+ Zevende versie Denkend spreken. Vanavond zien we de laatste

+ Zevende versie
Denkend spreken.
Vanavond zien we de laatste film in onze cyclus met het
thema ‘broers en zussen ‘. Het is de film ‘Brothers ‘ of wel
BRÖDRE van de Deense regiseusse Suzanne Bier
De film laat m.i. twee belangrijke thema’s zien.
Het eerste thema verbind ik aan een uitgesproken beeld bij
het begin van de film . U ziet een hele sterke close up van
het oog, het lijkt wel of we door het oog naar binnen
kunnen kijken. Dit beeld roept onmiddellijk gedachten op als
: “zien we wat we zien? . Wat wordt aan het oog
onttrokken? Waar worden wij als kijker getuige van
en….gaan we dingen zien die we helemaal niet willen zien ?
Deze gedachten worden opgeroepen door de
intrigerende openingstekst . Je zou kunnen spreken van
een motto en Het luidt zó: Wat ik weet is dat ik van je hou
; “ het leven is niet fout of verkeerd,, goed of slecht en
het enige wat ik weet is dat ik van je houd”. Het tweede
Thema.
Het motto: het leven is niet fout of verkeerd, goed of
slecht en de betekenis van het oog ,de twee thema’s
keren steeds weer terug in de film
.
Met het motto wordt een belangrijke vraag gesteld : wat is
goed , wat is fout, is verkeerd helemaal verkeerd en goed
helemaal goed? Zulke vragen liggen OOK na aan het hart
van de psychoanalyse . Van oudsher is zij altijd
geïnteresseerd in de menselijke conditie dat de mens niet
per definitie een goed of harmonieus wezen is maar altijd
gekweld wordt door innerlijke tegenstrijdigheden en
paradoxen. Ieders verhaal heeft altijd ook een achterkant ;
ik bedoel daarmee: het niet zichtbare,verborgen in wat er
niet gezegd of gevoeld mag worden; gevoelens die we
liever niet willen kennen of weten. Dit typeert het
psychoanalytisch denken.
De eerste beelden in de film echter geven een heldere
uiteenzetting wat goed en slecht is. we zien namelijk met
grote streken een gezin geschetst met twee zonen ( zoons ).
Michael, de oudste , geslaagd in het leven met een
baan,vrouw en twee kinderen en de jongste Jannik, de zoon
op het slechte pad, ontspoord en terecht gekomen in de
gevangenis. Vader en Moeder staan veraf en vervreemd van
elkaar. Michael is het kind van vader, Jannik wordt door
moeder beschermd. Een geslaagde en een verloren zoon.
Goed en slecht tegenover elkaar.
Tot zover de proloog. De film gaat nu lopen.
Als Michael met de auto zijn jongste broer Jannik ophaalt
bij zijn ontslag uit de gevangenis zie je blijdschap en
genegenheid in het elkaar weer zien. Een moment later
vraagt Jannick of hij mag rijden en het antwoord is kort neen-
de pikorde wordt door Michael onmiddellijk ingesteld en
daarna : nog indringender maar dan op een hovaardige toon
vertelt Michael tijdens de autorit dat hij namens zijn broer
excuses heeft aangeboden aan de vrouw die Jannik tijdens
zijn bankoverval heeft bedreigd en mishandeld .
Je kan nu goed zien hoe goedbedoelde en grotendeels
onbewust, de verantwoordelijke goede broer een
provocerende voorbeeldigheid toont; met dit superieure
aspect en als winnaar in de rivaliteit zet Michael zo de
oude verhoudingen –ik ben de oudste -weer vast. Er
komen barsten in het plaatje . Het zo zekere , eerder
geschetste, beeld kantelt . De goede zoon blijkt niet
eenduidig goed.
De jongste,Jannik, reageert door te doen. Hij trekt aan de
handrem en stapt uit de auto. Het is zijn woedende
antwoord op het onverdraaglijke gevoel van “niet tegen
Michael opkunnen, gekleineerd voelen door zijn oudere
broer.
Hoe verschillend en gelijkend zijn de broers? Wie is er
geslaagd, wie is mislukt? Hoe zit het met hun verbondenheid
en onderlinge agressie? Een gevecht op leven en dood Of
wel haat en liefde . Broederstrijd. Dit niet onbekende thema
deed me denken aan de Bijbelse l verhaal van Kain en Abel
; beiden zoeken naar de liefde van de vader , in dit geval
God de vader. Het offer van Ka”in wordt niet aanvaard door
God en deze afwijzing maakt hem zo machteloos woedend
dat hij zijn broer Abel doodslaat. Het gaat dus over
afwijzing en voorkeur. Dit laatste speelt in de dagelijkse
realiteit van de twee broers,Michael en Jannik: ‘ hoe
verhoud je je met de liefde voor je vader en tegelijkertijd de
agressie die je voelt voor de broer die wel erkend wordt door
die vader ? ‘
En zo kom ik bij de rol van ouders en hoe nauw de
samenhang is met hoe de relatie is tussen ouders onderling
en tussen ouder en kind en hoe die zich weerspiegelt in
de verhouding tussen de kinderen, hier dus tussen broers .
