Bacchus en Ariadne

Bacchus en Ariadne
Bacchus and Ariadne (1518-24 olieverf)
Het is één van een cyclus van vijf schilderijen
met een mythologische thema geproduceerd
voor de privé collectie van het hertogenlijk
Paleis van Alfonso d’Este uit Ferrara. Drie van
de vijf zijn van Titiaan’s hand, en ook van
Bellini’s (Godenfeest). Dit essemble is een
hoogtepunt
van
de
Venetiaanse
Renaissanceschilderkunst
Titiaan Vecellio 1523-1524
Doek, 172,2 x 188,3 cm.
National Gallery, Londen
“Zij zag bedroefd hoe zich schip verwijderde
en worstelde gekweld met velerlei verdriet.
Maar ginder stormde Bacchus aan met zijn
stoet saters en slilenen van Nysaberg.
Hij zocht jou, Ariadne, met zijn liefdesgloed.
Uitzinnig raasden de Maenaden in het rond.
….De enen zwaaiden hun klimopomrankte
staf, de anderen slingerden met brokken
stierenvlees,
nog
anderen
hadden
kronkelslangen om hun lijf of droegen in hun
korven de mysteriën….Of trommelden op hun
geheven tamboerijnen of lieten koperen
cymbalen rinkelen….”
Catullus, de bruiloft van Paelus en Thetis 64 :
249 – 262, vert. Paul Claes
Kunsttheorie
Verslag van Peter Lubbers,
eind 2011
panelen en het wrijven van pigmenten zoals
het frisse Venetiaans rood en heldere, azuriet blauw. Toen Titiaan van zijn meester eenmaal
mocht gaan schilderen kwam zijn virtuositeit
aan het licht. Spoedig beheerste hij de
techniek zo volmaakt, dat zijn werk nauwelijks
van dat van Giorgione te onderscheiden was.
Iets over
Vecellio
de
schilder
Titiaan
Geboren te Pieve di Cadore, 1485
We zijn vrij goed geïnformeerd over de
levensloop van de schilder en dat hebben we
voor een groot deel te danken aan de ijverige
Vasari maar ook aan Titiaans briefwisselingen.
Titiaan Vecelli werd volgens Vasari in 1480 in
Pieve di Cadore geboren. Zijn geboortehuis in
het dorpje aan de voet van de besneeuwde
Alpen bleef bewaard. Vader Gregorio Vecelli
- een militair - en zijn vrouw Lucia voedden er
vijf kinderen op. De oudste twee, Francesco
en Titiaan, werden rond hun tiende jaar door
hem aan de hand mee genomen naar een
oom in Venetië om hun opleiding te voltooien.
Venetië was een bloeiende metropool, die in
1509 al 115.000 inwoners telde. Voor de
schatrijke kooplui was het verwerven van
kostbare kunstwerken een middel om hun
status te benadrukken en propaganda te
maken voor La Serenissima Republica Veneta.
Het tijdperk was gezegend met giganten uit
de schilderkunst: in Florence en Rome werkten
Leonardo da' Vinci, Michelangelo en Rafaël.
Venetië was beroemd om de gebroeders
Gentile en Giovanni Bellini - beiden bewonderaars en navolgers van hun zwager
Mantegna - en de virtuoze Giorgione, leider
van de moderne schilderkunst. Op topniveau
scheen geen plaats meer voor een nieuw
talent. Maar de jonge Titiaan stapte ambitieus
en leergierig de bottega of werkplaats van
Giovanni Bellini in. Hoewel Giorgione zijn grote
voorbeeld was, leerde hij bij Bellini de
grondbeginselen van het ambacht: het
zuiveren van oliën, het gronden van linnen en
Op de tentoonstelling in Londen is een vroeg
werk te zien 'De Heilige Familie en een
herder' (ca 1510) waarin zowel de kleuren
van Bellini als de compositie van Giorgione
herkenbaar zijn. Maar in 1512 heeft Titiaan
zichzelf gevonden in het realistische 'Portret
van een man' - vroeger hield men hem voor
de schrijver Ariosto - die zijn blauwe,
gewatteerde mouw in al zijn rijke
stofuitdrukking naar ons toe keert. Arrogant,
met even ingehouden adem, beheerst hij de
donkere ruimte.
