`Dan komt zo`n regel thuis`

Blikvanger
‘Dan komt zo’n regel thuis’
Ze vertelt in beelden over haar meest recente werk,
dichteres en vertaalster Ria Borkent. In februari
verscheen haar poëtische hertaling van Bachs
Matthäus Passion. ‘Ik wil de woorden als ranken
opbinden aan de achterliggende lijnen van de
melodie.’
Nelleke de Jong-van den Berg
“I
k heb het idee dat Bach dit heel
mooi gevonden heeft. Hij speelt
er zo’n mooie melodie omheen.
Dit zou je moeten zingen bij een avondmaalsviering.” Ze doelt op de woorden en
de muziek bij de zogenaamde instellingswoorden. Jezus zingt:
Drink nu allen hieruit, dit is mijn bloed dat
ons opnieuw verbindt en dat vergoten wordt
voor velen, tot vergeving van zonden. Ik zeg je
dit: Ik zal van vandaag af niet meer de vrucht
van de goede wijnstok drinken tot aan die dag
dat wij samen de nieuwe oogst drinken in mijn
Vaders huis.
Haar woorden en het citaat illustreren
verschillende aspecten van haar werk
als vertaalster en dichteres. Allereerst de
spiegelverhouding tussen haar en Bach:
waar hij muziek componeerde bij bestaande woorden (bij de Bijbeltekst van
de verteller-evangelist, bij de recitatieven,
bij al bestaande koraalteksten en nieuwe
ariateksten) moest zij woorden kiezen
die pasten bij de muziek, óp de muziek.
Dan haar verlangen beeldend te vertalen.
‘Wantrouw de vondst, vertrouw het beeld.’
En ten slotte, heel belangrijk, dat ze een
gelovige vertaling heeft willen maken.
‘Een Nederlandstalige Matteüs heeft bestaansrecht omdat Jezus’ woord dichterbij
komt.’
28
Een gesprek met een vrouw die zich
bewust is van wat zij doet en dat graag
wil delen. Dat zie je in de uitgave van haar
hertaling: bij wijze van inleiding schrijft
ze over het waarom en het hoe van haar
hertaling, en na het slotkoor kan wie wil,
lezen over knopen die ze in het creatieve
proces moest doorhakken.
Waanzinnig idee
Terugkijkend leiden allerlei sporen naar
haar Matteüs Passie. “Tussen 1994 en 1997
vertaalde ik voor een radioprogramma van
de EO Bachkoralen. Daarna heb ik teksten
geschreven voor een paasoratorium van
Dirk Zwart. Toen het later werd uitgevoerd in de kerk van Frank Dijkstra, met
Zwart oprichter van het Christelijk Literair Overleg, is mijn naam hem kennelijk
bijgebleven. Want toen het derde lustrum
van het CLO naderde, mailde hij mij: ‘Ik
heb een waanzinnig idee.’ Hij wilde in 2011
‘de Matthäus in het Nederlands’. Dat paste
naar zijn idee goed bij de doelstelling
van het CLO: de christelijke literatuur in
Nederland een beetje opstoken.”
Borkent heeft toen eerst nog een achttiende-eeuwse componist voorgesteld,
maar Dijkstra was onverbiddelijk: die
kende niemand. Liever liftte hij als kleine
organisatie mee op de naamsbekendheid
van Bach. Borkent begon aan de Johannes
Passion. Maar toen ze daarvan een klein
stukje gedaan had, dacht ze: Als het dan
Bach moet zijn, dan ook de Matthäus. Ook
al is die overbekend. Ook al heeft Jan Rot
die net gedaan. “We wilden niet de indruk
wekken dat wij het ‘beter’ zouden kunnen.
Maar is dat een reden om het niet te doen?
Als ik het moet doen, dan mag ik kiezen.
En ik koos, ook vanwege mijn jeugdherinneringen: mijn moeder was alt in een
Bachkoor, mijn vier broertjes zongen in
het jongenskoor. Ik was onder de indruk,
al mocht ik als klein meisje niet mee naar
‘hun’ Matthäus.”
Evangelierood
Dat ze de opdracht aannam, was ook omdat ze vindt dat de Matthäus het verdient
werkelijk verstaan te worden. “Taal kan
een boodschap versluieren, zeker als het
niet je eigen taal is; in je moedertaal kan
die boodschap juist heel sterk naar binnenkomen.” Dat bleek wel na de uitvoeringen van de Matteüs Passie in 2011, toen
heel veel luisteraars naar de tekst vroegen.
Die is er nu. En Borkent is blij met de
tweetalige opmaak en de in rood afgedrukte Bijbeltekst daarin. ‘Net als in Bachs
partituur.’
Haar vertaalwerk deed ze tegen de achtergrond van een ander muzikaal project.
