Jaarverslag - Submarine Channel

Bestuursverslag 2013
A - Toelichting op het exploitatieresultaat
3
B - Toelichting op de financiële positie
3
C - Inzichtelijke en kwalitatieve beschrijving van de verrichte activiteiten van 2013
4
1. Het produceren en vertonen van innovatieve transmedia producties
4
2. Het programmeren en contextualiseren van ontwikkelingen op het gebied van
transmedia en digital storytelling
9
3. Spin-offs, live-events en samenwerkingsverbanden
11
4. Onderzoek naar nieuwe distributiekanalen
14
D - Analyse bezoekcijfers Submarine Channel projecten 2013
15
E - Samenstelling Raad van Toezicht en directie
18
A - Toelichting op het exploitatieresultaat
Het resultaat over 2013 is € 901,- (positief). Het resultaat ligt in lijn met de begroting.
De totale baten zijn 3% hoger dan de begroting, De stijging wordt voornamelijk veroorzaakt door hogere
indirecte opbrengsten.
De totale lasten zijn ook met 3% gestegen ten opzichte van de begroting. Deze stijging wordt veroorzaakt als
gevolg van hogere activiteitenlasten, deze kosten zijn gedekt door de extra verworven financiering op de
activiteitenlasten.
Het % eigen inkomsten is in 2013 21%, in 2012 was dit 30%. De daling komt voornamelijk doordat er minder
directe/indirecte opbrengsten waren in 2013 ten opzichte van 2012.
B - Toelichting op de financiële positie
De solvabiliteit van de Stichting is per 31 december 2013 9%, dit is verlaagd ten opzichte van 2012, in 2012 was
de solvabiliteit 16%.
De Stichting kan zowel op korte als op lange termijn aan alle verplichtingen voldoen, mede door de nieuwe
financiering voor de komende twee jaar.
Toelichting op de balans
ACTIVA
De totale activa is € 181.555,- hoger dan 2012, dit komt voornamelijk doordat er nog subsidiegelden en overige
bedragen geïnd moeten worden. Dit zal naar verwachting begin 2014 gerealiseerd zijn.
De vorderingen op gelieerde rechtspersonen is inmiddels volledig afgelost in 2013.
PASSIVA
De totale passiva is € 181.555,- hoger dan 2012, dit komt voornamelijk doordat er nog een hoog bedrag is aan
nog te betalen projectkosten. Deze uitgaven zullen naar verwachting begin 2014 gedaan zijn.
De directe en indirecte inkomsten bedragen € 153.500,- ten opzichte van de begrote
€ 183.080,-. De totale subsidies/bijdragen zijn hoger dan begroot, € 578.520,-, er was
€ 528.420,- begroot. De inkomsten worden echter volgens de definitie verdeeld in incidentele en structurele
inkomsten, en overige inkomsten. Het totale bedrag aan incidentele inkomsten is €150.100,-. Dit bestaat uit
bijdragen van het Mediafonds en het Filmfonds.
Hierdoor is het eigen inkomsten percentage 21%, en er was een percentage van 26% begroot. We streven naar
een percentage van 25%, we gaan ons richten op andere inkomsten zoals crowdfunding.
BESTUURSVERSLAG 2013
3
C - Inzichtelijke en kwalitatieve beschrijving van de verrichte
activiteiten van 2013
1. Het produceren en vertonen van innovatieve transmedia producties
Elk jaar produceren we een aantal transmedia projecten die nieuwe richtingen in storytelling verkennen. De
intentie is om elk jaar minimaal een documentair en animatieproject te realiseren, al dan niet met game
elementen. Echter in veel gevallen gaat het om een combinatie van film, game en animatie. Hieronder volgen
een aantal voorbeelden van de belangrijkste projecten die in 2013 in ontwikkeling zijn gegaan of waren en de
projecten die zijn gepubliceerd dan wel afgerond. Naast deze projecten zullen we ook ieder jaar een aantal
projecten ontwikkelen waarin we in kunnen spelen op actuele ontwikkelingen.
BESTUURSVERSLAG 2013
4
LAST HIJACK INTERACTIVE
Last Hijack Interactive is onderdeel van een groter transmedia project wat bestaat uit een vernieuwende online
interactieve ervaring geproduceerd door Submarine Channel, en een lange documentaire geproduceerd door
Submarine BV. Vanwege het onderwerp en de locatie kende het project een lange ontwikkelperiode. Het
zwaartepunt van de productie voor het interactieve deel lag in de tweede helft van 2013.
Last Hijack vertelt het verhaal over Somalische piraterij. Waar de film het verhaal vertelt vanuit het perspectief
van de Somalische piraat Mohammed en zijn directe omgeving, belicht Last Hijack Interactive zowel de
Somalische als de Westerse kant van een kaping. In de ontwikkeling van het project is zorgvuldig gekeken naar
de technische mogelijkheden om een transmediale ervaring te creëren die de film op essentiële punten aanvult
om zodoende een completer beeld te scheppen van een complexe realiteit en de recente geschiedenis van
Somalië, waar nauwelijks archiefbeelden van bestaan. The Last Hijack Interactive gaat door waar de
documentaire stopt – een interactieve belevenis op het web biedt daar uitgelezen mogelijkheden toe. Het
interactieve verhaal, vertelt door middel van een mix van documentaire beelden en geanimeerde gedramatiseerde
scènes, vertelt het meeslepende verhaal van een kaping verteld vanuit twee perspectieven: dat van een
Somalische kaper en van de Westerse kapitein van een gekaapt schip.
Het verhaal van Last Hijack Interactive volgt de Somalische piraat Mohamed, die zich aan het voorbereiden is
op een volgende kaping, maar tegelijkertijd in zijn persoonlijke leven veel tegenstand ondervindt van zijn ouders
en toekomstige bruid. Aan de andere zijde volgen we de kapitein van het schip wat gekaapt wordt, Colin.
Verderop in het verhaal ontmoeten we ook zijn bezorgde vrouw en een onderhandelaar met ervaring in
kapingen. We zien de dilemma’s waar beide partijen mee worstelen en daarmee geeft Last Hijack ook inzicht in
de complexe problematiek van de geglobaliseerde wereld.
