Gemeente Heemskerk A.J.M. Rozing-Tuyn Cursistnummer: 352366 Augustus 2012 NCOI Opleidingsgroep HBO Bachelor Personeelsmanagement Module verandering personeel en begeleiding Docent: B. Smit Samenvatting In deze moduleopdracht is een veranderplan beschreven ten behoeve van het invoeren van Het Nieuwe Werken bij gemeente Heemskerk. De organisatie is in augustus 2011 verhuisd naar een nieuw gebouw, waarin het concept ‘activiteitgerelateerd’ werken is toegepast. In het verlengde hiervan is tevens besloten Het Nieuwe Werken in te voeren. Het veranderplan begint met een beschrijving van de formele organisatie. In dit gedeelte wordt onder meer de structuur, de samenstelling van het personeelsbestand en de missie en visie van gemeente Heemskerk weergegeven. Vervolgens is de informele organisatie beschreven. Hieruit blijkt dat de benodigde verandering voornamelijk een cultuurverandering is, namelijk een andere manier van leiding geven, leiding ontvangen en communiceren. De fysieke werkplek en het nieuwe gemeentehuis zijn al ingericht op de nieuwe manier van werken. De faciliteiten zijn aanwezig om tijd en plaats onafhankelijk te werken. Om de verandering zo effectief mogelijk in te vullen is bij de manier waarop van het invoeren van ‘Het nieuwe werken’ ervoor gekozen de invulling, het ‘wat en hoe’, participatief in te steken. Management en medewerkers gaan gezamenlijk aan de slag met betekenisgeving en invulling van de verandering. Deze ‘groene’ veranderaanpak matcht zo met de ‘groene’ organisatie. Voorbereidend is eerder al een start gemaakt met een management development traject ten behoeve van het management. Voor de medewerkers is dit gedaan door het vaststellen van competenties, een strategisch opleidingsplan en via de opleidingscarrousel. De beoogde veranderaanpak is de ‘ontwikkelaanpak’. Het gekozen veranderprincipe is ‘samen uitvoeren, samen ontwikkelen’. Insteek is dat draagvlak en daadkracht wordt verkregen voor de beoogde verandering. Een betere samenwerking is een nevendoel. Alle medewerkers worden betrokken en zijn eigenaar van de voorstellen hoe de verandering ingevuld kan worden. Tevens levert het zelf uitdenken, beslissen en implementeren van de oplossingen een leerproces op voor de betrokkenen. Hierdoor wordt de kracht van de lerende organisatie optimaal benut. Tenslotte wordt de rol van de verandermanager en het veranderteam beschreven. Het veranderteam zorgt voor een duidelijke processtructuur, dat een ieder betrokken wordt, communiceert en bewaakt. Zij zorgen ervoor dat het proces zodanig ingericht wordt dat nieuwe betekenissen en communities ontstaan door verschillende vormen van interactie te faciliteren. Hiervoor stelt het veranderteam een plan van aanpak op met fasen, stappen en tijdspad. De eerste stap in het proces is een workshop. Hier gaat het erom dat de deur naar vernieuwing wordt open gezet. Het veranderteam monitort de opbrengsten van de bijeenkomsten en werkgroepen en bepaalt steeds opnieuw welke interactievormen en –architecturen ingezet worden voor het vervolg. Hierdoor krijgt het proces van de verandering de structuur waarmee optimaal nieuwe betekenissen en communities ontstaan. 3 Inhoudsopgave Samenvatting 3 1 De formele organisatie 5 1.1 Inleiding 5 1.2 Aanleiding, historie en context 5 2 De informele organisatie 6 2.1 Het organisatielandschap 6 2.2 Kenmerken van de informele organisatie 6 3 De verandering 7 4 De veranderaanpak 8 Bijlage I Organogram 10 Bijlage II Veranderkundige stappen 11 Bronvermelding 12 4 1 De formele organisatie 1.1 Inleiding De organisatie waar dit veranderplan voor is geschreven is de gemeente Heemskerk. Heemskerk is een gemeente in de Nederlandse provincie Noord-Holland. De gemeente telt 38.518 inwoners (31 dec. 2008, bron: CBS) en heeft een oppervlakte van 31,7 km2 (waarvan 4,3 km2 water). Een gemeente wordt bestuurd door een politiek apparaat. De gemeente is de onderste laag uit de politieke bestuursstructuur, met