Leren van onderzoek door docenten

Praktijkonderzoek /// Loes van Wessum en Wietske Miedema
Leren van onderzoek
door docenten
Docenten doen in toenemende mate onderzoek, bijvoorbeeld omdat zij op een academische
school werken of in het kader van hun master. Wat kan onderzoek door docenten bijdragen
aan hun professionalisering, onderwijsverbetering en kennisontwikkeling?
Bovendien hecht de docent in het algemeen
aan zijn eigen, in de praktijk bewezen
werkwijzen
38
-12-18
Januari 2013
Het onderwijs is voortdurend in ontwikkeling. Scholen willen beter inspelen op de behoeften van de omgeving: de ouders, de leerlingen, het
vervolgonderwijs, de toekomstige werkgevers. Dit roept allerlei vragen
op over het onderwijs en het lesgeven. Die vragen komen niet alleen
voort uit de dagelijkse praktijk maar ook uit maatschappelijke ontwikkelingen. Al was het alleen maar doordat het onderwijs op dit moment
een prominente plaats inneemt in het publieke debat. Deze situatie
vraagt veel van scholen en in het bijzonder van de docenten. Er wordt
van hen verwacht dat zij de actuele ontwikkelingen in de maatschappij
en in hun beroep bijhouden en dat ze de nieuwste inzichten toepassen op het gebied van hun schoolvak én op het gebied van het leren,
begeleiden en onderwijzen. Nieuwe wetenschappelijke inzichten in het
onderwijs en nieuwe resultaten van onderwijsonderzoekers verschijnen in rap tempo. Maar inpassing in de dagelijkse praktijk is niet altijd
eenvoudig, daarvoor is de onderwijspraktijk ook veel te gecompliceerd.
Docenten staan vaak sceptisch tegenover de toepasbaarheid van onderwijskundige inzichten. Bovendien hecht de docent in het algemeen
aan zijn eigen, in de praktijk bewezen werkwijzen.
Praktijkonderzoek
Het lijkt erop dat onderwijspraktijk en onderwijsonderzoek twee
gescheiden werelden zijn. Gelukkig worden er sinds kort in Nederland
stappen ondernomen om hierin verandering te brengen. De oplossing
wordt o.a. gezocht in het stimuleren van het zelf doen van onderzoek
door docenten op scholen, in samenwerking met collega’s uit de
lerarenopleidingen. Masterlerarenopleidingen willen bij die tendens
aansluiten door hun studenten – die immers vaak al jaren onderwijservaring hebben – ook een onderzoekservaring te laten opdoen. De
focus ligt daarbij binnen de masteropleidingen niet zozeer op het leren
om onderzoek te doen, maar op het leren van onderzoek doen. De
opleiding leidt immers niet op tot onderzoekers, maar tot eerstegraadsdocenten, waarbij het ontwikkelen van een onderzoeksmatige houding
van belang is. De opleidingen hebben de ambitie om een docent op
te leiden die beschikt over een kritische, onderzoekende houding, die
nieuwe ontwikkelingen initieert en kritisch kijkt naar de resultaten van
in gang gezette verbeteringen en vernieuwingen. Door onderzoek te
doen naar het primaire proces reflecteren docenten op de eigen onderwijspraktijk waardoor verbeteringen gerealiseerd kunnen worden.
Een van de alumni verwoordt een voor hem belangrijke leerervaring als volgt: ‘Dat is misschien wel de grootste meerwaarde
van de hele opleiding, dat je kritisch naar jezelf kijkt en kunt
verantwoorden waarom je een aantal dingen anders zou willen
doen en ook gaat doen. Niet op basis van instinct, maar op
basis van gegevens. We gaan het niet zo doen, we gaan het
anders doen.’