Last Hijack Interactive bestaat uit een helder verhaal waarbij de kijker kan zich bewegen door de centrale
vertelling van de kaping vanuit het perspectief van de kapitein of de kaper (we noemen dat het smalle pad) of
kan uitweiden naar de verschillende verdiepende onderdelen (het brede pad). De mannen staan lijnrecht
tegenover elkaar wat visueel wordt verbeeld door middel van een split screen. De kijker kan op één van beide
hoofdpersonen klikken om diens verhaal te volgen. Het brede pad bestaat uit achtergrondverhalen van zowel de
kapitein als de piraat. Vanuit het smalle pad kan de kijker naar deze verhalen navigeren. De oorzaken van het
ontstaan van piraterij in Somalië (de burgeroorlog) en de Westerse rol daarin (o.a. overbevissing) zullen ten
grondslag liggen aan deze achtergrondverhalen. Vragen als: wat beweegt iemand om als piraat op zee te gaan, of
waarom laat iemand zijn familie maanden achter om te gaan vissen op zee worden geprobeerd te beantwoorden.
BESTUURSVERSLAG 2013
5
Ook centraal staat de vraag: wie hebben er profijt van de piraterij, zowel in het Westen (bijvoorbeeld
verzekeringsmaatschappijen en de onderhandelaars), als in Somalië zelf? Wie zijn de verliezers van piraterij, de
familie van de piraten? Hoe verloopt zo’n hijack in het echt? En hoe wordt dit ervaren door zowel Mohammed
als de kapitein? En door hun families?
Voor dit project is geld beschikbaar gesteld voor de productie door het Filmfonds en het Mediafonds.
De Duitse omroep ZDF participeert in zowel de gelijknamige documentaire (geproduceerd door Submarine BV)
als in het interactieve deel wat door Submarine Channel geproduceerd wordt.
De productie van The Last Hijack Interactive is in november 2013 van start gegaan. Mirka Duijn is interactive
director van het project, tevens is Alexander Oey betrokken bij de regie. Hij heeft de regie van het deel van de
Westerse kapitein op zich genomen.
De documentaire, getiteld Last Hijack, ging in première op het prestigieuze Berlinale Film Festival in Berlijn in
2014 waar de film het Panorama Dokumente programmaonderdeel opende. Last Hijack Interactive zal worden
gelanceerd op het South by Southwest Interactive – het belangrijke internationale festival voor film, muziek en
interactieve media in Austin, Texas. De regisseurs Femke Wolting en Tommy Pallotta zullen het transmedia
project ter plekke lanceren en introduceren.
UNSPEAK – WORDS ARE WEAPONS
De webdocumentaire Unspeak – Words Are Weapons is geïnspireerd op het fascinerende boek van Steven
Poole, de Britse auteur columnist en journalist (The Guardian). Unspeak gaat over de manipulatieve kracht van
taal; over hoe politiek of maatschappelijk gevoelige onderwerpen door lobbygroepen en politici benoemd en
hernoemd worden om de ware boodschap te verhullen én om de vijand strategisch monddood te maken.
Steven Poole's schrijfstijl is pakkend, meeslepend en bij vlagen humoristisch. Zijn analyses van
alomtegenwoordige termen als Global Warming, War on Terror, Smart Phone, File Sharing, The Cloud en
Obamacare zijn verbluffende eye openers. Interessant is ook de rol van de media in de verspreiding van
Unspeak. Met hun behoefte aan soundbytes en pakkende quotes neemt de media termen van politici vaak
klakkeloos over. Daarmee stimuleert de media Unspeak, in plaats van ze kritisch te onderzoeken.
Het achterliggende idee van het boek is dat je Unspeak kunt neutraliseren door het te herkennen. Dat sprak de
redactie van Submarine Channel zeer aan en inspireerde ons tot het maken van de webdocumentaire. De website
is een aanvulling op het boek en draagt bij aan het media savvy maken van burgers. Een van de voornaamste
BESTUURSVERSLAG 2013
6
doelen van het online project is om een jonger publiek op onderhoudende manier bewust te maken van de wijze
waarop taal misbruikt kan worden door politici, het bedrijfsleven en lobbygroepen.
Het project bestaat uit twee componenten: Een serie van 6 korte kritisch-satirische en visueel associatieve
collagefilms die verspreid worden via de Unspeak website, via social media en via de bekende videoplatforms.
De visuele vorm is een spannende en onderhoudende mix van recente mediaquotes, found footage en
typografische toevoegingen met een voice over van Poole zelf. Zes verschillende regisseurs maakten een
dergelijke korte film welke grotendeels in 2012 werden geproduceerd. De tweede, interactieve component werd
in 2013 geproduceerd en bestaat uit een serie unieke datavisualisatietools waarmee de proliferatie van Unspeak
via de media en social media kan worden getraceerd en geanalyseerd. Verder bestaat het interactieve deel uit een
Crowdsourced Unspeak woordenboek. Voor het design van het interactieve format en de datavisualisaties werkte
Submarine Channel samen met gerenommeerde Nederlandse ontwerpers Catalogue Tree.
Op 20 juni was de Nederlandse première in EYE, Amsterdam als onderdeel van Submarine Channel's
tweemaandelijkse serie events. Het program bestond uit een live column van Steven Poole, een presentatie van
de datavisualisatietools door Channel redacteur Katy Yudin. Een aantal regisseurs betrokken bij het project
waren aanwezig.
Respons
Het project ging in premiere op DOK Leipzig. Het project wordt positief ontvangen op festivals en presentaties.
Er verschenen interviews en artikelen in diverse media (o.a. iDocs, DOXMagazine, Filmmaker Magazine,
Storyplanet). We ontvangen regelmatig positieve reacties van studenten en docenten vanuit scholen en
universiteiten. We zien deze positieve feedback echter niet voldoende geflecteerd in de bezoekcijfers van de
Unspeak website en ook niet in de 'kijkcijfers' van elk van de 6 individuele filmpjes. Een embedded researcher
van de Universiteit van Amsterdam werkt op dit moment aan een analyse van het gedrag van bezoekers op de
website. Een van de voorlopige uitkomsten uit dat onderzoek is dat de datavisualisatietools veel vragen
oproepen. Verder zijn er een aantal navigatieproblemen aan het licht gekomen. Deze en andere issues gaan we in
2014 oplossen, waarna we de '2.0 versie' van de website zullen relaunchen.
Wereldpremière: DOK Leipzig; Nominaties: Prix Europa 2013, Berlijn; IDFA DocLab Award, Amsterdam;
Presentaties: RIDM – Montreal International Documentary Festival; Submarine Channel Live @ EYE en
Vodaphone Firestarters, Amsterdam.