daarboven respectievelijk de provincie en de rijksoverheid. Gemeente Heemskerk heeft per 31 december 2010 291 medewerkers in dienst, 139 mannen en 152 vrouwen. De meeste vrouwen werken parttime (32 uur of minder) , namelijk 82 %. Van de mannen werkt 11% parttime. De formatie van gemeente Heemskerk in fulltime eenheden (fte) is 254. De gemeenteraad stelt de hoofdlijnen van het beleid van de gemeente vast en controleert het college van Burgemeester en Wethouders. Ambtenaren adviseren het college en dragen zorg voor de uitvoering en naleving van diens besluiten. De structuur van gemeente Heemskerk bestaat uit de drie lijnafdelingen Klantzaken, Buurtzaken, Stadszaken en de ondersteunende afdeling Staf. Het college van Burgemeester en Wethouders vormt het dagelijks bestuur en is werkgever. Het algemeen beheer van de organisatie berust bij de gemeentesecretaris. De afdeling Klantzaken houdt zich voornamelijk bezig met de individuele burger (burgerzaken, sociale zaken, etc.). De afdeling Buurtzaken richt zich op de inrichting van en het leefklimaat in de wijken en buurten. De afdeling Stadszaken richt zich op stedelijke en regionale ontwikkelingen. De afdeling Staf ontwikkelt kaders met betrekking tot de bedrijfsvoering en biedt ondersteuning in de uitvoering daarvan ten behoeve van de overige afdelingen. De organisatie heeft een platte structuur. Het organogram is in bijlage 1 gevoegd. De missie van gemeente Heemskerk luidt als volgt: De gemeente Heemskerk is een slanke, sterke en slimme organisatie, die toegerust en voorbereid is op de uitdagingen van de toekomst en efficiënt en effectief invulling weet te geven aan een vooraf geformuleerd politiek beleid. Een organisatie waarin maximaal profijt wordt gehaald uit de beschikbare kwaliteiten van mensen, waar respect is voor elkaar en de omgeving en waar het belang van de Heemskerkse gemeenschap en zijn bezoekers altijd voorop staat. De visie: Heemskerk is in korte tijd gegroeid naar een middelgrote gemeente. De ontwikkeling van de organisatie hoort daarop afgestemd te zijn en te blijven. Voor de gemeente is het toekomstbeeld neergelegd in de nota Heemskerk 2040. Uit organisatieoptiek is de visie dat wij groeien naar de situatie dat de gemeente wordt gezien als een uitmuntende, onderscheidende en integere partner in de dienstverlening voor de te onderscheiden klant/doelgroepen binnen de door de politiek gestelde kaders. De wens is om de externe klant/doelgroepen (de bewoners, bedrijven en bezoekers) optimaal te bedienen. De medewerker is trots op zijn organisatie en draagt dit ook uit. 1.2 Aanleiding, historie en context De gemeente Heemskerk wil slank en gespierd zijn en klantwaarde toevoegen. Dit betekent voor alle medewerkers dat er gedacht wordt over datgene wat zij bijdragen aan de klantwaarde en dat zij continu gericht zijn op verbetering en het voorkomen van verspilling. Het uitgangspunt is dat er van buiten naar binnen wordt gedacht. Om dit te kunnen leveren is zelfkennis onontbeerlijk, maar ook het vermogen om samen te werken vanuit synergie en vertrouwen. In maart 2007 is binnen de organisatie de Pilot Telewerken van start gegaan. Doel was vooral zicht te krijgen op de mogelijkheden van de beschikbare technologie. Een aantal medewerkers (42) is in staat gesteld om thuis te werken en heeft daarbij toegang gekregen tot het netwerk. In oktober 2010 is de pilot over de periode vanaf maart 2007 geëvalueerd. . In augustus 2011 is de organisatie verhuisd naar een nieuw gebouw. Bij de bouw is gekozen voor het concept ‘activiteitgericht werken’. Dat betekent concreet dat er verschillende soorten werkplekken zijn, die geschikt zijn voor verschillende werkzaamheden. Afspraken zijn gemaakt over het gebruik, daarbij is het uitgangspunt dat iedereen recht heeft op faciliteiten om zijn/haar werk te doen. In het verlengde van het nieuwe kantoorconcept is tevens besloten het Nieuwe Werken (HNW) in te voeren. De verandervraag voor dit plan is: Op welke wijze kan gemeente Heemskerk effectief het Nieuwe Werken invoeren? 