Waar vissen we naar nieuwe woorden? Over leenwoorden in/uit het

Waar vissen we naar nieuwe woorden?
Over leenwoorden in/uit het Nederlands
Wanneer onze Nederlandse taal nieuwe woorden nodig heeft, kan ze die zelf maken
(neologismen), maar vaak speelt ze leentjebuur bij andere talen. Die talen doen
trouwens hetzelfde met onze schat aan woorden. Waar wij woorden vandaan haalden
en hoeveel woorden we uitleenden, verneem je in deze les.
I
Rus over boord
OPDRACHT 1
1
Bekijk het fragment uit Man over woord (Russische scheepstermen) en
beantwoord de volgende vragen.
a) Welke Nederlandse woorden werden zoal in het Russisch overgenomen?
schipper, sloep, boord, kabel, matroos, broek, trap, kajuit, luik, voorsteven, vlag, kok,
kapitein, brandspuit, stoel, zwabber, telefoon, torpedo, de windstreken, boei, kompas,
koers, mast, sluis, anker, sloep, boord, haven, enz.
b) Aan wie hebben de Russen dit te danken?
Aan de Russische tsaar Peter de Grote. Hij was een grote fan van Nederland dat
tijdens de 17de eeuw zijn gouden eeuw beleefde. Hij verscheepte Russische
scheepsbouwers naar Rusland en introduceerde zo Nederlandse termen in het
Russisch.
c) Op welke manier uitte hij zijn liefde voor Nederland nog?
De kleuren van de Russische vlag zouden gebaseerd zijn op de kleuren van de
Nederlandse vlag.
OPDRACHT 2
2
Ken je zelf nog Nederlandse woorden die in andere talen werden
overgenomen
Persoonlijk antwoord. (mannequin, enz.)
OPDRACHT 3
3
Lees Russen gebruiken ‘brandspoijt’, Polen zijn dol op ‘rolmopsy’ en
beantwoord de vragen.
Russen gebruiken 'brandspojt', Polen zijn dol op 'rolmopsy'
Vreemde talen nemen meer woorden over uit het Nederlands dan we denken. Apartheid en
mannequin zijn de klassieke voorbeelden. Maar wist u dat Russen een brand blussen met een
brandspojt, dat je in Australië een rijsttafel kunt eten, en dat ze je in verschillende Afrikaanse landen
perfect verstaan als je Pas op! roept?
Volgens de Nederlandse etymologe Nicoline van der Sijs zijn in de loop der tijden duizenden
Nederlandse woorden in andere talen binnengeslopen. Ze maakt daar een uitgebreide studie over en
Netwerk Taalcentraal
1
heeft als voorproefje nu al het 'Klein uitleenwoordenboek' samengesteld. "Met telkens het verhaal
over dat woord in de andere taal," zegt ze.
Zo ontdekte van der Sijs dat het Amerikaans maar 246 woorden ontleende uit het Nederlands. Volgens
Van der Sijs lijken 246 leenwoorden weinig, maar ze wijst erop dat Nederland al elf eeuwen contact
heeft met het Verenigd Koninkrijk en dat het Brits desondanks maar vijfhonderd Nederlandse
leenwoorden kent. Aangezien Nederland nog maar vierhonderd jaar betrekkingen onderhoudt met
Noord-Amerika, is de invloed van het Nederlands op het Amerikaans dus veel groter geweest.
Nederlanders die naar de Verenigde Staten trokken, waren over het algemeen van eenvoudige komaf,
aldus Van der Sijs. 'Zij gingen er niet heen om cultuur te verbreiden of om de vooraanstaande
Nederlandse wetenschap, literatuur, schilderkunst en dergelijke bekend te maken, maar om hun
financiële positie op het nieuwe continent te verbeteren.'
Daarom hebben de leenwoorden meestal betrekking op alledaagse zaken, zoals voedingsmiddelen
(cookie), huisraad (sleigh, dat is een slee) en speelgoed (skate).
Het gaat vaak om zaken die de Nederlanders meebrachten naar Amerika. Een zeer bekend voorbeeld
daarvan is 'dollar', een Amerikaanse versie van 'daalder'. Of Sinterklaas, die nog steeds Santa Claus
heet aan de andere kant van de oceaan. Maar daar is hij wel de kerstman geworden, en in die
hoedanigheid terug naar Nederland geëxporteerd. Daar hebben ze nu dus twee feesten, eentje met
Sinterklaas en eentje met de kerstman.
