Messier

De Vergeten Lijst van Charles Messier
Peter De Schrijver
Werkgroep Kometen
Een van de eerste dingen waarmee iedere beginnende amateur-astronoom
wordt geconfronteerd, is de beroemde lijst van Messier objecten: 109 deepsky
objecten die een prachtige staalkaart bieden van welke diversiteit er aan de nachtelijke
hemel valt te ontdekken. Zowat elk type astronomisch object is erin vertegenwoordigd
en de Messier-objecten zijn ook veruit de meest gefotografeerde dingen, zowel door
amateurs als professionelen, zodat als je ergens een foto ziet van een sterrenkundig
object de kans zeer groot is, dat het uit deze lijst komt. Bovendien vormt de lijst een
subliem waarnemingsprogramma om het observeren echt goed onder te knie te
krijgen: gaande van blote oog objecten, zoals M42, M44 en M45, over heldere
verrekijker-doelen (M3, M5,..) tot – zeker in onze lichtvervuilde contreien –
uitdagende en obscure nevelachtige vlekjes (M….). Als je de lijst volledig hebt
afgewerkt zonder moderne GoTo-toestanden, dan mag je het predikaat ‘beginnend’
wel achterwege laten. De naam Messier is dus voor de meeste amateurs onlosmakelijk
verbonden met deepsky waarnemingen. Nochtans was het initiële opzet van Messier
niet om een catalogus te maken van deepsky-objecten an sich. De bedoeling was
voornamelijk om een ‘geen-komeet’ inventaris te maken: Messier was immers in de
eerste plaats een komeetjager en zijn lijst van ‘geen-kometen’ moest hem helpen om
vergissingen te vermijden: door een cataloog te maken van alle komeetachtige
objecten die hij observeerde tijdens het zoeken naar kometen, maar die geen kometen
bleken te zijn, kon hij die later als referentie gebruiken.
Als komeetjager was Messier (mede-)ontdekker van maar liefst 20 kometen en
observeerde hij er 44. In tijden zonder planetariumprogramma’s of internet én met een
naar moderne maatstaven rudimentair instrumentarium is dat een ongelofelijke
prestatie. Ironisch genoeg werd deze uitgebreide lijst van kometen, de ware liefde van
Messier, echter volledig in de schaduw geplaatst van zijn ‘geen-kometen-lijstje’ en
zijn maar zeer weinig amateurs op de hoogte van welke kometen Messier heeft
waargenomen of ontdekt. Over deze vergeten lijst van Messier gaat dit artikel…
Figuur 1: Charles Messier (1730-1817)
Het begin
In 1751 begon Messier zijn sterrenkundige loopbaan als klerk op het
Observatoire de la Marine in het Hôtel de Cluny in Parijs. Zijn jacht op kometen
begon enkele jaren daarna en was van meet af aan ambitieus: 46 jaar eerder had
Edmund Halley de historische voorspelling gedaan dat de grote komeet van 1682 zou
terugkeren in 1758 en Messier wilde als eerste deze hypothese observationeel
bevestigen. Hij begon zijn zoektocht reeds medio 1757, maar had lange tijd geen
succes. De reden bleek eenvoudig: hij baseerde zich op door zijn overste Joseph
Deslile gemaakte baanberekeningen, welke achteraf een fout bleken te bevatten, zodat
Messier steevast op de verkeerde plaats naar Halley zat te speuren ! De eerste komeet
die Messier observeerde was dan ook niet de komeet van Halley maar een andere:
1
C/1758 K1 (De la Nux), op 20 mei van dat jaar ontdekt werd door de Fransman De la
Nux en welke Messier observeerde gedurende 31 dagen tussen 14 augustus en 2
november 1758. Het was tijdens het observeren van deze komeet, in de ochtend van
28 augustus, dat Messier een komeetachtig object identificeerde dat echter, bij gebrek
aan een eigen beweging, geen komeet bleek te zijn: ‘een wazig vlekje net boven de
zuidelijke hoorn van de stier, zonder sterren, wit en uitgerokken zoals een kaarsvlam’,
noteerde Messier. De stilstaande nevelvlek inspireerde hem tot het bijhouden van een
lijst van alle komeetachtige objecten waarop hij tijdens zijn jacht op kometen stootte
en ze zou het eerste object worden in de latere Messier-cataloog en bekend worden als
M1 of de Krabnevel1. Op de verschijning van de komeet van Halley moest Messier
wachten tot 21 januari 1759: bijna 2 jaar nadat hij de zoektocht begonnen was, kon hij
de komeet observeren in het sterrenbeeld Pisces (Vissen). Gedurende weken leefde
Messier met de gelukkige gedachte dat hij als eerste observationeel aangetoond had
dat kometen rond de zon draaiden en dus periodiek konden verschijnen, en zijn
teleurstelling moet dan ook groot geweest zijn, toen hij vernam dat een Duitse
amateur-astronoom uit Dresden, Georg Palitzsch, de komeet reeds had waargenomen
op kerstavond 1757, dus bijna een volledige maand vóór Messier ! Messier kon de
komeet van Halley, die haar perihelium bereikte op 13 maart 1759, waarnemen tot 1
mei van dat jaar. Voor elke komeet die Messier ontdekte, publiceerde hij een kaart
met het traject langsheen de sterrenhemel in de Mémoires de l’Académie des Sciences.