Onderzoek naar (vak)didactiek
Een van de moeilijkste aspecten van het doen van onderzoek is het formuleren van een goede onderzoeksvraag. Meestal start je met heel veel
mogelijke vragen. Er valt zoveel te onderzoeken, waar kies je uiteindelijk voor? Op welke wijze kun je gebruik maken van wat er allemaal al
bekend is over een bepaalde thematiek? Hoe kun je op de schouders
van anderen gaan staan en de onderwijspraktijk verder helpen? Het
is belangrijk om docenten bij het beantwoorden van deze vragen te
ondersteunen. Je kunt hun bijvoorbeeld een aantal onderzoeksthema’s
aanbieden, liefst thema’s waarin het primaire proces centraal staat,
waarvan de docent zich eigenaar voelt en waarop hij in zijn handelen
invloed kan uitoefenen. De docent doet praktijkgericht onderzoek naar
de leerprocessen van leerlingen en het pedagogisch en (vak)didactisch
handelen dat deze leerprocessen stimuleert. Het zijn thema’s die het
hart van onderwijs raken.
Voorbeelden van onderzoeksthema’s:
• De misverstanden die bij leerlingen rijzen rond bepaalde
concepten
• Manieren van uitleggen van concepten die ‘werken’
• Eigenschappen van de digitale toets om begrippen te toetsen
• Stimuleren van gebruik van leesstrategieën bij begrijpend lezen
• Gebruiken van sociale media bij instructie
Samen kennis ontwikkelen
Voor veel docenten (de studenten van de eerstegraadsopleiding) is
onderzoek doen een eenzame aangelegenheid. Bovendien verdwijnen
veel onderzoeksresultaten in de la nadat het eindwerkstuk is ingeleverd. Dat is jammer, want op die manier wordt veel kennis en ervaring
niet gedeeld. Door docenten samen te laten werken aan onderzoeksthema’s bestaat de mogelijkheid met en van elkaar te leren. Dat kan
door docenten hetzelfde onderzoek op meerdere scholen te laten
uitvoeren. Op meerdere scholen worden dan gegevens verzameld
waarbij de overeenkomsten en verschillen tot interessante uitkomsten
kunnen leiden of tot nieuwe onderzoeksvragen. Het is ook mogelijk
dat docenten ieder hun eigen onderzoek doen, maar wel samenwerken in bijvoorbeeld het bestuderen van literatuur of het maken van
de onderzoeksinstrumenten (op welke wijze worden de onderzoeksgegevens verzameld). Alleen al het praten over het eigen onderzoek
scherpt de eigen gedachtegang en kan tot nieuwe ideeën leiden.
Het presenteren van (aspecten van) het onderzoek en elkaar kritisch
bevragen verbetert de kwaliteit van het onderzoek. Bovendien ontdekken docenten dat ze niet de enigen zijn die op bepaalde momenten
in het onderzoeksproces tegen problemen aanlopen. Door samen
onderzoek te doen binnen professionele leergemeenschappen wordt
binnen de opleiding met en van elkaar geleerd. Binnen de professionele leergemeenschap werken docenten uit het voortgezet onderwijs
en lerarenopleiders samen aan de ontwikkeling van een vakdidactisch
kennisbestand. Door voort te borduren op eerder onderzoek, niet alleen van derden, maar ook van collega’s die de opleiding volgen of gevolgd hebben of aan de opleiding werkzaam zijn, wordt verder kennis
ontwikkeld. Omdat het kennis is die voortvloeit uit praktijkonderzoek
door experts (namelijk de docent) en deze kennis betrekking heeft op
de kern van het onderwijs, namelijk het leren van leerlingen en het
vakdidactisch en pedagogisch handelen van docenten, verwachten we
dat de onderwijspraktijk hier baat bij heeft. De toepasbaarheid voor
de eigen onderwijspraktijk is waarschijnlijk groot omdat
het voortvloeit uit onderzoek dat door collega’s gedaan is.
Van 12 tot 18 hoopt binnenHet ‘not invented here’ syndroom krijgt dan wellicht minder
kort in samenwerking met o.a.
kans de kop op te steken dan bij onderzoeksresultaten die
de HvA een serie artikelen
gezien worden als ver van mijn bed. We hopen dat ondervan docenten te publiceren
zoekende docenten meer over hun eigen onderzoek willen
over hun onderzoek.
schrijven en dat dat zal leiden tot inspiratie op de eigen
school. 
Loes van Wessum ([email protected]) en Wietske Miedema
(w.g. [email protected]) zijn werkzaam als programmaleider
onderwijsonderzoek en docent aan masteropleidingen van de
Hogeschool van Amsterdam.
Januari 2013
-12-18
39