“In 2002 mailde Rien van den Berg mij:
‘Heb je zin om mee te werken aan Psalmen
voor Nu? Ik ben wel benieuwd naar een
popliedje van jou.’ Nu het project klaar is,
hebben de dichters het idee dat ze het kunnen. Een popliedje, met bridge en refrein,
is toch iets anders dan een psalm. Hoe
houd je de spanningsboog in een langere
psalm? Heel boeiend.”
“In een gemeente heb je verschillende
‘bijwoners’ van de eredienst. Het is de
kunst voor liturgen om een overtuigende
liturgie neer te zetten, om al die groepen
te bedienen. Daar passen zowel Bach als
Psalmen voor Nu bij. Die kanten heb ik
allemaal in mij.”
maart 2012
Handbagage
De uitgave van de vertaling door het
Boekencentrum is tweetalig, met de
Duitse tekst op de linker- en de Nederlandse op de rechterbladzijde. Verplichte maar lichte handbagage bij elke
uitvoering van de Passie – en evenmin
een last als je thuis luistert.
Deze Passie in het Nederlands werd in
2011 voor het eerst uitgevoerd, door
het Bach Choir & Orchestra of the
Netherlands onder leiding van Pieter
Jan Leusink. Een tv-registratie daarvan
wordt op Witte Donderdag (5 april)
uitgezonden door de EO.
foto : G ert- J an van der Tuuk
Ria Borkent,
Matteüs Passie.
Een poëtische
hertaling.
Zoetermeer: Boekencentrum 2012, 100 p.
ISBN: 978-90-2392611-5, ¤ 12,90.
Doel van de Nederlandse Matteüs: een zingbare,
poëtische, brontekstgetrouwe, artistiek en inhoudelijk
aansprekende en natuurlijk klinkende vertaling
Huwelijk
Het CLO had een verlanglijstje. Borkent
licht het toe in haar inleiding bij de vertaling. Doel was een zingbare, poëtische,
brontekstgetrouwe, artistiek en inhoudelijk aansprekende en natuurlijk klinkende
vertaling. “Een zin moet leesbaar en
zingbaar zijn. Dat zijn de twee leuningen
van één brug. Zingbaar betekent onder
meer dat de klanken in een aria niet alle
kanten op moeten schieten. Gelijke klanken geven er interne samenhang aan. Een
oe is bijvoorbeeld een mooie klank om te
zingen. Blute nur, du liebes Herz is daarom
geworden Bloeden moet jouw moederhart.
Ik heb gezocht naar sterke woorden, de
zin moet universele emotie dragen: de
sopraan zingt de moeder van een moordenaar toe. Die heeft ook ooit in de wieg
maart 2012
De vertaling klinkt natuurlijk, Borkent
wilde geen statige taal. Ze wilde hedendaagse woorden. Daarom werd het waarlijk, uit de mond van de soldaat bij het
kruis, Ja dus (Hij was Gods zoon op aarde).
‘Waarlijk zou te veel opvallen. Omdat ik
ook aan Psalmen voor Nu werkte, durfde
ik dat.’
Samenwerking
gekeken. Moederhart heeft de goede emotie
én de goede klank. Dan ontstaat een gelukkig huwelijk tussen tekst en muziek. Dan
komt zo’n regel thuis.”
Een voorbeeld van de poëzie in de vertaling is de weergave van Sind Blitze, sind
Donner in Wolken verschwunden?, met Gaan
bliksem en donder in wolken ten onder? Alliteratie en assonantie gaan hand in hand
met accenten in de muziek.
Met ‘brontekstgetrouw’ wordt in het geval
van een Passievertaling niet alleen tekst-,
maar ook ‘partituur-getrouw’ bedoeld: bij
een stijgende of dalende melodie moeten
passende woorden gevonden worden. Het
dalen in Meine Seele ist betrübt bis an den Tod
heeft Borkent zo voelbaar gemaakt: Ik ben
bang en zo bedroefd, ik voel de dood. Luister
maar!
“Bij Psalmen voor Nu werk je in een groep.
Soms moet je als dichter iets skippen.
Maar tijdens de werkvergadering wordt
het van ons allemaal.” Zo ging het in de
eindfase ook bij de Matteüs Passie. Borkent verwerkte suggesties van de dirigent
en de solisten. “Dirigent Leusink en de
evangelist-tenor deden suggesties. Dan
wil ik me coöperatief opstellen. Zij moeten
het spelen en zingen. Het moet soepel uit
hun monden kunnen vloeien.”
…en het CLO concludeerde dat de Passie
‘geheel tegemoetkwam aan hun verwachtingen’.
Nelleke de Jong-van den Berg is freelance tekstschrijver en vertaler.
www.bergindepolder.nl
29