Nigeria: corrupt, chaotisch, maar nog steeds Afrika`s slapende reus

Stephen Ellis
Nigeria: corrupt, chaotisch, maar nog
steeds Afrika’s slapende reus
De meeste clichés over Nigeria zijn een beetje waar.
Toch zijn ze steeds minder geschikt om de werkelijkheid uit te beelden van een land dat steeds meer
een lieveling is van investeerders op zoek naar nieuwe
markten, dat Zuid-Afrika’s rol als feitelijk leider van
Afrika ten zuiden van de Sahara ter discussie stelt,
maar dat ook lijdt onder een dodelijke aanval van de
islamistische beweging Boko Haram.
Het wellicht belangrijkste feit wat betreft Nigeria
is simpelweg de omvang van zijn bevolking. Deze is
nooit nauwkeurig geteld, maar gewoonlijk spreekt
men van ongeveer 160 miljoen inwoners, wat Nigeria
duidelijk het volkrijkste land van Afrika maakt. In het
bijzonder sinds een val in de olieprijs begin jaren tachtig heeft zich bovendien een omvangrijke diaspora gevormd, vooral van Nigerianen uit de zuidelijke regio’s,
emigranten die in vrijwel alle landen elders in de wereld te vinden zijn.
In de Verenigde Staten en in het Verenigd Konink­
rijk kan men Nigerianen of mensen van Nigeriaanse
afkomst in de gezondheidszorg, het recht en de universitaire wereld aantreffen, terwijl anderen een zakelijke carrière hebben gemaakt. Wat voor soort carrière
dat is ligt soms nogal gevoelig, want overal ter wereld
beschouwen de organen voor de rechtshandhaving de
Nigeriaanse misdaadnetwerken als de meest doortrapte en alom doordringende in hun soort. ‘Eerlijk gezegd
zijn Nigerianen als groep bezien fantastische zwendelaars’, gaf de Amerikaanse minister van buitenlandse
zaken Colin Powell een interviewer eens te kennen: ‘Ik
bedoel dat het in hun aangeboren cultuur zit.’
Dit is een gevoelig thema, maar misdaad lijkt een
van de belangrijkste bronnen voor het nationaal inkomen, wellicht de belangrijkste na aardolie. Dat olie de
eerste plaats in de Nigeriaanse economie inneemt, lijdt
geen twijfel. Nigeria behoort tot de tien belangrijkste producenten van ruwe aardolie, die bovendien een
kwaliteit heeft die heel erg geschikt is voor raffinage
tot benzine. Belastingen of royalties uit die bron leveren 80% van de nationale begroting van het land. Wat
betreft aangetoonde reserves olie en gas staat Nigeria
op de achtste plaats in de wereldrangorde. In 2010
haalde het zo’n 2,5 miljoen vaten olie per dag boven
250
de grond, waarmee het land de grootste olieproducent
van Afrika was.
Economisch analisten worden ook over de groei in
andere sectoren enthousiast. De Nigeriaanse economie is vrijwel het gehele laatste decennium met 7% per
jaar gegroeid. Zakenlieden zien Nigeria als aantrekkelijk land voor investeringen, in de allereerste plaats
omdat de omvang van zijn consumentenmarkt het een
zonder meer voor de hand liggend investeringsdoel
maakt. Steeds vaker spreekt men van het land als een
opkomende markt of een ‘spilmogendheid’, te vergelijken met Turkije, Iran of Mexico. Voor degenen die
proberen de waarschijnlijke koers te begrijpen van wat
een multipolaire wereld is geworden, is Nigeria een
belangwekkend voorbeeld.
