdens het weven
Cellulase
• alternatief voor stonewashing
Cellulase
• afbraak van cellulose in kleinere componenten
die zich makkelijker laten wegspoelen
Lipase
• afbraak van lipiden, de belangrijkste
component van oliën en vetten
Protease
• afbraak van eiwitvlekken in kleinere
componenten die zich makkelijker
laten wegspoelen
Lipase
• afbraak van lipiden in hars.
Sommige boomsoorten bevatten veel hars,
wat de papierproductie bemoeilijkt
(vlekken en gaten)
Laccase
• afbraak van lignine in hout, lignine zorgt voor
een - ongewenste - bruine kleur
Lipase
• afbraak van weefselresten die nog aan
het leer gehecht zijn
Protease
• afbraak van eiwitten waardoor het leer
makkelijker onthaard kan worden
en soepeler wordt
VOEDING
Bakkerijproducten
Zuivelproducten
Brouwerij
VEEVOEDING
NIET-VOEDING
Textiel
Wasproducten
Pulp en papier
Leer
een
kijk op
Enzymen: in je lijf en in je leven.
Enzymen en duurzaamheid
Biologisch afbreekbaar
Enzymen zijn puur natuur. Ze zijn volledig biologisch
afbreekbaar zonder schadelijke restproducten.
Een groenere procesindustrie
Vaak zet men chemische reacties in voor de aanmaak
van producten. Dit gaat meestal gepaard met
extreme condities: een hoge of lage zuurtegraad,
hoge temperaturen, specifieke (giftige) oplosmiddelen en veel energie. En meestal met relatief
veel ongewenste nevenproducten.
Het gebruik van enzymen maakt dezelfde reacties
mogelijk in waterige oplossingen, bij een mildere
zuurtegraad en zachtere temperaturen. Met
enzymen bekomt men soms in één stap het
gewenste product, waar de chemische reacties twee
of drie stappen nodig hebben. Dit alles zorgt voor een
lager energieverbruik.
En aangezien enzymen heel specifiek tewerk gaan,
ontstaat er minder afval onder de vorm van
ongewenste bijproducten. Werken met enzymen is
dus een duurzamer alternatief.
Ik rij Bio!
Da’s Logisch.
14
Een chemische industrie
gebaseerd op hernieuwbare
grondstoffen
Petroleum is nog steeds de belangrijkste grondstof
voor de productie van brandstoffen. Sinds een
aantal jaren zijn 'bioraffinaderijen' in opkomst. Deze
raffinaderijen gebruiken hernieuwbare grondstoffen,
zoals maïs en koolzaad, voor de productie van
biodiesel en bio-ethanol. Deze brandstof is gemaakt
met behulp van enzymen. Tegen 2010 moet brandstof in België 5,75 % biobrandstof bevatten.
In vergelijking met de traditionele petrochemie
hebben bioraffinaderijen verschillende voordelen:
ze werken met hernieuwbare grondstoffen, hun
producten zijn biologisch afbreekbaar en het
productieproces veroorzaakt geen extra broeikasgassen.
PLA!
PLA!
PLA!
PLA!
De eerste composteerbare
festivalbeker
Zomertijd is festivaltijd, jammer genoeg gaat
dit gepaard met tonnen afval. De Gentse feesten
produceren meer dan 500 ton afval, waarvan een
groot deel plastic bekertjes. Festivals doen al jaren
inspanningen om die afvalberg binnen de perken
te houden. Biotechnologie biedt vandaag een
mogelijke oplossing. Door hernieuwbare grondstoffen en enzymen te gebruiken, kan een volledig
biologisch afbreekbaar plastic gemaakt worden: PLA
(Poly Lactic Acid: polymelkzuur).
Het folkfestival van Dranouter koos in 2004 voor de
afbreekbare PLA-bekers. Deze bekers zijn binnen de
50 dagen volledig afgebroken tot natuurlijke humus.
Dit Belgische festival zorgde daarmee voor een
wereldprimeur!
GGO's, enzymen en
duurzaamheid
De productie van enzymen door GGO's draagt ook bij
aan de duurzaamheid. Het is veel efficiënter en vergt
dus minder energie. De gebruikte GGO's zijn volstrekt
veilig.
Enzymen zijn uit vele toepassingen niet meer weg te denken. Ze worden al eeuwen gebruikt. Vroeger vertrok men
van de natuurlijke bronnen (uitwerpselen, speeksel, maagsap, ...). Vandaag maakt men enzymen in grote
hoeveelheden industrieel aan. Hiervoor worden moderne technologieën ingezet, waaronder genetische wijziging.
Deze technieken en hun producten zijn veilig en dragen bij tot een duurzame ontwikkeling.
15
een
kijk
op
Enzymen:
in je lijf en in je leven
In ons lichaam is het constant superdruk.
Continu worden voedingsstoffen afgebroken tot
bouwstenen, die onmiddellijk ingezet kunnen
worden voor de opbouw van lichaamsstoffen.
Tegelijkertijd blijft onze lichaamstemperatuur
op peil, is er doorlopend transport van zuurstof
en andere levensnoodzakelijke stoffen, maken
we nieuwe cellen aan, worden indringers zoals
virussen en bacteriën afgeweerd, en nog zoveel
meer... duizenden reacties tegelijkertijd, en dat
terwijl je rustig een boek leest of naar televisie kijkt.
Meer informatie?
VIB beschikt over verschillende brochures:
1. Erfelijkheid bij de mens: aan genen zijde
2. Wat is biotechnologie?
3. Biotechnologie: gezondheid
4. Biotechnologie: landbouw en voeding
5. Klonen en celkerntransplantatie
6. De veiligheid van genetisch gewijzigde gewassen
7. Xenotransplantatie: het beest in de mens...
8. Enzymen: in je lijf en in je leven
Je kan ze gratis aanvragen bij VIB op onderstaand adres.
www.vib.be
Voor meer informatie kan je contact opnemen met VIB:
Tel. +32 9 244 66 11 / Fax +32 9 244 66 10
[email protected]
IciLaba
Rijvisschestraat 120, 9052 Gent