5 In de volgende hoofdstukken wordt deze vraag beantwoord door het beschrijven van de informele organisatie, de verandering en vervolgens de gewenste veranderaanpak. 2 De informele organisatie 2.1 Het organisatielandschap Het organisatielandschap ziet er als volgt uit: Burgemeester en wethouders Management: Lokale community Bestuurs- en Management ondersteuning gemeentesecretaris Publiek discours Afdeling staf Afdeling Klantzaken “Op vertrouwensbasis” werkgroepen Afdeling Buurtzaken Afdeling Stadszaken Lokale communities Management “Nieuwe stijl” Concerncontrolling “Ik wil controle!” projectgroepen Management “Oude stijl” “Medewerkers zelf “Hoe weet ik nu dat ze verantwoordelijk maken” aan het werk zijn?” medezeggenschap commissies Subpublieke discoursen tennis/golf “Dat nieuwe werken zien wij wel zitten! Merendeel medewerkers “Lijkt mij heerlijk om dat zelf te bepalen...” Vriendschappen relaties “Ik kan mijn werk overal doen!” “Ik heb hier gewoon geen zin in!” “Uiteindelijk verandert er toch niets” Klein deel medewerkers “Ik wil gewoon een vaste werkplek op kantoor” 2.2 Kenmerken van de informele organisatie Gemeente Heemskerk is over het geheel gezien een informele, open organisatie met veel ruimte voor leren en reflecteren. De Caluwé (1999 typeert dit als een groene organisatie. Bij gemeente Heemskerk is sprake van vaak lange dienstverbanden en gemiddeld een lange functieduur. De meeste medewerkers wonen in of dichtbij Heemskerk en iedereen kent elkaar. Men voelt zich betrokken bij de organisatie. Collegialiteit staat hoog in het vaandel. Er zijn veel vriendschappen, sportclubjes en onderlinge (familie-)relaties. Er wordt ook veel gewerkt in projectgroepen en werkgroepen. Betrokkenheid wordt onder andere bereikt door afdelingsuitjes en het jaarlijkse gemeentefeest. De formele communicatie is open en participatief en vindt zowel topdown als bottom-up plaats. Aanspreken en feedback geven is nog niet vanzelfsprekend, maar wel in ontwikkeling. 6 Medewerkers zijn, vanuit het verleden, nog gewend aan de collectieve insteek op het gebied van rechten en plichten als tijdklokken, zorgverlof, studieverlof en dergelijke in de organisatie. Een groot deel van de medewerkers is flexibel en heeft aanpassingsvermogen. Een ander deel heeft moeite met veranderingen doordat zij in het verleden zijn beschadigd door eerdere, niet goed doorgevoerde, veranderingen en/of falend leiderschap. Over het algemeen kan gesteld worden dat een positieve dynamiek heerst, een combinatie van een familiedynamiek en een vitale dynamiek. 3 De verandering De aanvliegroute van de beoogde verandering is polyvocaal-gepland. De verandering is gestart met een besluit van het management. Een globale toekomstvisie is neergezet voor de organisatie in het Concern meerjarenplan 2010-2014. Citaat uit het Concern meerjarenplan: De gemeente Heemskerk is zich bewust van het belang om medewerkers ook in de toekomst te blijven boeien en binden. Eén van de hedendaagse tendensen betreft Het Nieuwe Werken (HNW). Bij HNW gaat boeien en binden naar verbinden. Het gaat dan over zingeving, autonomie en vakmanschap met professionele normen en waarden. Belangrijkst uitgangspunt van HNW is dat de mens centraal staat. Dat betekent dat de medewerker maximaal de ruimte en vrijheid krijgt om zelf te bepalen waar, hoe, wanneer, waarmee en met wie hij werkt. De gemeente wil als werkgever graag meebewegen en wil dan ook de medewerker in staat stellen dat deze tijd en plaats onafhankelijk kan werken om de taakopdracht te vervullen. De medewerker wordt hierin ondersteund door de organisatie en gecoacht door zijn manager. Hierbij is het uitgangspunt loslaten en vertrouwen en zal de medewerker de verantwoordelijkheid moeten nemen die daar bij hoort. Afspraken over output maken komt centraal te staan. Dat vraagt een andere cultuur, waarbij een woord een woord is, waarop je