HFDST 16 de melkweg - Alles over Sterrenkunde

hemels panorama 360°-panorama van de Melkweg,
samengesteld uit talloze afzonderlijke amateurfoto’s.
Kijktip
HFDST 16
Op een heldere,
maanloze zomeravond is in het sterrenbeeld Zwaan een
langgerekte, donkere
stofband te zien die
de Melkweg in tweeën
lijkt te delen.
de melkweg
200
het melkwegstelsel
deel 5
hfdst 16 de melkweg
heldere kern Het heldere centrum van de Melkweg, met
De Melkweg aan de hemel
O
p heldere, maanloze avonden is aan de sterrenhemel een wazige lichtband te zien, alsof er een
dunne, ijle wolkensliert in de lucht hangt. Volgens
de Griekse mythologie is deze langgerekte baan van melkwit
licht ontstaan toen de pasgeboren halfgod Herakles (bij de
Romeinen bekend als Hercules) zo onstuimig dronk dat de
moedermelk van de godin Juno over de fluweelzwarte hemel
sproeide. Sinds mensenheugenis wordt de lichtband de
Melkweg genoemd.
In veel culturen speelde de Melkweg een belangrijke rol
in de mythologie. Volgens de Germanen was het de weg
der gestorven zielen, waarlangs overleden krijgers naar
het walhalla reisden. Amerikaanse indianen hadden een
soortgelijk beeld: het hemelse pad zou naar het mythische
koninkrijk van Ponemah leiden, en de heldere sterren in de
Melkweg waren de kampvuren van de reizigers. In China
heette de Melkweg Tien ho, de hemelse rivier. De vele vissen
in deze rivier (de sterren) sloegen op de vlucht wanneer de
haakvormige smalle maansikkel verscheen; dat verklaart
waarom de Melkweg zo slecht zichtbaar is als de maan aan
de hemel staat.
De Melkweg ligt als een ceintuur rond de hemelbol (zie pag.
50) en omgeeft de aarde aan alle kanten. Altijd bevindt de
helft van de Melkweg zich onder de horizon; het allerzui-
delijkste deel van de lichtband is vanaf onze breedtegraad
zelfs nooit te zien. Ook is de Melkweg niet het hele jaar door
even goed zichtbaar. In het voorjaar ligt hij in de loop van
de avond laag boven de noordwestelijke horizon, waardoor
hij nauwelijks opvalt. ’s Zomers staat hij hoger boven de
horizon en is bovendien een helder deel van de Melkweg te
zien. In herfst en winter is de Melkweg hoog aan de hemel
zichtbaar, maar is hij wat minder helder.
Projectie
In de Griekse Oudheid werd al geopperd dat de Melkweg
niets anders is dan een langgerekte band van talloze zwakke,
ver verwijderde sterren. Galileo Galilei was de eerste die
met zijn zelfgebouwde telescoop afzonderlijke sterren in de
Melkweg waarnam (zie pag. 25), en William Herschel realiherschels melkweg Tekening van het Melkwegstelsel volgens
William Herschel, afgeleid uit waarnemingen van de
sterrenhemel.
+ + + In Scandinavië wordt de Melkweg de Vintergatan (Winterweg) genoemd, omdat hij daar vooral in de wintermaanden goed
201
op de voorgrond de William Herschel Telescope op La Palma.
seerde zich dat de Melkweg in feite de projectie is van een
afgeplat sterrenstelsel waar de zon deel van uitmaakt.
Aan de hand van een voorbeeld is het projectie-idee gemakkelijk te begrijpen. Wanneer je je ’s nachts in een van de
buitenwijken van een stad bevindt waar alle muren doorzichtig zijn, zie je de lichtjes van andere gebouwen vooral
in een band om je heen, met een sterke concentratie in de
richting van het stadscentrum. Kijk je omhoog of omlaag, dan
zie je slechts een klein aantal lichtjes in je directe omgeving,
bijvoorbeeld op de bovenste verdiepingen van naburige
flatgebouwen, of in kelders en metrotunnels.
Met de Melkweg is het net zo. De zon bevindt zich in een van
de buitenwijken van een afgeplat sterrenstelsel. De andere
sterren in het stelsel zien we vooral in een band om ons heen,
met een concentratie in de richting van het Melkwegcentrum. Kijken we in een richting loodrecht op dat platte stelsel,
dus ‘omhoog’ of ‘omlaag’, dan zien we alleen een klein aantal
sterren in onze directe omgeving.
Overigens dachten sterrenkundigen tot het begin van de
twintigste eeuw dat de zon zich vlak bij het centrum van
het Melkwegstelsel bevindt, omdat de sterdichtheid van de
Melkweg in alle richtingen min of meer gelijk is. Tegenwoordig weten we dat dat komt door de absorberende werking
van interstellaire stofwolken.
te zien is, wanneer de nachten lang duren. + + +
galactische kiel De Melkweg in het zuidelijke sterrenbeeld Kiel.
californië in perseus Amateurfoto van de Californiënevel,
Het heldere gebied rechts is de beroemde Carinanevel.
een langgerekte emissienevel in het sterrenbeeld Perseus.
het melkwegstelsel
202
deel 5
Kijken met een verrekijker
O
p de Melkweg raak je nooit uitgekeken. Hij bevat niet
alleen heldere sterren, maar ook talloze sterrenhopen en nevels. Daarnaast staan de zwakke Melkwegsterretjes hier en daar zo dicht op elkaar, dat er sprake lijkt te
zijn van heldere sterrenwolken. Veel van die Melkwegobjecten zijn al met een verrekijker zichtbaar.