Daarnaast wil ik kort stilstaan bij de thema’s
kwetsing ,verlies en… met name agressie . Hoe speelt dat in
dit gezin?
De film geeft ons daar een beeld van . We zien een vader
die zijn emoties kalmeert met drank. De moeder lijkt vooral
de andere kant op te kijken. Michael, de oudste, heeft een
opvallende keuze gemaakt door een militaire loopbaan te
kiezen om zo mogelijk zijn agressie in goede banen te leiden;
misschien een houvast gezien de ontbrekende ,drinkende
vader. Je zou kunnen zeggen dat hij de vaderrol toebedeeld
krijgt in zorg én ..arrogantie. Dan Jannick, de jongste, die
provoceert vooral de agressie en leeft dit uit in antisociaal
gedrag. In de anonieme buitenwereld tart hij de autoriteit
tot grote hoogte en gaat vooral de agressie naar buiten. In
feite blijven zó de gezinsleden gespaard.
“ Agressie naar
buiten “ helpt vaak om het schuldgevoel en angst over
eigen agressieve gevoelens t.a.v. je familieleden draaglijker
te maken; je bent immers afhankelijk van hen, je hebt ze ook
nodig en vaak meer verborgen en niet bewust is er juist
een grote wens/verlangen naar kontakt .
In dit gezin is vijandigheid en kwetsing te zien ; gaande weg
de film komen er ook andere, positieve gevoelens. Je zou
kunnen zeggen : er komt meer ambivalentie. Dit sluit nauw
aan bij de psychoanalytische opvatting dat elke relatie
gekenmerkt wordt door een zekere ambivalentie .Het
verdragen van ambivalentie -----agressieve en liefdevolle
gevoelens horen bij elkaar --- leren we al in onze vroege
kindertijd, althans wanneer de relatie met onze ouders
voldoende veilig en goed was. In ‘ ons ‘gezin van de film lijkt
die basis ieg complex te zijn geweest.
Terug naar de
film.
Michael wordt door zijn baan in het leger uitgezonden naar
Afghanistan. Op zijn missie wordt zijn helikopter neergehaald
en het thuisfront wordt verteld dat hij is verongelukt.
Met dit indringende en afschuwelijke bericht volgen we de
film. Ik beschrijf u enkele fragmenten.
We zien Jannik , nu zijn broer is weggevallen , de keuken
opknappen waar Michael niet aan toe kwam. Dit lijkt op
iets wat we veel vaker zien : hoe het missen van iemand die
er niet meer is de vorm kan krijgen in je vereenzelvigen
met de verlorene : namelijk doen zoals de ander zou doen
of deed. Zo hou je nl. iemand bij je en we zien hierin het
aspect van liefde en bewondering van Jannick voor Michael ;
broederliefde dus.
Jannick ontwikkelt zich. Hij krijgt een steviger identiteit; hij
staat op tegen zijn vader en probeert alsnog erkenning van
hem te krijgen . Wat ook te zien is hoe hij mag triomferen
over zijn dode broer op vele voor hem tot die tijd onbetreden
terreinen. Jannick gebruikt de ruimte, nu Michael er niet
meer is, om zich te manifesteren- Haat en liefde komen meer
samen, er komt meer gewonere ambivalentie waardoor
Jannick ook kan voelen hoezeer hij Michael mist( hij kan voor
het eerst in zijn leven zeggen iemand zó te missen…). Ook in
de verhouding met Sara , de vrouw van Michael, neemt
Jannick zijn plek in. Naast de zorg voor het gezin die hij op
zich neemt zie je ook hoe Sara en hij voor elkaar gaan
voelen en tegelijkertijd is er ook terughoudendheid. Je zou
hier misschien kunnen stellen dat Jannik niet op elk terrein
van zijn oudere broer durft te komen. Zou zijn
terughoudendheid gezien kunnen worden als een
terugdeinzen op het gebied van man zijn , seksualiteit,
mogen rivaliseren én.. winnen als jongere broer van de
oudere .
Gevoelens en veranderende posities veranderen niet
alleen door omstandigheden van buitenaf maar ook door
innerlijke angsten. We denken te weten wie we zijn,maar we
blijken nog méér te zijn en vele andere kanten in onszelf
te hebben.