moet kunnen rekenen.. Om de verandering zo effectief mogelijk in te vullen is bij de manier waarop van het invoeren van ‘Het nieuwe werken’ ervoor gekozen de invulling, het ‘wat en hoe’, participatief in te steken. Management en medewerkers gaan gezamenlijk aan de slag met betekenisgeving en invulling van de verandering. De ‘groene’ veranderaanpak matcht zo met de ‘groene’ organisatie. De verandering zal daardoor doorontwikkelen naar spontaan-polyvocaal. Het veranderingsproces speelt zich af in meerdere kwadranten van het assenstelsel. De aanvliegroute voor de verandering in de praktijk is het veranderprincipe “organiseren voor evolutie” (Homan, 2005, pag. 37). Voorbereidend is eerder al een start gemaakt met een management development traject ten behoeve van de bureauhoofden. Aandacht wordt gegeven aan het ontwikkelen van persoonlijk leiderschap en leidinggeven vanuit bezieling. De nadruk binnen dit traject ligt in de ontwikkeling van dienend leiderschap, professioneel gedrag en het nemen van resultaatverantwoordelijkheid op alle niveaus. Dit traject zal binnenkort ook voor de coördinatoren opgestart worden. Voor alle medewerkers zijn kerncompetenties vastgesteld en uitgewerkt in een strategisch opleidingsbeleidsplan. Tevens is een opleidingscarrousel beschikbaar. Via de opleidingscarrousel biedt de organisatie medewerkers de mogelijkheid om zich verder te ontwikkelen tot een professionele medewerker. Door middel van trainingen die worden aangeboden in de Opleidingscarrousel wordt een verbinding gelegd tussen opleiden en het realiseren van de organisatiedoelen. Doelen van de opleidingscarrousel in 2012 zijn het versterken van de mentale inzetbaarheid en weerbaarheid (het vermogen om met veranderingen in taken en werkomgeving om te gaan), het nemen van verantwoordelijkheid, het nemen van initiatieven en professionalisering. Het aanbod wordt jaarlijks vastgesteld op basis van gesignaleerde trends. Daarnaast wordt de belangstelling en behoefte van de medewerkers en de leidinggevenden meegenomen. Het nieuwe werken wordt veelal gezien als de mogelijkheid om thuis te werken, zodat de balans tussen werk en privé meer in evenwicht gebracht kan worden. Het nieuwe werken is echter veel meer, het is tijd en werkplek onafhankelijk werken en maakt het werken, effectiever, efficiënter, leuker en 7 uitdagender. HNW heeft invloed op de arbeidsverhoudingen binnen een organisatie en vooral ook op de cultuur binnen een organisatie. De verhoudingen tussen leidinggevende en medewerkers veranderen ingrijpend. De systemen zijn randvoorwaardelijk en ondersteunend ingericht. In het nieuwe gemeentehuis is de fysieke werkplek ingericht op de nieuwe manier van werken. De faciliteiten zijn aanwezig om tijd en plaats onafhankelijk te werken. De benodigde verandering is voornamelijk nog een cultuurverandering, namelijk een andere manier van leiding geven, leiding ontvangen en communiceren. Een rode verandering volgens de kleurentheorie van De Caluwé (1999). De consequenties van de verandering richten zich zowel op het niveau van de organisatie als op het niveau van het individu. Medewerkers bevinden zich in alle verschillende emotionele stadia van verliesverwerking volgens het model van Kübler-Ross1 met betrekking tot de beoogde verandering: ontkenning, woede, onderhandelen, depressie, berusting en acceptatie. Bij iedere verandering komt weerstand om de hoek kijken en hier wordt bij het bepalen van de interventies ook rekening mee gehouden. 