Het is dit portret waarop de 34-jarige
Rembrandt vol bewondering zijn 'Zelfportret'
(1640) baseerde. Omdat Rembrandt nooit
Italië heeft bezocht, werkte hij naar een
gravure en bleef het Venetiaans blauw van
de mouw hem onthouden.
Hij kon sindsdien rekenen op de beste
opdrachten en hij schilderde zo snel en zo
veel dat Vasari in 1566 al verzuchtte, dat het
onmogelijk is al het werk van Titaan te
beschrijven.
De tentoonstelling van de National Gallery
kan dan ook geen overzichttentoonstelling
zijn. De kern wordt gevormd door de elf
schilderijen uit eigen bezit, aangevuld met
hoogtepunten uit Titiaans werk en diens
medewerkers, die door musea uit vele landen
in bruikleen werden gegeven. Londen biedt
ook een primeur: voor het eerst sinds de
zestiende eeuw is een serie mythologische
schilderijen die Titaan in opdracht van de
hertog van Ferrara maakte, bij elkaar te zien.
In 1516 werd de meester door Alphonso d'Este
benaderd om diens Camerino d'Alabastro,
een privévertrek in het hertogelijk paleis, op te
sieren. Hoe groot de eer was blijkt wel uit het
feit dat Giovanni Bellini en Dosso Dossi al
bijdragen hadden geleverd en dat zelfs
Michelangelo en Rafaël daarvoor waren
gevraagd. Tussen 1518 en 1524 schilderde
Titiaan 'Bacchus en Ariadne' (in bruikleen van
het Prado, Madrid), 'Het Offer aan Venus'
(idem) en 'Het Bacchanaal' (eigendom
National Gallery), die in 2003 herenigd zijn.
Op 'Het Bacchanaal' is het een glazen kan
met rode wijn, die in de hand van een
beschonken Bacchant in het midden van het
doek balanceert. Vasari schrijft over '.. een
slapende, naakte vrouw die zo mooi is dat ze
lijkt te leven.' De hertog van Ferrara
waardeerde de vele putti figuurtjes: '..een van
de fraaiste details is hoe zo'n putto in een rivier
staat te plassen en in het water zichzelf
weerspiegeld ziet..'
… en stierf met 96 jaar op 27 Augustus 1576 te
Venetië
De bijna naakte God Bacchus vliegt /
springend van de kar, kijkend naar Ariadne
met wingerdkrans op zijn hoofd
Links boven in de knalblauwe lucht : 8
overdreven neergezette sterren
Links ( voor de peuter sater), staat een king
Charles spaniel te blaffen naar de stoet toe.
Een veel voorkomend dier in Titiaanse
beelden.
Midden links; 2 jachtluipaarden met halsband
kijkend naar elkaar; staan als enige wezens stil
Halfpeuter-half geit ( sater) voorop, met plant
en bloemenkrans, kijkt als enige uit het
schilderij; heeft aan een touw een kalfskop
vast. Voor zijn pas staat een blaffende hond
naar hem toe gericht.
Onderaan gedetaileerde kruiden geschilderd;
heermoes , waterkers in bloei, e.a. kruiden
Links onder : een beker( urn, kelk) met
inscriptie van de artiest ( TICIANVS) liggend op
een geelkleurige kleed.
Tweede figuur (sater) uit het midden naar
rechts : behaarde man met windingen van
een slang.
Opdrachtgever Alfonso d’Este (1476-1534)
Het schilderij..wat zien we?
De compositie is verdeeld in twee driehoeken;
de één rechts met de bonte stoet van kleuren
groen en bruin; de ander van de blauwe lucht
met de twee geliefden ( geschilderd met het
dure lapis lazuli pigment )
Links Ariadne staand met haar rechterbeen
naar achter en gewikkeld in blauw, rood, wit
kleed..wijzend naar het schip ver links van
haar
Deze figuur is geïnspireerd door het sculptuur
“de Laocoön-groep” gemaakt in de eerste
eeuw na Christus, maar pas in Rome
gevonden in 1506. (Het verhaal van Laocoön
groep hoort tot die van de Tojaanse oorlog.)
Achter de sater met slang omwrongen, rechts
op het doek, een sater met wijnranken
omkranst net als zijn stok. Hij zwaait met een
runderpoot en bacchante een tamboerijn.
