Lang leve de wijndrinker volkskrant.nl, 2008 De grote

Lang leve de wijndrinker
volkskrant.nl, 2008
De grote ouderdomssprong voorwaarts is begin vorige eeuw gemaakt. We worden nog wel wat ouder, maar
niet veel. Eeuwig leven zit is er sowieso niet in. Hoe werkt veroudering? En wat kun je doen om haar af te
remmen? Door Broer Scholtens
‘Ik drink regelmatig wijn vanwege de resveratrol’, zegt de onderzoeker
Eerst een illusie doorprikken. Eeuwig leven zit er niet in. Nu niet en over honderd jaar niet. Tien tot twintig jaar langer leven,
meer is de mensheid de komende decennia niet gegeven. Zelfs daarvoor moeten we erg ons best doen. De vooruitgang is over
zijn top heen, waarschuwen verouderingsdeskundigen van naam en faam, in Nederland en in de VS.
De levensverwachting in Nederland lag in 2007 voor mannen op 78 en voor vrouwen op 82,3 jaar. Dat is een toename van acht
jaar in een halve eeuw. De grote ouderdomssprong voorwaarts is begin vorige eeuw gemaakt met de introductie van
hygiënemaatregelen, antibiotica en vaccins. De afgelopen twintig jaar is de wat geringere stijging vooral toe te schrijven aan
nieuwe medicatie als cholesterol verlagende statines, waardoor het aantal hart- en vaatziekten snel is gedaald.
Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) gaat er op basis van een trendanalyse van uit dat de levensverwachting bij geboorte
de komende halve eeuw blijft stijgen. Bescheiden, dat wel. Een dikke drie jaar voor mannen, naar 81,5 jaar in 2050, en een
kleine twee jaar voor vrouwen, naar 84,2 jaar halverwege deze eeuw.
Mogelijk is er al sprake van een kentering. In de VS is vorig jaar de levensverwachting voor het eerst afgenomen. De
gezondheidszorg is er verslechterd, en eet- en beweeggewoontes zijn ongezonder geworden, wat tot chronische,
levensbedreigende aandoeningen als zwaarlijvigheid en diabetes type 2 leidt.
Dit terwijl er in laboratoria juist een andere trend is ingezet met onderzoek aan gisten, fruitvliegen, vlinders, muizen en ratten.
Honger ze uit, voed de diermodellen met anti-oxidanten uit wijn, en zie hoe hun uithoudingsvermogen in een tredmolentje
verdubbelt – ze leven soms factoren langer. Met voeding, willen de onderzoekers maar zeggen, kan de levensverwachting
worden opgekrikt.
Veroudering op cellulair niveau is te vergelijken met de aftakeling van een auto. Naarmate er meer kilometers worden gereden,
slijten onderdelen meer en hopen gebreken zich op. Onderhoud en reparaties vertragen dit proces. Maar uiteindelijk wacht toch
de sloperij.
In lichaamscellen van eenvoudige organismen als schimmels en fruitvliegen is dit niet anders dan in cellen van oneindig veel
complexere zoogdiersystemen als apen en mensen. Zo resulteert een voortdurende celdeling en een snelle stofwisseling in
oxidatieve schade en ophoping van afvalproducten. Het zijn processen die van buitenaf worden versterkt door stress en
ultraviolet zonlicht. Daarbij ontstaan nog meer vrije zuurstofradicalen en andere agressieve chemische stoffen.
Deze reactieve verbindingen beschadigen dna-strengen, waardoor de productie van specifieke enzymen stagneert. Biochemische
reacties op hun beurt zullen hierdoor slechter verlopen, of een andere richting worden opgestuurd. Organismen beschikken over
mechanismen om die celschade op dna-niveau te repareren. Is de schade echter te groot, heeft zich in cellen te veel afval
opgehoopt, dan sterven ze. Schade kan ook leiden tot fouten in genetische instructies in het dna; ontsporing van celgroei geeft
kanker. Het zijn celprocessen die bestaan uit een cascade aan biochemische reacties. Verschillende eiwitten spelen daarbij een
regulerende rol.