DOCTOR/DEALER
De interactieve documentaire Doctor/Dealer is een interactieve verkenning van een van de uitwassen van onze
prestatiegerichte samenleving. Het project gaat over onze groeiende afhankelijkheid van prestatieverhogende
drugs en medicijnen, en onderzoekt op provocerende wijze de verstrengeling van belangen en de soms dubieuze
rol van artsen, doctoren en de farmaceutische industrie in deze zorgwekkende tendens. In het beleidsplan voor de
periode 2013-2016 kondigden we aan Doctor/Dealer te zullen gaan ontwikkelen in 2013. Dat plan is voorlopig
van de baan. Het project –gebaseerd op een origineel idee van regisseur, interactieve producer en voormalig
Submarine Channel redacteur Lotje Sodderland– is uitgesteld omdat de maakster een hersenbloeding heeft
gehad, en lange tijd moet revalideren. We sluiten niet uit dat het project alsnog ontwikkeld wordt in de nabije
toekomst. In plaats van Doctor/Dealer zijn er twee kleinere projecten geïnitieerd, de e-boektrailers en de
webversie van het project Lagos Wide & Close.
E-BOEKTRAILERS
Charles den Tex is een Nederlandse thrillerauteur. Verschillende van zijn boeken werden bekroond met een
Gouden Strop en worden nu door Den Tex zelf uitgegeven als e-boek, verkrijgbaar via de webshop van de
auteur. Submarine Channel sloot een barter deal met de auteur. Hij redigeerde het script voor een productie in
BESTUURSVERSLAG 2013
7
ontwikkeling. In ruil produceerde en distribueerde Submarine Channel eboektrailers voor vier van zijn bekendste
titels, met als voornaamste doel: een aantal nieuwe interactieve animatietechnieken onderzoeken door middel
van een concreet klein project.
We nodigden vier jonge talentvolle Nederlandse illustratoren/striptekenaars uit om e-boektrailers te maken in de
vorm van korte motion comics: Jules Calis, Aimée de Jongh, Mickey Cohen en Jasper Rietman; alle vier makers
studeerden de afgelopen drie jaar af aan een Nederlandse academie, met uitzondering van Cohen die nog
studeert. Voor de meeste makers, met uitzondering van De Jongh, was het een eerste kennismaking met
animatie. Op verzoek van Submarine Channel maakte Calis bij het produceren van zijn eboektrailer gebruik van
een beta-versie van MotionArtist; nieuwe software die speciaal wordt ontwikkeld voor het maken van motion
comics – een multimediale variant op het beeldverhaal wat sterk in opkomst is. In samenwerking met Submarine
developers werkten De Jongh en Rietman met de parallax scrolling techniek, een HTML5 techniek waarmee de
suggestie van animatie gewekt wordt doordat verschillende layers met tekeningen over en langs elkaar bewegen
wanneer de gebruiker scrolt in de browser.
In het boektrailer project combineren we talentontwikkeling met onderzoek naar nieuwe vormen van
storytelling. Door het produceren van experimentele korte trailers ontstaat een snelle leercurve. De overige drie
trailers verschijnen in de eerste helft van 2013 en worden verspreid via de Submarine Channel website en social
networks, en via de kanalen van Charles den Tex en uitgeverij De Geus.
De editie van Submarine Channel Live @ EYE van 25 juli was gewijdt aan de spectaculaire opkomst van de
boektrailer. (Meer hierover onder het kopje 'Events').
http://booktrailers.submarinechannel.com
LAGOS WIDE & CLOSE – An Interactive Journey Into An Exploding City
Submarine Channel vindt het belangrijk om haar portfolio aan projecten regelmatig op te waarderen naar nieuwe
platforms of naar nieuwe kanalen. Dat geldt uiteraard alleen voor projecten die door de jaren heen niets aan
actualiteit of relevantie hebben ingeboet. Een goed voorbeeld van een dergelijk project is Lagos Wide & Close.
In 2002 maakte regisseur Bregtje van der Haak in samenwerking met architect Rem Koolhaas en The Harvard
Project on the City de documentaire Lagos/Koolhaas over zelforganisatie en urbanisatie in de Nigeriaanse
metropool Lagos. Samen met ontwerper Silke Awaro maakte Bregtje in een baanbrekend vervolg, de
interactieve DVD Lagos Wide & Close – an Interactive Journey into an Exploding City (2005). De DVD bevat
een interactieve video-documentaire (60') gesneden uit 55 uur niet eerder gebruikt materiaal wat de kijker in
staat stelt om nog dieper in te zoomen op de stedelijke ontwikkeling van de explosief groeiende miljoenenstad
Lagos en haar bewoners. Met buschauffeur Olawole Busayo manoeuvreert de kijker door de chaotische
dynamiek van de stad. Op ieder willekeurig moment in de documentaire heeft de toeschouwer de keuze om
zowel in audio als in video te kiezen uit een afstandelijke ('wide') of een betrokken ('close') perspectief op Lagos.
Het afstandelijk perspectief is vaak een vogelperspectief, terwijl je in close mode vaak over de schouder van
Olawole meekijkt naar het grootstedelijke schouwspel wat zich ontvouwt achter de voorruit van de bus.
“Lagos” was de eerste DVD die werd uitgebracht op het Submarine DVD label. Het was tevens een van de
meest succesvolle DVD's op het label en wordt 9 jaar later nog steeds regelmatig verkocht via de webshop van
Submarine Channel. Het onderwerp is immers nog steeds relevant. Inmiddels is breedband alomtegenwoordig en
is het mogelijk, onder andere met behulp van HTML5 technieken, om full screen interactieve video te streamen
in een web browser zonder dat de gebruiker plugins hoeft te installeren. Daarom zijn we in 2013 gestart met het
omzetten van de DVD naar een web project. Doel is om daarmee het project een tweede leven te geven.
Belangrijker nog is dat dat we door het project online te publiceren een veel groter publiek kunnen bereiken.
De webversie van Lagos Wide & Close is begin 2014 afgerond en wordt uitgebracht in 2014 voorafgaand aan de
14e Internationale Architectuurbiënnale in Venetië. Rem Koolhaas is de directeur van deze editie van de
biënnale. http://www.submarinechannel.com/web-docs/dvd-lagos-wide-close/
BESTUURSVERSLAG 2013
8
ASCENT FROM AKERON
Ascent from Akeron is een interactieve graphic novel voor de iPad, iPhone, iPod Touch en het web. Het project
zal bestaan uit 12 hoofdstukken/episodes die één voor één gepubliceerd zullen worden. De ontwikkeling van het
project is gestart in 2013. We verwachten halverwege 2014 de eerste aflevering te kunnen publiceren.