Boven de sater met wijnrank omkranst, ligt en
ondersteunt
wordt
de
dikke
Silenus,
pleegvader van Bacchus en aanvoerder van
de saters die zijn roes uitslaapt op zijn ezel.
gooit en zo ontstaat de constellatie “Corona”.
Huwelijk daarop zal volgen.
Er
zijn
meerdere
onderwerpen
over
Bacchusfiguren
gemaakt
door
diverse
kunstenaars uit diverse disiplines, bijvoorbeeld
het ballet Bacchus et Ariadne van Albert
Roussel en Dionyzos, de roman van Louis
Couperus.
Tot zover het pré Iconografische onderzoek
het verhaal
(Iconografische beschrijving)
Dionysos met mitra (hoofdband) en thyrsos en een
op de kithara spelende Ariadne (detail van de
zogenaamde Vase Borghèse; Attische marmeren
kylix, ca. 40–30 v.Chr., Louvre).
Het onderwerp stamt af van gedichten,
versen van de dichters Ovidius en Catullus.
De Kretische koningsdochter Ariadne verliet
haar vaderland Kreta om de Athener Theseus
te volgen. Ze had hem uit liefde geholpen om
op Kreta uit het labyrint van de mensetende
Minotaurus te ontsnappen. Ze wordt verlaten
op het Griekse eiland Naxos, door haar
geliefde Theseus, wiens schip weg vaart
geheel links. Ze wordt ontdekt door de god
Bacchus, die met een stoet van dieren, maar
ook van maenaden en satyrs rondreisd, in
een kar getrokken door 2 luipaarden. Bacchus
ziet Ariadne, wordt ter plekke verliefd, haast
vliegend uit zijn kar naar haar toe. Bacchus tilt
Ariadne tot aan de hemel en zo ontstaat de
sterren constellatie Corona; de 8 sterren, te
zien links boven in het schilderij. Uit een
andere versie van de mythe blijkt dat
Bacchus, Ariadne’s gouden kroon (diadeem),
een huwelijksgeschenk, tot aan de hemel
Ariadne op het eiland Naxos , George frederick
Watts, 1875
Iconografische interpretatie
Waarom Alfonso Titiaan uitgekozen had? Dat
lijkt me duidelijk omdat Titiaan de grootste,
best betaalde, meest gevraagde en meest
veelzijdige Venetiaanse
schilder uit het
hoogRenaissance was ! En Alfonso d’Este had
de centen !
Waarom het onderwerp? Waarom heeft
Alfonso diverse Bacchanalen uitgekozen?
Misschien om de hoop naar een (prettig)
leven in het hiernamaals uit te beelden. Dit
wordt zeker versterkt door alle aanwezige
planten die in het algemeen vruchtbaarheid,
overwinning en welvaart en
betekenen
zouden. De tyrsusstaf van Bacchus’ volgeling
is ook een symbool van het leven na de dood.
En als de windingen van de slang om de sater
heen de 4 jaargetijden betekenen, mag men
dan ook wel conluderen dat het welvaart en
overwinning voor het hele jaar en voor altijd
moge betekenen !
De urn zou het water kunnen symboliseren of
de beker waaruit Bacchus en volgelingen hun
wijn gingen drinken?
De
sterren
zijn
waarschijnlijk
de
vertegenwoordigers van het melkwegstelsel
Bacchus door Leonardi da Vinci
Iets over Bacchus..
Bacchus is in de Romeinse godsdienst de god
van de wijn, alsmede god van de roes en van
dronkenschap. Hij is de zoon van Jupiter en
Semele, de dochter van Kadmos.
In de Griekse godsdienst was Bacchus
Dionysos, de zoon van Zeus en Semele, de
dochter van de Thebaanse koning Kadmos.
Toen zijn moeder zwanger van hem was, werd
zij door Jupiters bliksem getroffen. Het
ongeboren kind werd vervolgens in Jupiters dij
genaaid, en kwam drie maanden later ter
wereld. Hij werd voorgesteld als een naakte of
halfnaakte jongeman, vaak met een kroon
van wingerdbladeren en vergezeld door
Ariadne of een panter.
Roes en dronkeschap mag dan wel negatief
klinken; Wijn, ook wel Dionysios’vrucht
genoemd, betekent de groeikracht van de
aarde. De wijndruif is alleen daarom de
vrucht, die hem bijzonder geheiligd is, omdat
zij, hoezeer uit vocht geboren, een warme
gloed aan haar vruchten weet te geven en
de mengeling van zwakheid en moed, van
weelderigheid en kracht, waarvan de druif
het symbool is, geheel en al weer wordt
aangetroffen in het karakter van Dionysos.