In het sterrenbeeld Cassiopeia, waar de Melkweg zijn
noordelijkste punt bereikt, bevinden zich enkele kleine,
zwakke open sterrenhopen (zie pag. 190). De Melkweg is hier
niet extreem helder, maar het wemelt er wel van de zwakke
sterretjes. Iets verder westwaarts, in het noordelijk deel van
de Zwaan, is de sterdichtheid nog veel groter. Met een lichtsterke kijker zijn hier ook uitgestrekte emissienevels te zien
(zie pag. 189), waaronder de Noord-Amerikanevel, vlak bij de
heldere ster Deneb.
Midden in de Zomerdriehoek, die gevormd wordt door de
sterren Deneb, Wega en Altaïr, is de Melkweg opvallend helder. Hier is ook een langgerekte, donkere stofbaan te zien, die
zich ver naar het zuiden uitstrekt. In de Zomerdriehoek is de
Halternevel (m27) te vinden, een van de grootste planetaire
nevels aan de hemel (zie pag. 192). Het sterrenbeeld Schild
bevat niet alleen enkele heldere open sterrenhopen, waaronder m11, maar ook zeer heldere sterrenwolken die al met het
blote oog goed zichtbaar zijn. Het centrum van het Melk-
wegstelsel bevindt zich in de richting van de sterrenbeelden
Boogschutter en Schorpioen.
Stoffig centrum
Ook al wordt het eigenlijke centrum door dikke stofwolken
aan het zicht onttrokken, toch is de Melkweg hier het indrukwekkendst. Helaas staan beide sterrenbeelden in Nederland
nooit hoog boven de horizon en zijn ze bovendien alleen
’s zomers te zien,
wanneer het niet
echt donker wordt.
Een van de helderste
sterrenwolken is m24
hfdst 16 de melkweg
203
in de Boogschutter. In de onmiddellijke omgeving komen
ook opvallende emissienevels voor: de Adelaarnevel (m16),
de Omeganevel (m17), de Trifidnevel (m20) en de Lagune­­nevel (m8). Verder zijn in Boogschutter en Schorpioen tal
van sterrenhopen te vinden, zoals de open sterrenhopen m6,
m7 en m23, en de bolvormige sterrenhopen m4, m22 en m55
(zie pag. 196).
Nog verder naar het zuiden strekt de Melkweg zich uit door
de sterrenbeelden Centaur, Zuiderkruis, Kiel, Zeilen en Achtersteven. Hier zijn vooral de donkere Kolenzaknevel in het
sightseeing Tal van
bezienswaardige
zomerse glans
nevels en
Amateurfoto van
sterrenhopen zijn
de Melkweg in de
zichtbaar op deze
Zomerdriehoek,
amateuropname
die gevormd wordt
van de Melkweg in
door de heldere
de sterrenbeelden
sterren Deneb,
Schorpioen en
Wega en Altaïr.
+ + + De mooiste tekeningen van de Melkweg zijn in de eerste helft van de twintigste eeuw op Java gemaakt door de Amster-
Boogschutter.
damse astronoom Anton Pannekoek. + + +
Zuiderkruis en de heldere Carinanevel in de Kiel opvallende
waarnemingsobjecten, terwijl de vele heldere sterren aan dit
deel van de hemel de Melkweg een extra rijke aanblik geven.
Helaas is dit deel van de Melkweg niet zichtbaar vanuit
Europa; je moet ervoor naar de Tropen of naar het zuidelijk
halfrond.
Wintermelkweg
In de wintersterrenbeelden Grote Hond, Eenhoorn, Orion
en Tweelingen is de Melkweg wat minder helder dan in de
zomersterrenbeelden Zwaan, Boogschutter en Schorpioen.
Toch zijn hier veel heldere sterren en mooie open sterrenhopen zichtbaar, waaronder m41 en m35, en natuurlijk bekende
stervormingsgebieden als de Orionnevel (m42) en de Rozetnevel (ngc 2237). Verder naar het noorden, in de Voerman,
bevinden zich ook drie open sterrenhopen (m36, m37 en m38),
terwijl in de Stier natuurlijk de heldere Plejaden en Hyaden
zichtbaar zijn, die zich net als de Orionnevel buiten de eigenlijke Melkwegband bevinden.
In het sterrenbeeld Perseus ten slotte bevinden zich heldere
sterrenwolken in de directe omgeving van de ster Algenib
(Alfa Persei). Tussen de sterren Èta en Zèta Persei is met een
lichtsterke telescoop de Californiënevel te zien, een langgerekte emissienevel, en halverwege Perseus en Cassiopeia ligt
de beroemde dubbele open sterrenhoop h en Chi Persei, met
ten noorden daarvan nog twee naamloze emissienevels.