Hoe Nigeria crises overleeft
Nigeria is beroemd om zijn diversiteit. Ooit beschreef
een vooraanstaande Britse koloniale ambtenaar het als
‘misschien wel het meest kunstmatige voorbeeld van
de vele bestuurlijke eenheden die in de loop van de
Europese bezetting van Afrika zijn gecreëerd’. Het
overleefde een burgeroorlog in de jaren zestig, die als
inzet de afscheiding van de oostelijke regio onder de
naam Biafra had. Het land wekt op gezette tijden nog
steeds de indruk dat het op het punt staat in elkaar
te ploffen. Het is niet moeilijk de vinger te leggen op
fundamentele tegenstellingen die wortelen in de geschiedenis van het land en in het fatale besluit in 1914
van de Britse gouverneur Lord Lugard enkele zeer ongelijksoortige koloniale bezittingen in slechts één geheel samen te voegen, waarvoor zijn vrouw de naam
Nigeria bedacht. Toch leidt juist het feit dat Nigeria
periodieke crises in zijn bestaan heeft overleefd, tot de
conclusie dat het land duurzamer is dan het vaak lijkt.
Opiniepeilingen van Gallup in zowel 2010 als 2011
concludeerden nota bene dat Nigerianen de meest optimistische mensen ter wereld zijn.
De huidige bedreiging van Nigeria’s eeuwig optimisme komt van Boko Haram, een islamistische beweging die ongeveer tien jaar geleden in het noordoosten van het land ontstond. Na permanent te zijn
gemaltraiteerd door de beruchte gewelddadige en inInternationale Spectator Jaargang 66 nr. 5 | Mei 2012
competente Nigeriaanse politie, is Boko Haram uitgegroeid tot een kracht die meer is dan een protestbeweging. Onlangs berichtte een VN-missie naar de Sahel
dat Boko Haram contact heeft gelegd met Al Qaeda in
de Islamitische Maghreb (AQIM). De harde kern van
de AQIM bestaat uit veteranen van de burgeroorlog
in Algerije van de jaren negentig en omvat strijders die
in Afghanistan hebben gevochten. Het VN-rapport
vermeldt dat zeven leden van Boko Haram werden
aangehouden toen ze door Niger reisden op weg naar
Mali, ‘in bezit van documentatie over de vervaardiging van explosieven, propagandalectuur en namen en
contactgegevens van AQIM-leden’. Op 20 januari dit
jaar doodden leden van Boko Haram meer dan 170
mensen in schietpartijen en bomaanslagen in Kano,
de noordelijke handelshoofdstad van Nigeria. Vorig
jaar voerde de beweging een zelfmoordaanval uit op
een VN-gebouw in Abuja, de hoofdstad van het land.
Alles bij elkaar is de beweging verantwoordelijk voor
honderden doden.
Dat Nigeria in staat is periodieke noodsituaties
te overleven, heeft grotendeels te maken met het feit
dat al zijn politieke elites afhankelijk zijn van inkomsten uit de oliesector. Dit geeft die elites een belangrijk motief om de eenheid te bewaren. Volgens de
Nigeriaanse academicus Ike Okonta is de Nigeriaanse
politiek thans gericht op ‘een strijd om het beheer van
de olierijkdom van het land, die als prooi in de wacht
wordt gesleept en dan wordt gebruikt om politieke
doeleinden te bevorderen en bevestigen’. ‘In deze strijd
vormen de staat en zijn geweldsmiddelen de oorlogsbuit waar het om gaat.’ Bij haar vertrek deed de Britse
koloniale mogendheid haar best om ervoor te zorgen
dat Nigeria bij zijn onafhankelijkheid in 1960 bestuurd zou worden door een politieke elite waarin de
Noordelijke aristocratie, die conservatief was en traditioneel pro-Brits, het voor het zeggen zou krijgen.
Zowel de politiek als het leger – de twee zijn verweven,
aangezien Nigeria het grootste deel van zijn bestaan
bestuurd is door militaire regeringen – is sindsdien
door Noorderlingen gedomineerd.
De grote bron van rijkdom voor de politieke elite,
aardolie, bevindt zich echter in het Zuiden. Daarom
zijn de Noorderlingen niet geneigd zich van Nigeria
af te scheiden. De aspiraties van het Oosten leden een
echec in de oorlog om Biafra van 1967-1970 en de
invloed van politici uit het Oosten heeft sindsdien een
betrekkelijk kleine rol in de federale politiek gespeeld.