Deze uiterst fraaie kaarten (zie figuur 2) getuigen van Messiers cartografisch talent en
tekenkunst - iets wat trouwens een belangrijke rol speelde bij zijn initiële aanstelling
op de sterrenwacht – en behoren dan ook tot de beste van zijn tijd. Op deze kaarten
voegde Messier telkens ook zijn tot dan toe ontdekte ‘deepsky’ objecten uit zijn
cataloog in wording toe.
Figuur 2: Afbeelding van de kaart die Messier tekende naar aanleiding van de
doortocht van de komeet van Halley in 1759. Aan de achterzijde van het hoofd van de
Waterman, tekende Messier de ‘Belle Nebuleuse’ die hij waarnam en die naderhand
als M2 in zijn catalogus kwam.
Ook bij de derde komeet die Messier onafhankelijk ontdekte, de ‘Grote komeet van
1760’ (C/1760 A1 Chevalier), werd hij verslagen, zij het zeer nipt, door een andere
astronoom. Messier nam ze voor het eerste waar met het blote oog in Orion op 8
januari 1760, slechts 1 dag nadat de eerste waarneming gebeurd was vanuit Lissabon
door Chevalier. Op de dag dat Messier deze ‘Grote komeet’ waarnam, scheerde ze
langs de aarde op slechts 0.06 AE (Astronomische Eenheden) en Messier schatte haar
magnitude op 2.0. Lang hoefde Messier daarna echter niet te wachten op zijn komeet,
want amper 14 dagen daarna, op 26 januari 1760, ontdekte hij en deze keer wel als
eerste, een komeetje in de buurt van het sterrenbeeld Hydra (Waterslang). Daarmee
was de eerste komeet met de naam Messier (C/1760 B1) een feit ! Opmerkelijk hierbij
is dat deze komeet rakelings voorbij NGC2903 bewoog rond 11 februari, maar dat
Messier dit sterrenstelsel, zichtbaar als een ovaal vlekje van magnitude 9.5, blijkbaar
over het hoofd zag om op te nemen in zijn cataloog.
Figuur 3: Traject van de eerste komeet die Messier op zijn naam mocht schrijven:
C/1760 B1. Messier kon ze waarnemen van 26 januari tot 18 maart 1760.
1
De officiêle ontdekker van M1 is de Engelsman John Bevis die de nevel observeerde in 1731.