Ascent from Akeron wordt geschreven door auteur, regisseur en voormalig VFX artist William Maher. Maher
schreef een verhaal over een totalitaire distopische samenleving waarvan de onderdrukte bevolking verplicht
zorg draagt voor de energievoorziening van een elitaire, superieure en geheimzinnige samenleving welke zich
bevindt bovenop een gigantische torenachtige structuur, hoog in de lucht, volledig uit het zicht van de bewoners
van Akeron. Het verhaal gaat over een groep van 6 jongeren die, geïnspireerd door een vondst van eeuwenoude
superhelden comics uit de 20e eeuw, in verzet komen tegen de heersende klasse.
Ascent From Acheron is een verhaal over de kracht van de menselijke geest en ons vermogen om ons te
verzetten tegen repressieve politieke systemen en onze eigen angsten te overwinnen. De onderliggende
boodschap is dat verhalen en verbeelding, inclusief de hedendaagse superhelden mythologieën uit de populaire
cultuur, in staat zijn om mensen te motiveren om te handelen en hun wereld te verbeteren. Maher's fascinatie
voor de universele aantrekkingskracht van superhelden was de voornaamste inspiratie voor de extreme wereld
van Akeron. Om de impact van superhelden comics beter te begrijpen roept hij in het verhaal een aantal vragen
op:
What if there was no history? No heroes. No art. No literature. No hope. No dreams. No future. No past. What if
there was only work. Work and obedience. Limited questions. Defined answers. Problems solved before they
occur. What if kids grew up in that bland, predictable, lifeless, controlled world? What if they discovered
comics? Superheroes. Resistance. Fight. Passion. Greed. Heroism. Light. Love. What would happen then?
De interactieve graphic novel, ook wel motion comic genoemd, is een snel aan populariteit winnend hybride
medium waarbij filmische elementen en strips samenkomen. Submarine Channel liep voorop in de
ontwikkelingen toen het in 2001 de allereerste interactieve motion comic The Killer publiceerde. In 2011 volgde
The Art of Pho, eveneens een succesvol project. Er is op dit moment veel belangstelling voor de motion comic.
Uitgevers van strips en graphic novels worstelen met dalende oplages omdat het lezen en kopen van comics
verschuift naar digitale platforms – waarbij de winstmarges nog kleiner zijn.
Submarine Channel onderzoekt de grenzen en mogelijkheden van motion comics – een nieuwe digitale vorm van
het beeldverhaal. Motion comic is een jong medium (de eerste verscheen in 2000) waarvan de vorm en
eigenschappen nog niet uitgekristalliseerd zijn. Het onderzoek bij Akeron richt zich met name op fundamentele
vragen als: wat is de invloed van elementen als interactie, bewegend beeld (animatie) en geluid op de unieke taal
van comics (zoals gedefinieerd in Scott McCloud's invloedrijke boek Understanding Comics); Hoe werkt de
leeservaring van een digitale interactieve comic en kunnen we de leeservaring zodanig ontwerpen zodat de
gebruiker zelf zijn leestempo kan bepalen? Met Ascent van Akeron onderzoeken we hoe de taal van comics zich
zou kunnen ontwikkelen en vervolgens zetten we deze bevindingen in om een mooi beeldverhaal te vertellen.
Een andere vraag in het onderzoek is hoe we diepere lagen van de storyworld van Akeron op intuitieve wijze
kunnen ontsluiten zonder de lineaire structuur van het verhaal te onderbreken.
Met andere woorden, hoe maken we de getekende wereld interactief, zonder de verhaalstructuur te onderbreken?
Last but not least zijn er uitdagingen die betrekking hebben op publicatie, distributie en marketing.
2. Het programmeren en contextualiseren van ontwikkelingen op het gebied van
transmedia en digital storytelling
De ontwikkelingen op het gebied van transmedia storytelling – onder andere op het gebied van nieuwe
platforms, formats, en technologie – gaan dermate snel en zijn zo divers van aard dat er een behoefte bestaat
zowel bij de channel redactie als bij ons publiek om op de hoogte te blijven van de nieuwe mogelijkheden. Dat
zien we onder andere aan de populariteit van de Top 5's op Submarine Channel. In 2013 hebben we programmen
BESTUURSVERSLAG 2013
9
en contextualiseren van deze ontwikkelingen nauwer samen laten vallen met het onderzoek wat de redactie door
het jaar heen doet voor eigen projecten die in ontwikkeling zijn.
PROFILES
Profiles is de titel van Submarine Channel's doorlopende serie korte videoportretten van gevestigde en
opkomende creatieve vernieuwers op het gebied van digital storytelling, animatie, design, documentaire en
games. In de loop van 2013 publiceerde Submarine Channel een serie video interviews opgenomen op relevante
festivals en events zoals IDFA Doclab, What Design Can Do, Playgrounds Vs Submarine Channel in
Amsterdam; Webdox 2014 in Leuven. Meest populair was het portret van de innovatieve documentairemakers
Alexander Reben and Brent Hoff, opgenomen op IDFA. Doordat dit profile werd gepubliceerd in een Wired
artikel en vervolgens op Yahoo en Kickstarter is het met meer dan 14.000 views het meest bekeken profile van
2013.
Onderdeel van de Profiles serie zijn de Dutch DFA (Design, Fashion, Architecture) Profiles – een serie van 100
videoportretten geproduceerd door Submarine in opdracht van Dutch DFA gemaakt met als doel de promotie
van Nederlands design in het buitenland te ondersteunen. De productie van de DDFA serie werd afgesloten in
2013. Enkele profiles uit deze serie zullen in 2014 gepubliceerd worden.
http://profiles.submarinechannel.com
TOP 5's
De Top 5 rubriek op Submarine Channel was een verrassende redactionele 'hit' in 2013. In deze groeiende
collectie van thematische top 5's bespreekt de Subarine Channel redactie vijf bijzondere en opvallende best
practice voorbeelden van nieuwe en opkomende ontwikkeingen met name op het gebied van digital storytelling.