De internationale handel en kolonisatie zorgden ook voor een verspreiding van Nederlandse termen
dichter bij huis. Dat Russen varianten van 'matroos', 'boegspriet' en 'brandspuit' gebruiken, is te
danken aan de 17de-eeuwse tsaar Peter de Grote. Hij was een verwoed scheepsbouwer, die
gespecialiseerde vaklui uit Nederland naar Moskou haalde. Die brachten met hun kennis ook hun
jargon1 over.
Hetzelfde was een paar eeuwen eerder gebeurd toen Vlaamse wevers om hun vaardigheden erg
gegeerd waren in Engeland. Daarom kun je vandaag in het Engels nog spreken van een spool (van
'spoel') en een plug, en van een swingle (een 'zwengel' als van een dorsvlegel, voor vlasbewerking). De
zwengel, al dan niet met gebruikmaking van de knie, werd dus eeuwen geleden al eens vanuit
Vlaanderen gepromoot.
"De Afrikaanse waarschuwing Pas op!, met varianten als pasopo en bazop, raakte over verscheidene
landen verspreid vanuit Kongo en Zuid-Afrika. In Kongo was dat onder invloed van de Belgische
kolonisatoren. Voor de rest was de voertaal daar natuurlijk Frans, dit was een uitzondering."
Maar ook vandaag de dag ontleent het Nederlands nog woorden aan andere talen. "Zo is het
therapeutische snoezelen, een samenstelling uit 'snuffelen' en 'doezelen', in Nederland uitgevonden,"
vertelt Nicoline van der Sijs. "Het gaat om een rustgevende, de zintuigen prikkelende therapie voor
patiënten met mentale problemen. Samen met de therapie hebben we ook het woord geëxporteerd.
Het is overgenomen in het Engels, het Duits en het Frans, en je vindt het op Noorse, Deense, Finse,
Zweedse en Poolse websites", aldus Nicoline.
a) Nicole van der Sijs is een etymologe. Leid uit het artikel af wat haar job
inhoudt.
De herkomst van Nederlandse woorden bestuderen en uitzoeken welke talen
bepaalde Nederlandse woorden hebben overgenomen.
b) Welke factoren zorgde vooral voor een uitlening van Nederlandse termen
in andere talen?
1
Vaktaal, woorden die typisch door een bepaalde beroepsgroep gebruikt worden.
Netwerk Taalcentraal
2
De handel en kolonisatie. Door handel te drijven met Amerika, Rusland, Engeland of
andere landen wisselden we niet alleen goederen maar ook woorden uit. Idem bij de
kolonisatie.
c) De meeste uitleenwoorden verwijzen naar alledaagse voorwerpen. Geef
twee hiervoor verklaringen uit de tekst.
- De Nederlanders die naar de VS trokken, wilden vooral hun financiële positie
verbeteren. Ze waren niet geïnteresseerd in de Amerikaanse cultuur en wetenschap.
- Wanneer vaklui uit Nederland of Vlaanderen naar Rusland / Engeland trokken,
namen ze niet alleen hun goederen en kennis, maar ook hun woordenschat mee.
4
Vat kort samen hoe de volgende Nederlandse woorden uitgeleend werden.
Dollar (Amerikaans)
Swingle (Engels)
Pas op (Afrikaans)
De Nederlanders brachten hun eigen munt mee naar de VS, ‘de
daalder’ en gaven zo de dollar zijn naam.
De Vlaamse wevers promootten de zwengel / dorsvlegel in het VK
(13de eeuw)
Toen de Belgen Kongo koloniseerden was dit een van de weinige
Vlaamse woorden dat in het Afrikaans werd overgenomen. (De
meeste kolonisatoren spraken toen nog Frans.)
OPDRACHT 4
5
Welk Nederlands woord moet men volgens jou in de hele wereld kennen en
gebruiken?
Beargumenteer je antwoord.
WOORD:
REDENEN:
-
II
VOOR WAT, HOORT WAT
Op onze beurt namen ook wij heel wat woorden over uit andere talen.