Zuidelijke elites geven zo nu en dan lucht aan hun
frustratie over het vaste patroon van Noordelijke dominantie, maar tot op heden is de greep van politici
en militairen van Noordelijke origine voldoende sterk
geweest om nieuwe afscheidingsbewegingen vergelijkbaar met die van Biafra te voorkomen.
Jaargang 66 nr. 5 | Mei 2012 Internationale Spectator
De politiek op federaal, centraal niveau bestaat
voor een groot deel uit een voortdurend proces van
onderhandelen tussen de sterke Noordelijke aanwezigheid in de centrale machtsinstellingen enerzijds en
anderzijds politieke ondernemers van andere regio’s
die voldoende handig kunnen pleiten, onderhandelen
of dreigen om een grotere portie te bemachtigen van
wat Nigerianen ‘de nationale cake’ noemen.
Het is geen toeval dat de briljante Poolse socioloog Stanislav Andreski, die het woord ‘kleptocratie’
bedacht om een regeringsstelsel aan te duiden dat
door diefstal wordt gekenmerkt, in Nigeria woonde en
werkte. Hij gebruikte de term in een boek dat in 1968
verscheen. De Nigeriaanse bestuursstijl op basis van
diefstal lijkt echter steeds minder in staat zich staande
te houden, omdat zij er niet in slaagt onder de meerderheid van de bevolking enige welvaart te verspreiden of daarvoor te scheppen. De zeer gerespecteerde
gouverneur van de centrale bank van Nigeria, Lamido
Sanussi, wees er onlangs op dat Boko Haram ontstond
in het armste deel van Nigeria en dat er een directe
correlatie is tussen de mate van armoede in de 36 staten van het land en de verbreiding van Boko Haram.
In een geruchtmakende lezing wees hij er in februari jl.
ook op dat volgens het centraal bureau voor de statistiek nu honderd miljoen Nigerianen onder de armoedegrens zijn beland. De notie dat Nigeria een land is
dat zich op de een of andere manier altijd door zijn
crisissen weet te worstelen, dient in het licht van deze
feiten wellicht nader onderzocht te worden.
Met andere woorden, er heerst een gevoel dat de
afspraken en gewoonten die het tot nu toe mogelijk
maakten dat Nigeria overleefde, weleens niet langer
voldoende zouden kunnen zijn. De opkomst van Boko
Haram als bedreiging op nationaal niveau en niet louter als provinciale affaire bedreigt een groot aantal
standaardpraktijken van de Nigeriaanse politiek. Veel
hangt nu af van degenen uit het Noorden die de macht
kunnen manipuleren, in het bijzonder de emirs en andere traditionele gezagsdragers die een bepaalde mate
van religieus ontzag hebben onder de voornamelijk islamitische bevolking. De belangrijkste vragen zijn of
ze in staat zullen zijn enige controle over Boko Haram
uit te oefenen, maar ook de mate waarin ze de bedreiging die deze beweging zonder meer belichaamt, als
politiek instrument kunnen hanteren in het onderhandelingsproces met elites uit andere landsdelen.
Is er een investeringszeepbel?
Deze factoren spelen allemaal een rol als het erom gaat
het groeiend besef in het internationaal bedrijfsleven
te beoordelen dat Nigeria een opkomend terrein voor
investeringen vormt. De indruk van dynamiek die veel
lof toegezwaaid krijgt door financieel journalisten,
gaat gepaard met de opkomst van een nieuwe cate251
gorie ondernemers in Lagos, de hoofdstad van het zakenleven. Het is de thuisbasis van bankiers en zakenlui
met werkervaring in New York of Londen en met ervaring met zakendoen op wereldschaal. Nigeria maakt
een snelle groei door in de maakindustrie, de telecommunicatie, de detail- en groothandel, de bouw en de
mijnbouwsector (anders dan olie). Volgens gegevens
van de African Development Bank heeft het land een
middenklasse die ongeveer 23% van de totale bevolking omvat. Nigeria’s BNP per hoofd van de bevolking
is toegenomen van 390 dollar in 2001 tot 1.541 dollar
in 2011. Het zal bijna 2.000 dollar bereiken in 2016,
als de nogal voorzichtige schattingen van het IMF
kloppen. Meer dan wat dan ook, wakkert het groeiend consumptief vermogen van een snelle bevolkingsaanwas een dergelijke belangstelling in het bedrijfsleven aan. Een van de belangrijkste voorvechters van
een schitterende economische toekomst voor Nigeria
is Jim O’Neill, chef-econoom bij de investeringsbank
Goldman Sachs. Dit is de man die de term BRIC uitvond om er Brazilië, Rusland, India en China mee aan
te duiden als de opkomende krachtcentrales van de
wereldeconomie.