Vaak komen de onderwerpen voort uit research die voor projecten die het channel in ontwikkeling heeft. In 2013
werden er frequenter Top 5's gepubliceerd, de artikelen veelvuldig gedeeld via social media – meer dan enig
ander redactioneel format op het channel. In 2013 verschenen Top 5's over onder andere de volgende
onderwerpen: Storytelling Tools (apps waarmee gebruikers gemakkelijk verhalen kunnen produceren,
presenteren en delen); Interactive Maps, Snowfall Storytelling (5 noemenswaardige voorbeelden van dit nieuwe
interactieve journalistieke format), Participatory Documentaries, en Interactive Music Videos.
http://www.submarinechannel.com/category/top-5s
STORY MUNDO
In de rubriek Story Mundo behandelen we maandelijks een aantal bijzondere en vernieuwende voorbeelden van
digital storytelling in een serie 'slideshows' die bestaan uit korte interviewtjes met de makers van de besproken
projecten ondersteund door 10-15 representatieve screenshots.
Drie voorbeelden van besproken projecten zijn: 'Hollow,' een schitterende crowdsourced web documentaire van
Elaine McMillion over de McDowell County over het kleine en in economisch zwaar weer verkerend deel van
West Virginia. Deze interactieve docu brengt een aantal kleine maar bijzondere verhalen gefilmd door de
bewoners zelf samen op een toegankelijke interactieve site gebouwd in HTML5; 'The Institute,' een fascinerende
documentaire over de populaire game-experience 'Jejune Instituut' en haar 10.000+ deelnemers. We vragen de
regisseur wat er gebeurt als feit en fictie niet meer van elkaar te onderscheiden zijn; 'Hidden Wounds' – een kort
interview met de Nederlandse regisseur Tomas Kaan die een zeer geslaagde mix tussen muziekvideo en
documentaire realiseerde.
BESTUURSVERSLAG 2013
10
2PAUSE – Freezing Music Video Culture
2Pause is Submarine Channel's langstlopende redactionele project. De 'oerversie' van 2Pause stamt uit 1999. In
2010 is er een volledig nieuwe site gelanceerd waarin een aantal nieuwe themaprogramma's geïntroduceerd
werden gewijd aan de opkomst van interactieve muziekvideo’s en New Psychedelica, waarmee we de aandacht
wilden vestigen op een hedendaagse interpretatie van de psychedelische beeldtaal uit de jaren '60 door een
nieuwe generatie digitale beeldmakers.
De 2Pause site uit 2009 was echter gebouwd in Flash. Achteraf een onhandige keuze omdat Apple bekend
maakte Flash niet langer te ondersteunen, waardoor de site niet meer toegankelijk was voor iPhone en iPad
gebruikers. De site is in 2013 volledig omgezet naar Wordpress en er is meer ruimte op de site gemaakt voor
redactionele bijdrages en contextualisering. Echter het bezoek stagneert. We signaleren dat bezoekers minder
geneigd zijn om een website te bezoeken om muziekvideo's te bekijken. Die functie is voor een deel
overgenomen door social media en de mogelijkheid om themakanalen te cureren op Youtube en Vimeo. Daarom
hebben we in 2013 extra ingezet op de social media presence van 2Pause op Vimeo, Youtube, Twitter,
Facebook en Pinterest. In de loop van 2014 zullen we deze social media strategie en het effect ervan op
bezoekcijfers evalueren en daar de nodige conclusies uit trekken.
http://2pause.submarinechannel.com
FORGET THE FILM, WATCH THE TITLES
Watch the Titles is een project over de kunst van de titelsequentie en is sinds de site in 2007 werd gelanceerd een
populair redactioneel programma op Submarine Channel. Op de site presenteren we case studies waarin we door
middel van interviews en analyses uitgebreid ingaan op het creatieve proces van het maken van een
titelsequentie voor film, tv of een event. Van concept tot eindresultaat. Op meta niveau gaat het project over de
steeds verder voortsluipende invloed van design op film – een tendens die gezien de groei van de visual effects
sector en de nog steeds groeiende internationale aandacht voor motion design nog steeds relevant is. Hart van het
project vormt de website watchthetitles.com. Het project bracht verder een aantal spin off projecten voort, zoals
tentoonstellingen, presentaties, een screeningprogramma, en een DVD etc. De website is het belangrijkste
platform voor het onderzoek naar, en de presentatie van hoogtepunten op het gebied van title design.
Net als bij 2Pause zien we echter bezoekersaantallen voor de site stagneren. Dat komt o.a. door oprukkende
concurrentie. Er zijn een aantal concurrenten opgestaan die hetzelfde proberen te doen. Title design is een hot
topic. Eerder dan bij 2Pause zijn we met Watch the Titles begonnen met het publiceren van teasers en
beeldmateriaal van content op de site op opkomende en bekende social media platforms als Twitter (3100+
volgers), Pinterest, Facebook (760), en Instagram. In 2014 willen o.a. bekijken hoe we de site kunnen
reorganiseren en restylen – geen eenvoudige klus gezien de hoeveelheid content en beeldmateriaal wat allemaal
opnieuw geformateerd zal moeten worden. Verder zijn we op zoek naar media- en samenwerkingspartners
specifiek voor Watch the Titles, en willen we de redactie van de site uitbreiden met een aantal motion graphic
specialisten.
Het screeningprogramma uit 2012 werd ook in 2013 nog op een aantal festivals vertoond, zoals het Fresh Film
Festival in Praag, op het Institut fuer Mediengestaltung in Mainz, en in Filmtheater Kriterion, Amsterdam als
onderdeel van het "Graphic Design and Film" themaprogramma.
http://watchthetitles.com
3. Spin-offs, live-events en samenwerkingsverbanden
Wij vinden het belangrijk dat er niet alleen“virtueel”contact is met de bezoekers. Een persoonlijke band
opbouwen met ons publiek is minstens zo belangrijk. Submarine Channel organiseert daarom elk jaar een aantal
live evenementen en rondreizende programma’s.
BESTUURSVERSLAG 2013
11
SUBMARINE CHANNEL LIVE @ EYE
Onder de titel Submarine Channel live organiseerde Submarine Channel in nauwe samenwerking met EYE
Amsterdam een reeks van drie speciale programma's en presentaties in EYE.