Maar ook alle bomen en alle boomvruchten
stonden onder zijn bijzondere hoede. Daarom
waren hem alle vochtige plaatsen geheiligd,
voornamelijk die, waar de vruchtbaarheid van
de bodem het gevolg van die vochtigheid
was. Vele bronnen waren hem geheiligd, hij
kon ook of zelf of door zijn dienaressen
bronnen doen stromen uit rotsen, waartegen
met de thyrosstaf werd geslagen, bronnen,
niet alleen van water, maar ook van wijn,
melk en honing.
Hij werd vooral vereerd in Athene, Thracië,
Boeotië, India en op Naxos, het eiland waar
Theseus Ariadne achterliet.
Bacchante Tamboerijn spelend, William Etty.
Maenaden zijn nimfen die Dionysos (god van
de wijn, het plezier en de dans) vergezellen en
vereren, maar ook sterfelijke vrouwen kunnen
mainaden worden. De mainaden dragen
lange gewaden en dierenvellen. Vaak
worden ze afgebeeld met een kroon van
wijnranken. Ze staan bekend als gestoorde
vrouwen) die wilde dansen uitvoeren en
toegeven aan grof geweld, seks, drank en
verminking. Hun voedsel bestaat uit rauw
vlees, dat zij met blote handen van hun
slachtoffer afscheuren.
Sater (rechts op het doek) Jan Steen, 1660
Sater (satyr) is een figuur uit de Griekse
mythologie. Het is een vrolijk en ondeugend
boswezen, behorend tot het gevolg van de
god Dionysius. Bokkenstaart, -oren en soms
ook -poten, en een ithyphallos (erecte penis)
behoren tot zijn fysieke kenmerken. Satyrs zijn
doorgaans sterk behaard en dragen een
baard. Een veel voorkomend attribuut is de
fluit. De satyr staat bekend om zijn lust voor
wijn en het verleiden van nimfen en efeben.
De satyrs lieten instinct boven rede gaan,
anarchie boven orde,extase boven ascese,
overvloed boven matigheid. Zij symboliseren
wellust en vervoering, net als de vrouwelijke
volgelingen van Dionysos, de maenaden of
Bacchanten.
Ariadne is een planetuïde gelegen in de
planetoïdengordel tussen de banen van de
planeten Mars en Jupiter. Afhankelijk van
bepaalde standen is ze is dan met een
eenvoudige amateur-telescoop te vinden.
Restauratie
Het canvas doek was twee maal opgerold
geweest in de eerste eeuw van zijn bestaan,
wat natuurlijk disastreuse gevolgen heeft
gehad. Vanaf de negentiende eeuw en
verder is hij vaker gerestoreerd om verbleking
te voorkomen. De laatste, zwaarste restoratie
was uitgevoerd in het museum waar het
schilderij nu nog hangt, the National Gallery te
Londen (museum voor schilderkunst), was
tussen 1967 en 1968.
Toen de bovenste laag vernis ( blanke lak)
werd weggehaald, ging delen van de
onderliggende verflaag ook verloren en was
het “herverven”noodzakelijk. Door deze
restauratie noteerden kunstcritici dat het
gerestaureerd stuk links boven in de “lucht” nu
platter en bleker geworden was.
Titiaan heeft op het laatst subtiele laagjes verf
aangebracht die men nu denkt verloren
gegaan te zijn. Het aanbrengen van latere
vernis lagen heeft het schilderij ook niet ten
goede gedaan; Het is naar mening meer
bruin en smerig geworden.
Geraadpleegde Literatuur
(en websites)








Symbolen en allegorieën, Matilde
Batistini,
uit
de
reeks
“Kunstbibliotheek”, 2002
De kunst van het kijken, Patrick de Rijck
(Iconografie van de Europese schilderkunst, 14de - 18de eeuw), Ludion, 2004
Kunst met voetnoten, Ad de Visser,
Inhoud en betekenis in de beeldende
kunst,1989
Wickipedia
Verwijzing naar werk van Hesiod, oud
Griekse dichter (+/- 700 v Chr.)
www.iconclass.org
www.kunstkennis.nl
www.nationalgallery.org.uk