2
Een soap van hoog niveau: De Messiers
Instrumenten
Ontdekte kometen
Waargenomen kometen
De link met de Messier-catalogus
Wie zich afvraagt waarom bepaalde objecten juist wel en andere dan weer niet in de
Messier-cataloog voorkomen, kent dus nu het antwoord: de cataloog is eigenlijk een
afspiegeling van Messiers vergeten lijst, nl. de objecten die hij tegenkwam tijdens het
observeren van zijn kometen…
3
4
De la Nux
P/Halley
Great comet
Messier
Klinkenberg
Messier
Messier
Messier
P/Helfenzrieder
Messier
P/Lexell
Great comet
Messier
P/Biela
Messier
Montaigne
Bode
Messier
Méchain
Méchain
P/Pigott
Great comet
Messier-Méchain
Méchain
P/Encke
Herschel
Méchain
Messier
P/Herschel-Rigollet
Herschel
P/Tuttle
Herschel
Herschel
Gregory
Perny
Messier
Bouvard-Herschel-Lee
Messier
Bouvard
Méchain
Méchain
Pons +
Pons
Pons
C/1758 K1
1P/1758 Y1
C/1760 A1
C/1760 B1
C/1762 K1
C/1763 S1
C/1764 A1
C/1766 E1
D/1766 G1
C/1769 P1
D/1770 L1
C/1771 A1
C/1771 G1
3D/1772 E1
C/1773 T1
C/1774 P1
C/1779 A1
C/1780 U2
C/1781 M1
C/1781 T1
D/1783 W1
C/1783 X1
C/1785 A1
C/1785 E1
2P/1786 B1
C/1786 P1
C/1787 G1
C/1788 W1
35P/1788 Y1
C/1790 A1
8P/1790 A2
C/1790 H1
C/1791 X1
C/1793 A1
C/1793 S1
C/1793 S2
C/1797 P1
C/1798 G1
C/1798 X1
C/1799 P1
C/1799 Y1
C/1801 N1
C/1802 Q1
C/1804 E1
14-Aug-1758
21-Jan-1759
08-Jan-1760
26-Jan-1760
28-May-1762
28-Sep-1763
03-Jan-1764
08-Mar-1766
08-Apr-1766
08-Aug-1769
14-Jun-1770
10-Jan-1771
01-Apr-1771
26-Mar-1772
12-Oct-1773
18-Aug-1774
19-Jan-1779
27-Oct-1780
30-Jun-1781
10-Oct-1781
27-Nov-1783
03-Feb-1784
07-Jan-1785
13-Mar-1785
19-Jan-1786
01-Aug-1786
11-Apr-1787
25-Nov-1788
03-Jan-1789
19-Jan-1790
10-Jan-1790
01-May-1790
26-Dec-1791
01-Feb-1793
27-Sep-1793
27-Sep-1793
16-Aug-1797
12-Apr-1798
07-Dec-1798
10-Aug-1799
28-Dec-1799
12-Jul-1801
30-Aug-1802
11-Mar-1804
02-Nov-1958
01-May-1759
30-Jan-1760
18-Mar-1760
05-Jul-1762
24-Nov-1763
11-Feb-1764
15-Mar-1766
12-Apr-1766
01-Dec-1769
03-Oct-1770
20-Jan-1771
15-Jun-1771
03-Apr-1772
14-Apr-1774
25-Oct-1774
19-May-1779
28-Nov-1780
16-Jul-1781
05-Nov-1781
21-Dec-1783
25-May-1784
16-Jan-1785
16-Apr-1785
26 Oct 1786
20-May-1787
29-Dec-1788
06-Jan-1789
09-Jun-1790
28-Jan-1792
14-Feb-1793
08-Dec-1793
07-Jan-1794
30-Aug-1797
24-May-1798
12-Dec-1798
25-Oct-1799
06-Jan-1800
21-Jul-1801
05-Sep-1802
17-Mar-1804
31
47
6
22
20
29
16
8
5
42
47
4
48
4
71
41
63
13
14
12
13
13
6
14
1
43
6
20
2
1
7
45
12
6
25
c
c
c
!
!
!
!
c
!
!
c
!
!
c
!
!
!
!
13
27 !
4
44
5
5 c
7
6
26-May-1758
25-Dec-1758
07-Jan-1760
26-Jan-1760
17-May-1762
28-Sep-1763
03-Jan-1764
08-Mar-1766
08-Apr-1766
08-Aug-1769
14-Jun-1770
10-Jan-1771
01-Apr-1771
08-Mar-1772
12-Oct-1773
11-Aug-1774
06-Jan-1779
27-Oct-1780
28-Jun-1781
09-Oct-1781
19-Nov-1783
24-Jan-1784
07-Jan-1785
11-Mar-1785
17-Jan-1786
10-Apr-1787
25-Nov-1788
21-Dec-1788
07-Jan-1790
09-Jan-1790
17-Apr-1790
15-Dec-1791
10-Jan-1793
24-Sep-1793
27-Sep-1793
14-Aug-1797
12-Apr-1798
06-Dec-1798
07-Aug-1799
26-Dec-1799
12-Jul-1801
26-Aug-1802
07-Mar-1804
De la Nux
Palitzsch
-many- (Chevalier)
Messier
Klinkenberg
Messier
Messier
Messier
Helfenzrieder
Messier
Messier
-many- (incl. Messier)
Messier
Montaigne
Messier
Montaigne
Bode
Messier
Méchain
Méchain
Pigott
-many- (Cassini)
Messier
Méchain
Méchain
C.Herschel
Méchain
Messier
C.Herschel
C.Herschel
Méchain
C.Herschel
C.Herschel
Gregory, Méchain
Perny
Messier
Bouvard
Messier
Bouvard
Méchain
Méchain
Pons, Messier, Méchain, Bouvard
Pons
Pons
5
6
Referenties
1.
7