28 maart 2013: New Psychedelica in Music Videos
Traditiegetrouw zijn videoclips een broedplaats voor de meest uiteenlopende nieuwe visuele stijlen en
technieken. De Submarine Channel redactie signaleert een groeiende interesse voor het visuele erfgoed van de
psychedelische beweging uit de jaren 1960-'70 onder kunstenaars, filmmakers en muzikanten. Een trend die
vooral terug te zien is in geanimeerde muziekclips met surrealistische beelden, heftige (digitale) patronen en
spetterende kleuren. Maar de psychedelische visuals anno nu hebben vaak meer te maken met de nieuwe
mogelijkheden van hedendaagse animatiesoftware, dan met de geestverruimende beelden en substanties uit de
sixties.
Dit programma werd ook vertoond op het STRP! Festival in Eindhoven, en op het Playgrounds festival in
Eindhoven, Tilburg en Amsterdam.
16 mei 2013: UNSPEAK - Words Are Weapons (voorpremiere)
In aanwezigheid van auteur Steven Poole en enkele regisseurs presenteerde Submarine Channel tijdens het event
de zes korte films en geeft een korte demonstratie van de website. EYE vertoonde een kleine en korte selectie
van filmfragmenten afkomstig uit speelfilms uit het EYE archief waarin manipulatie van taal een rol speelt,
gecureerd door EYE programmeur Ronald Simons. (Meer onder het kopje Unspeak).
25 juli 2013: BOEKTRAILERS
De derde editie van Submarine Channel Live @ EYE stond in het teken van de opkomst van de boektrailer.
Langzamerhand groeit het besef binnen de boekenbranche dat boektrailers wel eens heel erg belangrijk zouden
kunnen worden voor de promotie van literatuur. Maar literatuur is geen visueel medium zoals een film. Hoe
verbeeld je literatuur? Dat is de grote vraag en de uitdaging waar auteurs, uitgevers en makers voor staan. De
redactie van Submarine Channel volgt het boektrailer fenomeen al een aantal jaren op de voet en maakt speciaal
voor EYE een verassend verzamelprogramma met de meest oogstrelende, grappige, ontroerende, spannende en
creatieve voorbeelden. Ter introductie van het programma vertoonde EYE een bijzondere selectie van
boektrailers avant la lettre. De laatste boektrailer in deze serie trailers voor Charles de Tex ging in première.
BESTUURSVERSLAG 2013
12
Dit programma werd vervolgens twee weken lang vertoond op het Natlab Festival in Eindhoven, en was te zien
op het Playgrounds festival in Eindhoven en Tilburg.
MOTION DESIGN FEST AMSTERDAM 2013
Na twee zeer succesvolle edities in 2011 en 2012 sloegen Submarine Channel en het Playgrounds Festival voor
de derde keer de handen ineen voor een eendaags festival in de Stadsschouwburg Amsterdam. Een van de
beloftes die we doen in het beleidsplan is het verbeteren of consolideren van de relatie met ons Amsterdamse
publiek. Dit festival is geheel gewijd aan spannende en innovatieve ontwikkelingen op het gebied van bewegend
beeld: film, animatie, video games, motion design, character design, animatronics en VFX.
Inspirerende internationale studio's en makers uit o.a. Londen, Parijs, New York, Los Angeles en Berlijn kropen
achter hun beeldschermen vandaan om het publiek een kijkje in de keuken te gunnen. Het festival was wederom
uitverkocht. Tijdens Motion Design Fest Amsterdam lieten de beste makers en studio’s van over de hele wereld
het verhaal achter hun creaties zien en horen: over ideeën en concepten, over het creatieve proces, het opzoeken
van grenzen van jezelf of die van de opdrachtgever, compromisloos ontwerpen, of over wat makers kunnen leren
van een mislukte pitch.
In de editie van 2013 werd ook aandacht besteed aan Animatronics (animatie + electronics). Jaws en E.T. zijn
bekende voorbeelden van deze mechanische robots uit film van de jaren '80. Maker Neal Scanlan laat zien hoe
de technologie zich ontwikkeld heeft en dat de filmische robotwezens steeds realistischer worden. Deze
Londense Oscarwinnaar is mede-oprichter van de befaamde Jim Henson Creature Shop en nu baas van zijn eigen
studio. Hij is onder andere mede verantwoordelijk voor de hyper-realistische robots in Ridley's Scott's film
Prometheus.
Overige gasten waren o.a.
Julia Pott – de populaire, in Brooklyn woonachtige animator en illustrator is een van de hottest animators op dit
moment, volgens Creative Review, Filmmaker Magazine en IndieWire;
Rex Crowle – de game en character designer van de Playstation 3 launch game LittleBigPlanet over het creatieve
proces van MediaMolecule's bijzondere game Tearaway;
Moniker – de Amsterdamse interactieve design studio;
FIELD – Experience en interactieontwerpers uit Duitsland;
Belinda van Valkenburg – Pixar's Shading Art Director sprak over haar creatieve rol in recente Pixar producties
en over het proces van het maken van grote animatiefilms;
BUF – het grootste europese visual effect bedrijf, verantwoordelijk voor visual effects in films als Life of Pi en
Enter the Void;
Psyop – het creatieve buro uit Austin (Character Design: Fanta, Google Maps, TED, Xbox Fable III);
Polynoid – een storytelling lab uit Berlijn (3-D Storytelling: Nike, MTV, Halo4: FUD)
http://playgrounds.submarinechannel.com
VODAFONE FIRESTARTERS
In 2013 werkte Submarine Channel regelmatig samen met de nieuwe mediapartnet Vodaphone Firestarters – een
initiatief wat is ontstaan uit bestaande partnerships met initiatieven als TEDxAmsterdam, Amsterdam Dance
Event, PICNIC, Amsterdam Fashion Week en Museumnacht. Firestarters creëert inspirerende content met
creatieve initiatieven die een passie delen voor (mobiele) technologie.
Het doel van de samenwerking is aandacht generen voor Submarine Channel. We hebben een presentatie
gegeven van Submarine Channel met de mooiste projecten voor de Vodafone relaties. Ze zijn een serie korte
documentaires aan het maken, deze komen online en op tv bij Discovery Channel. Een van deze filmpjes gaat
over transmedia storytelling en is tijdens IDFA DocLab gefilmd. Bruno Felix is geïnterviewd voor in dit filmpje
BESTUURSVERSLAG 2013
13
wat in januari 2014 uitgezonden is. Daarnaast hebben ze op ons event (motion design fest i.s.m. Playgrounds) in
de Stadsschouwburg gefilmd voor de profile die ze over Submarine Channel maken. Deze profile komt in april
2014 online.
UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM: EMBEDDED RESEARCHER
In samenwerking met Mediastudies van de Universiteit van Amsterdam en het Medialab van de HvA is er vanaf
november 2013 weer een ‘embedded researcher’ die bij Submarine Channel toegepast onderzoek doet naar
transmedia storytelling. Het doel is om transmedia producers hun publiek beter te laten begrijpen en om de
opgedane kennis te gebruiken in het ontwikkelen van transmediaprojecten. De selectie heeft samen met UvA en
HvA plaatsgevonden. De embedded researcher is Stefania Bercu, ze is cum laude afgestudeerd aan de UvA in
2011 en doet onder andere onderzoek naar hoe bezoekers van de Unspeak website zich gedragen op de site –
informatie die we kunnen gebruiken om de navigatie van de site te verbeteren.
SAMENWERKING NWO EN TNO ONDERZOEKSPROJECTEN CREATIEVE INDUSTRIE
We werken samen met NWO en TNO in het NWO-project Persuasive gaming.
Er is een team samengesteld bestaande uit:
• Prof.dr. Jeroen Jansz en Ruud Jacobs (aio), beiden Erasmus Universiteit Rotterdam
• Prof.dr. Ben Schouten en Martijn Kors (aio), beiden Technische Universiteit Eindhoven
• Prof.dr. Joost Raessens en Teresa de la Hera (postdoc), beiden Universiteit Utrecht
• Jan Willem Huisman, IJsfontein
• Bruno Felix, Submarine Channel
Doel is de constructie van een dynamisch model voor het ontwerp van persuasieve games, het Persuasieve
Gaming in Context (PGiC) model. Hiervoor ontwikkelen we een theoretisch framework om persuasiviteit te
begrijpen, rekening houdend met de kenmerken van games (zoals storytelling) in relatie tot de speler en de
context van het spel. We gaan op zoek naar design-strategieën die de persuasieve kracht van games kunnen
versterken in verschillende media (apps, toys, internet, social media). En we onderzoeken de mate waarin games
hun persuasieve doelstellingen weten te realiseren.
Dit bereiken we door bestaand onderzoek naar persuasieve gaming verder te ontwikkelen, door het onderzoeken
van bestaande en het ontwerpen (van prototypes) van nieuwe persuasieve games, en door diepte-interviews met
game-designers, spelers en opdrachtgevers.
Peer reviewed artikelen, twee proefschriften, expert meetings, conferenties, boek en website over het onderzoek
en – in samenwerking met industrie-partners – de ontwikkeling van een aantal betere persuasieve games.
4. Onderzoek naar nieuwe distributiekanalen
Het afgelopen jaar heeft een stagiaire van Submarine Channel onderzoek gedaan naar de verschillende
platformen en mogelijkheden voor Submarine Channel. Een van de adviezen die hieruit volgden was het maken
van een App voor UPC voor de Horizon TV. Vervolgens zijn we in gesprek gegaan met UPC en ze zijn zeer
geïnteresseerd in onze content, maar helaas moeten we de kosten voor het maken van de App zelf financieren.
Dit komt neer op ongeveer 20.000 euro voor een App die niet te hergebruiken is voor andere platformen. We
zullen ons het komende jaar verder verdiepen in mogelijkheden om de content toch te ontsluiten op andere
platformen. Daarnaast zijn we momenteel in gesprek met NRC Media en zullen we een aantal projecten in
samenwerking met NRC online uitbrengen in 2014. Hiermee denken we een groter Nederlands publiek te
kunnen bereiken.
BESTUURSVERSLAG 2013
14
D- Analyse bezoekcijfers Submarine Channel projecten 2013
Samenvatting
Aantal bezoekers in totaal: 8.603.402
Vooraf totaal aantal geschatte bezoeken: 6.108.750
Aantal bezoekers / kijkers online projecten:
Totaal aantal bezoeken in bovenstaande periode voor Submarine Channel online projecten: 3.117.332
Vooraf totaal aantal geschatte bezoeken in bovenstaande periode voor Submarine Channel online projecten:
3.500.000
Op basis van deze cijfers kunnen we concluderen dat we het totaal geschatte aantal bezoekers ruim overtroffen
hebben, maar het geschatte aantal bezoekers voor de online projecten op Submarine Channel bij elkaar in 2013
niet hebben gehaald. Dit verschil komt vooral doordat de video’s op de online videokanalen (YouTube, Vimeo)
en op TV zeer succesvol waren afgelopen jaar.
We merken dat steeds meer bezoekers Channel content bekijken via andere kanalen dat Channel zelf. Bezoekers
vinden onze content via Facebook, Twitter, YouTube, Vimeo, etcetera. Op YouTube en Vimeo hebben we ruim
2,5 miljoen kijkers getrokken in 2013. De lichte daling van het aantal bezoekers per project op Submarine
Channel zal komen doordat een aantal projecten al wat ouder zijn en daardoor ook minder aandacht en bezoek
krijgen. Het meest succesvolle project op Submarine Channel is het doorlopende project Forget The Film, Watch
The Titles met ruim 830.000 unieke bezoekers in 2013. In 2014 zullen er een aantal nieuwe projecten gelanceerd
worden die het aantal bezoekers op de website zullen verhogen.
Totaal aantal bezoeken voor spin-offs in andere media, zoals Dvd’s, video-on-demand, online videoplatformen ,
televisie uitzendingen, social media, volgers/fans, nieuwsbrieven: 5.479.270
Vooraf aan totaal geschatte bezoeken voor de Submarine Channel projecten op deze platformen: 2.600.000
Te zien is dat we het vooraf geschatte bezoeken ruim overschrijden. Dit komt voornamelijk door de bezoeken op
Vimeo en YouTube en de TV uitzendingen. Zoals hierboven al beschreven merken we dat steeds meer
bezoekers Channel content bekijken via andere kanalen dat Channel zelf. Het is voor ons dus van groot belang
om ervoor te zorgen dat onze content goed gevonden wordt op deze kanalen en ook goed verwijst naar
Submarine Channel voor meer over het betreffende project of om andere projecten te bekijken.
Evenementen
Als we alle activiteiten in 2013 bij elkaar optellen komen we uit op 24 plekken waar een Submarine Channel
productie is vertoond, gepresenteerd en/of eigen evenement is georganiseerd. Dat is minder dan het vooraf
geschatte aantal activiteiten voor 2013 van 35. Dit komt voornamelijk doordat er het afgelopen jaar veel
producties zijn ontwikkeld en het komende jaar (2014) op festivals vertoond zullen worden.