Het denkbeeld van Nigeria als een opkomende
middelgrote mogendheid ziet er op papier goed uit.
Maar voordat Nigeria zijn potentieel kan verwezenlijken, dient het toch wel eerst het immense probleem
van de corruptie aan te pakken. Net als de twee voorgaande is de huidige regering goed in het uitgeven
van verklaringen over dit thema, hoewel het land zeker enkele ministers en hoge ambtenaren heeft voortgebracht die getuigen van bekwaamheid en vastbeslotenheid in dit opzicht. Maar corruptie is dermate
verweven met het dagelijks leven en de politiek, dat
het moeilijk is beleidsmaatregelen te verzinnen die het
probleem kunnen inperken. Thans wacht het land bijvoorbeeld op het moment dat de regering verder gaat
met een reorganisatie van de oliesector die al lang geleden is voorbereid, maar die de medewerking vereist
van alle onderdelen van een heel complex overheidsapparaat.
In de tussentijd zijn plannen om het schrikbarend manco aan elektriciteitsopwekking te verhelpen, alweer uitgesteld. Hoewel het een vooraanstaand
olieproducent is, blijkt Nigeria niet in staat een ononderbroken elektriciteitsvoorziening te verzorgen of
voldoende benzine te produceren om automobilisten
te voorzien, dit vanwege de onvoldoende capaciteit
van de krachtcentrales en olieraffinaderijen. Typerend
voor deze situatie is dat de organisatie die formeel de
National Electric Power Authority (NEPA) heette,
meer bekend staat als Never Expect Power Always.
Enthousiastelingen over vooruitzichten voor investeringen lijken de hinderpalen om corruptie terug
te dringen te onderschatten. Analisten dienen voor252
zichtig te zijn en rekening te houden met de neiging
van investeringsanalisten om opkomende markten te
positief in te schatten en hun vooruitzichten zo op te
blazen, dat ze zeepbellen creëren.
Quo vadis, Nigeria?
Nog nooit heeft Nigeria zo’n merkwaardig dilemma
te zien gegeven als nu. Het wordt toegejuicht als een
van de leiders van Afrika’s huidig economisch succes,
maar sinds veertig jaar is het nog nooit zo dicht bij uiteenvallen geweest. Voorspellingen doen over Nigeria is
een ondankbare taak, maar als we alles afwegen, lijkt
het moeilijk voorstelbaar dat het land in zijn huidige
gedaante permanent blijft doormodderen, al zou het
alleen maar zijn vanwege de voortdurende snelle groei
van de bevolking. Deze bevolkingsaanwas lijkt onherroepelijk te moeten leiden tot een doorbraak ten goede
of ten kwade. Maar voortzetting van de status quo lijkt
niet reëel. De volgende vijf jaar zullen ons een veel duidelijker beeld geven van het gelijk of ongelijk van de
optimisten of duidelijk maken dat Nigeria het lot zal
ondergaan van die andere grote multinationale staten,
de Sovjetunie en Joegoslavië, die een eeuw geleden in
min of meer dezelfde periode in het leven werden geroepen.
Stephen Ellis is verbonden aan het Afrika Studiecentrum
te Leiden en de Vrije Universiteit Amsterdam. Vertaling van
dit speciaal voor de Internationale Spectator geschreven
artikel uit het Engels door Gerard J. Telkamp.
Internationale Spectator Jaargang 66 nr. 5 | Mei 2012