4 De veranderaanpak Om de kracht van de (groene) organisatie te benutten gaan management en medewerkers gezamenlijk optrekken en gaan in dialoog over de kaders, randvoorwaarden en afspraken over output en outcome van HNW. Aangezien het een verandering in werkwijze en cultuur betreft is de beoogde veranderaanpak de ‘ontwikkelaanpak’. Het gekozen veranderprincipe is ‘samen uitvoeren, samen ontwikkelen’. Insteek is dat draagvlak en daadkracht wordt verkregen voor de beoogde verandering. Een betere samenwerking is een nevendoel. Alle medewerkers worden betrokken en zijn eigenaar van de voorstellen hoe de verandering ingevuld kan worden. Tevens levert het zelf uitdenken, beslissen en implementeren van de oplossingen een leerproces op voor de betrokkenen. (kloosterboer, 2005, pag. 27/30). Hierdoor wordt de kracht van de lerende organisatie optimaal benut. De veranderkundige stappen die doorlopen worden zijn: bewust maken, pijn (h)erkennen en toekomstdiscussie entameren, duidelijkheid scheppen en medeverantwoordelijk maken, onomkeerbaar maken, ondersteunen en bekrachtigen. Kloosterboer (2005, pag. 18/19) noemt dit “maak bouwtaken van rouwtaken”. Hierdoor wordt ook rekening gehouden met de groep medewerkers die minder geneigd zijn met de verandering mee te gaan. De veranderconfiguratie is het “proces van de generatieve dialoog” (Homan, 2005, pag. 166/170). Het accent van de interventies ligt op het proces van betekenisgeving. Het inzichtelijk maken van gemeenschappelijke normen en waarden helpt hoofd- en bijzaken scheiden en krijgt individuen mee in beweging. Het proces eindigt met inhoudelijke oplossingen, gezamenlijk bedacht en uitgewerkt door de medewerkers. In bijlage 3 is een plan van aanpak opgenomen. Hiermee wordt een hoog rendement strategie beoogd. De rol van de verandermanager is in dit proces bij voorkeur een “ontwikkelaar”, passend bij de keuze voor de ontwikkelaanpak. Sterk ondersteunend en relatiegericht en niet inhoudelijk sturend (Kloosterboer, 2005 pag. 44). Ook de stijl van de “uitdager” of “regisseur” zou geschikt zijn. De verandermanager heeft in het proces een organiserende, coachende, faciliterende en stimulerende rol. Management en medewerkers worden zelf verantwoordelijk gemaakt om de verandering vorm te geven. In dit proces is de rol van “ontwerper” minder geschikt daar een kenmerk van het proces van de generatieve dialoog is dat er niet met een inhoudelijke oplossing wordt begonnen, daarmee wordt juist geëindigd. (Kloosterboer, 2005, pag. 44). Iedere persoonlijke stijl heeft ook zijn valkuilen, daar dient rekening mee gehouden te worden bij het formeren van het veranderteam, zodat de benodigde stuurkracht georganiseerd wordt. Het veranderteam heeft de rol van bemiddelaar en procesbegeleider. De valkuilen van de persoonlijke stijl van de verandermanager kunnen worden ondervangen door hier bij de samenstelling van het De Amerikaanse arts-psychiater dr.Elisabeth Kübler-Ross (1926-2004) is een internationaal erkend pionier en autoriteit op het gebied van stervensbegeleiding en verliesverwerking. 1 8 veranderteam rekening mee te houden door de ‘ontbrekende’ kwaliteiten aan te vullen. Dit kan met behulp van de Belbinrollen2. Hiermee kan zo veel mogelijk de benodigde kwaliteit van de leden van het team worden aangesproken. Aangezien er veel behoefte is bij deze verandering aan creativiteit ten behoeve van de workshops en de communicatie, ligt het voor de hand dat er een aantal planten en brononderzoekers in het team opgenomen worden. Om onder andere de nauwgezetheid te bevorderen dient in ieder geval ook een bedrijfsman en/of een zorgdrager deel uit te maken van het team, verder bij voorkeur aangevuld met een of meerdere groepswerkers. Deze laatsten ter ondersteuning, het bevorderen van de communicatie en als stimulans. Het veranderteam zorgt voor een duidelijke processtructuur, dat een ieder betrokken wordt, communiceert en bewaakt. In het “proces van de generatieve dialoog” zorgt het veranderteam voor het zodanig inrichten van het veranderingsproces dat nieuwe betekenissen en communities ontstaan door verschillende vormen van interactie te faciliteren. Om de overeenkomsten en verschillen in het dominante denken (in termen van kleuren) van de opdrachtgever (de gemeentesecretaris), de verandermanager en het veranderteam te onderzoeken en een goede onderlinge relatie te bevorderen staat de eerste bijeenkomst in het teken van een