Submarine Channel
Op de volgende festivals/evenementen zijn presentaties gehouden van Submarine Channel:
30 januari - 3 februari 2013
Angouleme Strip Festival
Angouleme, Frankrijk
BESTUURSVERSLAG 2013
15
Mei 2013
Cannes Film Festival
Cannes, Frankrijk
4-10 juni 2013
OFFF
Barcelona
17/18 juni 2013
Cross Video Days
Parijs
Augustus 2013
Vodafone Firestarters
Amsterdam
Augustus 2013
St. Joost Academie
Breda
28 augustus - 1 september 2013
Fresh Film Festival
Praag
5-8 september 2013
Fantoche
Baden, Zwitserland
16 september 2013
Second Screen Rooftop Mixer
Amsterdam
September 2013
Nederlands Film Festival
Utrecht
Submarine Channel Live:
In 2013 hebben we in samenwerking met EYE filmmuseum een drietal presentaties gehouden van een project of
onderwerp:
28 maart
NEW PSYCHEDELICA IN MUSIC VIDEOS
EYE, Amsterdam
20 juni
UNSPEAK
EYE, Amsterdam
27 juli
BOOKTRAILERS
EYE, Amsterdam
Art of Pho:
13 augustus 2013
Fresh Film Festival Praag
The Art of Pho lineaire versie. Making of + presentatie Submarine Channel
13 september 2013
Fantoche Animation Festival, Baden, Zwitserland
“Suddenly the comics are in motion and immerse the viewer in a multimedia world. Motion Comics open up a
BESTUURSVERSLAG 2013
16
fresh creative field combining illustration, animation, sound, interaction and game design to a novel innovative
art form. Experts from Los Angeles, Amsterdam, Berlin and Geneva introduce their projects.”
Tentoonstelling Art of Pho en The Killer in DOK +
Presentatie motion comics en The Art of Pho (Sterk Cinema 1)
FTFWTT:
13 augustus 2013
Fresh Film Festival, Praag
Watch the Titles screening programma
UNSPEAK:
September 2013
Nederlands Film Festival
Online competitie
Uitgezonden op 101.tv in nacht van 28 september
Oktober 2013
Prix Europa 2013
Unspeak presentatie als onderdeel van het Online Competitie programma
Locatie: Rundfunkhaus, Berlijn
November 2013
DokLeipzig Festival, Leipzig, Duitsland
Unspeak presentatie als onderdeel van het competitie programma
November 2013
RIDM Festival in Montreal, Canada
Unspeak presentatie als onderdeel van het competitie programma
November 2013
IDFA Doclab screenings
Locatie: De Brakke Grond, Amsterdam
http://www.doclab.org/2013/unspeak
Tentoonstelling: Op computer vertoond van 20 November – 1 December 2013 in de Brakke Grond. Totaal aantal
bezoekers: 1500 bezoekers
MOTION DESIGN FEST:
6 & 7 november 2013
Playgrounds Festival
Screening programma’s van Submarine Channel vertoond in Eindhoven en Tilburg
8 november 2013
Playgrounds vs Submarine Channel
Compleet uitverkochte Stadsschouwburg A’dam, 800 bezoekers
http://www.submarinechannel.com/curated/event-playgrounds-vs-submarine-channel-2013
BESTUURSVERSLAG 2013
17
E- Samenstelling Raad van Toezicht en directie
In 2013 heeft er een wisseling plaatsgevonden in de Raad van Toezicht, Carel Kuyl is uit de raad gegaan per 1
mei 2013.
De directie van Stichting Submarine Channel wordt gevormd door Femke Wolting en Bruno Felix.
De Raad van Toezicht bestaat uit de volgende personen:
Christiaan Alberdingk Thijm: voorzitter
Bob Smits: algemeen lid
Melle Daamen: algemeen lid
Oscar Kneppers: algemeen lid
Er wordt altijd gekeken naar de aanbevelingen van Cultural Governance, zo is er een overzicht van
nevenfuncties hieronder; zijn profielen van leden en directie vooraf opgesteld; is de samenstelling openbaar, o.a.
in de jaarverslagen en op onze site. De jaarverslagen worden ook op onze site gepubliceerd.
Verder wordt regelmatig informatie verstrekt en vergaderd met de Raad van Toezicht.
Profiel Raad van Toezicht
Binnen het raad-van-toezicht-model is het bestuurlijk proces in handen van een directie, bestaande uit één of
meer directieleden, van wie één of meer de statutaire positie van bestuurder van de stichting vervullen.
De Submarine Channel Raad van Toezicht bestaat als uitgangspunt uit 4 leden.
De taken van de Raad zijn onder andere :
• toezicht houden op de algemene gang van zaken en op beleidsvoorbereiding en – uitvoering;
• goedkeuren van vastgestelde meerjarenbeleidspan en meerjarenbegroting;
• goedkeuren van jaarlijkse beleidsvoornemens en jaarbegroting;
• adviseren en desgewenst ondersteunen van de directie;
• benoemen van de directie
Wensen ten aanzien van alle leden afzonderlijk:
* elk lid moet affiniteit hebben met de inhoudelijke kant van de instelling (hart voor de zaak)
* de taak en de positie van de leden komt overeen met de principes en definities van Cultural Governance in
Nederland
Wensen ten aanzien van enkele leden:
Het is bijzonder praktisch als bepaalde bestuursleden of toezichthouders over enkele specifieke vaardigheden
beschikken. Zo is het gewenst dat tenminste één bestuurslid of toezichthouder :
- juridische auteursrechtelijke kennis en ervaring heeft
- relaties met media in het algemeen en publieke omroep in het bijzonder heeft
- uit het culturele veld komt, ervaring heeft in de kunstwereld mbt de Cultuurnota, zowel op gemeentelijk als
overheidsniveau
- ervaring heeft met nieuwe media, specifiek met online en distributie marketing
- een internationaal perspectief kan bieden met name op digitaal gebied
Nevenfuncties leden:
Christiaan Alberdingk Thijm:
Oprichter en partner bij bureau Brandeis
Docent aan de Universiteit van Amsterdam (IViR)
Partner van Peak Capital
Lid van de Raad van Commissarissen van IENS Independent Index
Lid van de Raad van Advies van PubLeaks
BESTUURSVERSLAG 2013
18