OPDRACHT 5
6
Bekijk de volgende reeksen woorden. Zie je een verschil?
a) carrière, conflict, opera, computer, überhaupt.
b) kritiek, elektriciteit, succes, akkoord, komedie,
Reeks a zijn leenwoorden die we letterlijk hebben overgenomen: vreemde woorden.
De tweede reeks woorden zijn verbasterd: bastaardwoorden.
7
Zijn de volgende woorden vreemde woorden of bastaardwoorden?
a) douche
b) karakter
Netwerk Taalcentraal
vreemd woord
bastaardwoord
d) première
e) goal
3
vreemd woord
vreemd woord
c) transfer
vreemd woord
f) publicatie
bastaardwoord
OPDRACHT 6
8
Welke leenwoorden ken jij? Zoek samen met je buur uit elke taal enkele
leenwoorden.
(Je leerkracht geeft je enkele tips.)
Frans
Duits
Engels
Spaans
Italiaans
Fins
Portugees
Nieuw-Zeeland
Turkije
9
Bureau, affaire, ambiance, fondue, garage, portefeuille, routine enz.
Ober, uberhaupt, lied, glühwein, zeppelin, sowieso, streber, arts …
Cool, computer, printen, mail, meeting, manager, scannen, kids enz.
Sombrero, tequilla, paella, kabbeljauw enz.
Cavalerie, terracotta, replica, firma, saldo, kassa
Sauna, toendra
mandarijn
kiwi
koffie
Waarom ontlenen we zoveel woorden uit andere talen en maken we ze niet altijd
zelf?
- Sommige woorden zijn internationaal bekend (de invloed van de andere taal
soms sterker)
- Andere woorden zijn gewoon korter dan Nederlandse alternatieven.
- Het is gemakkelijker.
Wat moet je kennen en kunnen?
Kennen
Je weet wat etymologie is en weet dat het Nederlands zowel woorden ontleent als
uitleent.
Je weet hoe handel en kolonisatie in een rol speelden in het uitlenen van woorden.
Kunnen
Je kunt voorbeelden geven van ontleende en uitgeleende woorden.
Je kunt bastaardwoorden en vreemde woorden van elkaar onderscheiden.
Je kunt de herkomst van enkele woorden uitleggen
Netwerk Taalcentraal
4
Handleiding voor de leerkracht
EINDTERMEN:
LUISTEREN
4 De leerlingen zijn in staat tot het beluisteren van volgende tekstsoortend voor een onbekend publiek
op structurerend niveau
instructies, informatieve programma's, interviews, praatprogramma's en journaals
aangeboden via radio, tv, multimedia (ET 3).
5 De leerlingen kunnen bij planning, uitvoering en reflectie over hun luistertaken bewust de
volgende luisterstrategieën toepassen (ET 5):
efficiënt de gevraagde of gewenste informatie uit bedoelde tekstsoorten halen.
LEZEN
1 Voor alle leerlingen geldt dat hun leesvaardigheid zich moet uitstrekken tot de volgende
tekstsoorten:
a voor onbekende leeftijdgenoten
op structurerend niveau
gebruiksaanwijzingen, instructies, recensies, tijdschriftartikelen, studieteksten
(ET 15);
6 De leerlingen kennen verschillende strategieën om aan onbekende woorden betekenis toe te
kennen en kunnen die strategieën toepassen. Het betreft: gebruik van de context, voorkennis
van eigen en vreemde taal, wereldkennis, woordvormingsprincipes als samenstelling en
afleiding, gebruik van woordenboeken. (ET 21).
Binnen gepaste situaties zijn de leerlingen tot het volgende bereid (ET 22):
TAALBESCHOUWING
herkomst van de vreemde woorden in onze taal: leenwoorden* (ET ASO 36, 37, 38),
bastaardwoorden*
(ET ASO 37)


De oplossingen vindt u in blauwe kleur ingevuld ingevuld.
Deze oplossingen kunt u verwijderen voor de invulversie bestemd voor de
leerlingen.
Tip bij opdracht 6:
Je geeft bij sommige talen best enkele tips.
Meer voorbeelden: http://www.etymologiebank.nl/pdf/1998_Sijs.pdf
Netwerk Taalcentraal
5