startup. Het veranderteam en de opdrachtgever bepalen gezamenlijk het toekomstbeeld. De kaders worden bepaald en resultaten gedefinieerd. Het veranderteam stelt vervolgens een plan van aanpak op met fasen, stappen en tijdspad. De eerste stap in het proces is een workshop. Hier gaat het erom dat de deur naar vernieuwing wordt open gezet. Doel is bewustwording, interesse en betrokkenheid te genereren door van elkaar te leren en beelden uit te wisselen. Deze stap wordt gedetailleerd uitgewerkt. Het interactieproces dat leidt tot de beoogde verandering wordt op deze wijze planmatig opgezet. Tevens wordt een communicatieplan opgesteld. Hierin wordt opgenomen met wie, wanneer en op welke wijze en met welk doel gecommuniceerd wordt. Belangrijk is om op verschillende manieren over ideeën, initiatieven, pilots en besluiten te communiceren en successen te vieren. Het veranderteam monitort de opbrengsten van de bijeenkomsten en werkgroepen en bepaalt steeds opnieuw welke interactievormen en –architecturen ingezet worden voor het vervolg. Hierdoor krijgt het ‘proces van de generatieve dialoog’ de structuur waarmee optimaal nieuwe betekenissen en communities ontstaan (Homan, 2005, pag. 166). 2 Meredith Belbin (geboren in 1926) is een Britse wetenschapper, bekend van zijn onderzoek naar effectiviteit van managementteams. 9 Bijlage I Organogram Organogram gemeente Heemskerk 10 Bijlage II Veranderkundige stappen Wat Door wie Hoe Wanneer Opmerkingen Bewustwording Gezamenlijk beeld van wat de verandering inhoud. Projectgroep Workshops Om de achtergrond van de keuze voor Het Nieuwe Werken (nut en noodzaak) toe te lichten en de gedachten die bij de medewerkers over het Nieuwe Werken leven te inventariseren. Werkbezoeken aan voorlopers met HNW. Gelegenheid om ervaringen van anderen te bevragen September 2012 Deelname verplicht Pijn (h)erkennen en toekomstdiscussie entameren Projectgroep Werkgroepen Tijdens bijeenkomsten per bureau gaan de medewerkers gezamenlijk hun ideeën op papier zetten over een 'horrorscenario' en een 'droomscenario'. Met andere woorden, wat zou je absoluut niet of juist wel willen in de nieuwe werksituatie. Oktober 2012 Deelname verplicht Duidelijkheid scheppen en medeverantwoordelijk maken Projectgroep Aandachtspunten en prioriteiten vaststellen en verwerken in actieplan. Werkgroepen per thema samenstellen met opdrachten voor uitwerkings- en invullingvoorstellen. November 2012 Onomkeerbaar maken Management Na besluitvorming over de voorstellen direct oude overlegstructuren afschaffen en nieuwe instellen, resultaatafspraken maken, pilots opstarten, etc. Januari 2013 Ondersteunen P&O Trainingen in opleidingscarrousel, MD-traject, coaching, etc. Doorlopend proces Bekrachtigen P&O Management Ondernemingsraad Monitoren van het beleid en de uitvoering Plan -> Do -> Check -> Act. Doorlopend proces Draagvlak en daadkracht Communicatie Projectgroep Management P&O Communicatie Doelstellingen Doorlopend proces. - Verkrijgen en/of vergroten van draagvlak en daadkracht Successen vieren. Zodanig informeren, betrekken en stimuleren dat er inzicht, begrip en daadkracht ontstaat voor de nieuwe manier van werken. - Informeren Informatie verschaffen over de mogelijkheden, kansen en voorwaarden van ‘Het nieuwe werken” (opleiding, balans werk-privé, arbo, etc) Flyers, posters, uitnodigingen, Intranet, persoonlijke toelichting in bijvoorbeeld het werkoverleg, brochure, medewerker bijeenkomsten. De communicatie over dit proces moet een doorlopend proces zijn er mag geen ruimte zijn voor ‘radiostiltes’. 11 Bronvermelding Geraadpleegde literatuur: Caluwé, Léon de, Vermaak, Hans (1999): Leren veranderen. Alphen aan den Rijn: Samson. Homan, Thijs (2005): Organisatiedynamica. Den Haag: SDU Uitgevers bv. Kloosterboer, Paul (2005): Voor de verandering. Den Haag: SDU Uitgevers bv. Bronnen: http://www.foksuk.nl http://www.heemskerk.nl http://www.intranet.lan http://www.thesis.nl Bureau Afdelingszaken 12