Overigens : In vele culturen moet de overlevende broer de
vrouw van de overledene trouwen - deze gewoonte heeft
vele betekenissen. Er is in dit verband te denken aan de
regisseusse Suzanne Bier met haar joodse achtergrond
waarbij één van haar boodschappen is hoe belangrijk het is
om als familie het met elkaar te redden. Er is überhaupt een
verwijzing naar de oude joods- culturele traditie als je ook
bedenkt dat de vrouw van Michael Sara heet, de
oermoeder, de vrouw van Abraham. Ook de namen van de
broers : Michael betekent ‘ die als God is ‘ en Jannick ‘
God is verzoenend ‘ geven een interessante bodem aan het
verhaal. U zult zien dat in deze film niets terloops is en
alles een betekenis heeft.
Opnieuw terug naar de film. Het blijkt dat Michael NIET
dood is- -Michael is gevangen genomen en zit opgesloten
met een medegevangene in een grot in de bergen. We zien
twee mannen met aanvankelijk vertrouwde positie’s- Michael
vervult opnieuw de rol van de oudste broer,sterk,
geruststellend en wetend… en de ander, zijn lotgenoot,
afhankelijk en kwetsbaar als zijn jongere broer. En…. We
zijn ook getuige –via een spleet in de grot ziet Michael
dingen die hij niet wil zien- het oog, ons eerste thema komt
terug.
Dan blijkt dat Michael alleen zijn eigen leven kan redden door
zijn medegevangene en kameraad, dood te slaan/ te doden.
Doordat Michael zich vastklampt aan de liefde voor zijn
vrouw en kinderen moet hij de ergste gruwel doen: iemand
vermoorden;een onoplosbaar dilemma. Zijn eigen overleving
is tegelijk zijn ondergang. Eigenlijk kan het leven hierna niet
goed meer geleefd worden.
We komen hier op een belangrijk issue: onverdraaglijkheid
van de realiteit van dingen die niet bevat of omvat kunnen
worden. . Michael ‘s beeld over zichzelf is aan diggelen en
waar de ene broer ,Jannik, juist ‘repareert’ gaat de
ander,Michael kapot door nu zelf dader te zijn geworden.
Het kan niet anders dat het zeer traumatische ‘in het duister
‘’ wordt opgesloten en zich in het dagelijkse leven uitdrukt
met onbeheersbare driftbuien, ontkenning en vervreemding .
Michael is wel terug gekomen maar is niet thuisgekomen.
De draad moet worden opgepakt zowel tussen de broers als
met alle andere gezinsleden. Er is een kanteling gekomen in
ieders leven en de rollen zijn omgedraaid tussen de broers.
Alles is gespiegeld of lijkt gespiegeld.
Michael weet geen uitweg. Pas… als hij gedwongen wordt
tot praten door zijn vrouw Sara die haar grens stelt en zegt: “
je moet het me vertellen anders ga ik bij je weg “- maakt
Michael de stap en een begin met praten.
Misschien zijn enige redding? Helpt praten of zijn sommige
dingen te erg en te moeilijk en is zwijgen , het laten rusten
soms beter?”
M.i. geeft praten mogelijkheid en ruimte voor de gedachte
dat elke verlies in zekere zin onverdraaglijk is. Praten kan
begrijpelijk maken wat eerst onbegrepen was.
Praten kan helend en troostend zijn niet alleen voor een
innerlijk conflict of een pathologische ontwikkeling Maar :
ook voor verlies waar geen sprake is van pathologie , zoals
ziekte en dood of existentiële dilemma’s , daar waar het
gaat om té grote inbreuken op het leven zelf. Onontbeerlijk
is dan dat het verhaal verteld kan worden en er iemand van
getuige is . Het verhaal kan worden verkend en onder
ogen worden gezien;zo kan het betekenis krijgen. Met
vooral “eerbied voor de realiteit’ kunnen mogelijkheden
ontstaan om verder te leven. Het Motto uit de film :
“ het leven is niet fout of verkeerd, goed of slecht” ons
tweede thema, wordt bevestigd . Het confronteert ons met
de gedachte onze oordelen/vooroordelen telkens weer te
wegen en te nuanceren.
Tot slot hou ik met de film een pleidooi voor mijn/ons vak
psychotherapie/psychoanalyse. Zoals in de film met het
beeld van het oog de vraag wordt gesteld “zien we wat we
zien”? en alles belangrijk en betekenisvol is, precies zó
luistert het oor van de psychoanalyse . Luisteren naar
iemands verhaal ; zó luisteren dat er vragen en verrassingen
kunnen komen ; zó luisteren dat je gehoord wordt en
iemand zichzelf kan en mag horen zodat je meer weet wie je
bent en een beetje makkelijker kan leven.
De film heeft mij getroffen. Ik hoop dat u hetzelfde
overkomt!