De ontrafeling van die complexe cascades is nog maar net begonnen. Uit experimenten met onder andere gistcellen – met een te
overzien aantal biochemische stappen – blijkt dat uithongering (energiebeperking) of de toevoeging van bepaalde stoffen – antioxidanten als vitamines, flavonolen – de activiteit van sommige eiwitten kan beïnvloeden. En daarmee de biochemische reacties.
Het meeste onderzoek is gedaan met resveratrol, een stofje dat enigszins bij toeval boven is komen drijven. Planten produceren
de stof als afweermechanisme bij een aanval van schimmels of bacteriën. In druivenschillen zit veel resveratrol, in wijn dus ook.
Op grote hoogte in de bergen is de resveratrolproductie – vanwege zuurstoftekort – hoog.
In het lab delen gistcellen met resveratrolvoeding twintig maal voordat ze het loodje leggen. Dit is tweemaal zoveel als normaal.
Het stofje zet bepaalde genen tot extra activiteit aan. De productie van een specifieke groep regeleiwitten - sirt-eiwitten - wordt
opgevoerd. Deze spelen een rol bij reparatieprocessen en bij de energie- en vethuishouding in cellen. Zo remmen ze de
veroudering. Sirt-eiwitten zijn in alle organismen terug te vinden, in wormpje C.elegans, in schimmels en in de mens.
Muizen en mensen Leven, en dus veroudering, is veel ingewikkelder. Sirt-eiwitten zijn niet de enige regulatoren, er zijn er
tientallen, honderden misschien wel, zegt geneticus Jan Hoeijmakers van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam,
Nederlands bekendste ouderdomsonderzoeker. ’Sommige spelen alleen een rol in lage organismen, andere regulerende eiwitten
zijn alleen actief in muizen en in mensen.’
Hoeijmakers is de man van de verouderingsfundamenten. Zijn groep probeert reparatieprocessen van dna in kaart te brengen
die verantwoordelijk zijn voor ziekten als diabetes, hart- en vaatziekten en osteoporose.
In zijn Rotterdamse geneticalab is de afgelopen jaren een ‘gouden standaard’ ontwikkeld om die verouderingsactiviteit te meten:
bruinzwarte Black 6-muizen waarin met genetische modificatietechnieken een specifiek gen is uitgeschakeld, een stukje dna
waarvan voor honderd procent vaststaat dat ze een cruciale rol spelen bij veroudering, een gen dat ook in mensen veroudering
reguleert.
Hoeijmakers’ groep kijkt onder andere naar het Cockayne-syndroom. Patiënten die dit hebben, missen een dna-reparatiegen –
ze verouderen razendsnel. In elk orgaan is het verouderingstempo anders. Veroudering manifesteert zich het eerst in de
hersenen: hersencellen sterven af. Tegelijk nemen gehoor en gezichtsvermogen af en worden botten bros. Veel patiëntjes worden
niet ouder dan gemiddeld twaalf jaar. Het is een zeldzame genetische aandoening; in Nederland zijn er nog geen tien patiëntjes
bekend.
In het lab onder zorgvuldig gecontroleerde condities leven muizen tweeënhalf jaar, muizen zonder het dna-reparatiegen enkele
weken tot maanden. Als die muizen een bepaald aminozuur krijgen, leven ze 25 tot 30 procent langer, zegt Hoeijmakers. ‘Het is
een onschuldige stof die al in verschillende doseringen in gezonde mensen is beproefd.’
Zijn bedrijfje DNAge, onderdeel van het Leidse biotechbedrijf Pharming, gaat het reparerende aminozuur volgend jaar
beproeven in jonge patiënten, in de VS en Europa. De patiëntjes krijgen twee stoffen, het eerdergenoemde aminozuur en een
koolhydraat.
Hoeijmakers wil niets kwijt over die stoffencombinatie. ‘Er is verder onderzoek nodig maar het ligt in de lijn der verwachting dat
dit ook bij gezonde mensen vergelijkbare reparerende effecten zal hebben. Nee, onze modelmuizen hebben nog geen resveratrol
gekregen. We gaan er wel naar kijken.’
Verschillende laboratoria in de wereld boeken wisselende resultaten met de wijnstof resveratrol. Er zijn labs die in muizen,
schimmels en fruitvliegen een langere levensverwachting vinden. Enkele evolutionair-biologen van de universiteit Leiden vinden
bij fruitvliegen en vlinders geen effect. ‘Onze goed gedefinieerde muizen kunnen hier uitsluitsel over geven’, verwacht
Hoeijmakers.
Antioxidanten De Rotterdamse onderzoekers richten zich op zeldzame aandoeningen om een complexe metabolische celchemie
te ontrafelen, om stoffen als antioxidanten te vinden die dna-schade kunnen repareren. ’Maar pas op’, mailt
ouderdomsgeneticus Jan Vijg, opgeleid in Leiden en al meer dan twintig jaar werkzaam in de VS, sinds kort in New York aan het
Albert Einstein College of Medicine. ‘Ingrijpen in het basale metabolisme kan tot problemen leiden.’ Ook Vijg is een
beroemdheid in de wereld van de veroudering.
Veel onderzoekers die resveratrol en krachtigere equivalenten bekijken, zeggen dat er geen bijverschijnselen zijn, schrijft Vijg.
‘Maar op de langere termijn kan het best zijn dat weefsel en organen een grotere aftakeling gaan vertonen, omdat ook
biochemische cascades in gang zijn gezet waarvan de draagwijdte niet is in te schatten.
‘Je kunt zo doodsoorzaken vertragen, maar dat zou ten koste kunnen gaan van de kwaliteit van leven. Neem de beïnvloeding van
de zogeheten IGF-1 factor, een peptide die een cruciale rol speelt in orgaangroei. De werking ervan is met stoffen als resveratrol
te beïnvloeden, in positieve zin, blijkt uit proeven met wormen en muizen. De activiteit ervan daalt, en dit kan tot minder kanker
leiden.’
Vijg: ‘Maar ook is duidelijk dat de spierontwikkeling juist negatief wordt beïnvloed. Het slikken van stoffen is voorbarig,
voldoende kennis ontbreekt. Ook zijn dierproeven niet altijd direct te vertalen naar de mens.’
Misschien moeten we het voorlopig zoeken in zogeheten calorierestrictie, suggereert Vijg. Minder eten dan nodig is, vasten dus,
waardoor dezelfde reparatiecascades worden aangestuurd. In muizen en ratten levert dit levensverlenging op. In apen tot nu toe
wisselende uitkomsten. In complexe organismen zijn er andere cascades die ook kunnen worden aangezet. Vijg: ‘Waardoor de
uitkomst moeilijker te voorspellen is. Ook zullen sneller bijverschijnselen ontstaan.’
Calorierestrictie is het onderzoeksdomein van Christiaan Leeuwenburgh, ouderdomsbioloog aan de universiteit van Florida in
Gainesville. Hij is meer dan twintig jaar geleden na zijn vwo naar de VS vertrokken. Het afgelopen weekend was hij (toevallig) in
Nederland op familiebezoek. ‘Vasten is iets evolutionairs. In het verleden zijn er lange perioden geweest met onvoldoende
voedsel. En nog steeds zijn er dagelijks momenten met een tekort. Cellen beschikken daarom als overlevingsstrategie over
biochemische cascades die dan in gang worden gezet. In simpele organismen zijn die eenvoudig, in mensen zijn ze complex.’
De groep van Leeuwenburgh heeft veel rattenonderzoek gedaan. ‘Worden die drie van de zeven dagen op een dieet gezet met 50
tot 60 procent minder calorieën, dan ontwikkelen ze sterkere spieren en gaan ook de cognitieve functies minder hard achteruit.
Ook leven ze 30 procent langer.
‘Mensen zouden met grote regelmaat moeten vasten om die anders niet gebruikte cascades aan te zetten.’ Nee, ik slik geen
stoffen zoals resveratrol, zegt Leeuwenburgh, vijfvoudig Nederlands kampioen polsstokhoogspringen. ‘Dat wil niet zeggen dat
we nu al niet veel kunnen doen. Ik vast met enige regelmaat en stel mijn lichaam bloot aan hittestress in de sauna, aan
koudestress in koud water en beweeg veel met veel tempowisselingen, als een soort Spartaan, om voortdurend zoveel mogelijk
cascades met reparatiestappen actief te houden. En ik drink regelmatig wijn vanwege de resveratrol.’