sterren kunde - Fontaine Uitgevers

2014
sterren
kunde
Inleiding
Jaarboek sterrenkunde 2014 biedt toegankelijke informatie
over verschijnselen die in 2013 aan de sterrenhemel te zien
zijn. Het boek – de elfde editie van een reeks die begon
met Jaarboek Sterrenkunde 2004 – richt zich op een breed
publiek: het bevat geen formules en ingewikkelde tabellen, en beschrijft alleen hemelverschijnselen die met het
blote oog of hooguit met een kleine verrekijker waargenomen kunnen worden.
© 2013 Fontaine Uitgevers BV, Hilversum/Govert Schilling
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
gereproduceerd of overgedragen in welke vorm of op welke manier
ook zonder schriftelijke toestemming vooraf van de uitgever.
Vormgeving: The Impaginator, Amsterdam
Sterrenkaarten: Wil Tirion
Illustraties: Govert Schilling/Starry Night Pro
Redactie: Liesbeth Kuitenbrouwer
ISBN 978 90 5956 502 9
NUR 917
De vier sterrenkaarten (pag. 4 t/m 11) tonen de sterrenhemel in de vier seizoenen. De buitenrand van de kaart
stelt de horizon voor; het centrum is het zenit (het punt
recht boven je hoofd).
Voor elke week van het jaar wordt op de pagina’s 12 t/m 63
informatie gegeven over de zichtbaarheid van de planeten,
de schijngestalten van de maan, opkomst- en ondergangs-
tijdstippen van zon en maan (strikt genomen voor Utrecht), en de
verschijnselen die in die week aan de sterrenhemel zichtbaar zijn.
Alle tijdstippen in Jaarboek sterrenkunde 2014 worden opgegeven
in ‘kloktijd’: Midden-Europese Tijd (MET) in de periode tot en met
29 maart en vanaf 26 oktober, en Midden-Europese Zomer Tijd
(MEZT) in de periode van 30 maart tot en met 25 oktober.
Wilt u automatisch op de hoogte gehouden worden van verschijnselen aan de sterrenhemel, download dan de handige
iPhone- en iPad-app Sterrenkijken (Fontaine Uitgevers) in de App
Store. Veel meer informatie over de onderwerpen die in Jaarboek
sterrenkunde 2014 aan bod komen is te vinden in Handboek sterrenkunde en op de website allesoversterrenkunde.nl.
Ik wens u veel lees- en kijkplezier met Jaarboek sterrenkunde
2014, en natuurlijk veel heldere nachten!
Govert Schilling zomer 2013
NOOR
NO
ORD
D
Jach
Ja
chth
thonden
Grote Beer
Pollux
Pol
ux
Castor
or
Lyn
Ly
nx
Boötes
es
Tw
Tw
w
weeling
gen
Voer
Vo
erman
Het karakteristieke Herfstvierkant staat hoog in het zuiden.
Het maakt deel uit van het sterrenbeeld Pegasus, hoe-
Afgezien van de ster Fomalhaut in de Zuidervis,
heel laag aan de hemel, staan er weinig heldere
sterren boven de zuidelijke horizon.
Wega
C pheus
Ce
Algol
Plejaden
Deneb
eb
b
Driehoek
Andromedastelsel
Stier
tier
Slangen
ndra
ager
Hage
edi
ds
Andromeda
Ram
EErridanus
u
Lier
Zwaa
an
Vos
Pijl
Vissen
Dolfijn
Altaïrr
IL
TIR
Pegasus
Slan
Sl
ang
N
Hyad
den
n
OOST
OO
ST
Hoog in het westen is de Zomerdriehoek nog prominent
aanwezig: Deneb in het sterrenbeeld Zwaan, Wega in de
Lier en Altaïr in de Arend. In het oosten dienen de eerste wintersterrenbeelden zich al aan: de Voerman met
de heldere ster Capella en de Stier met Aldebaran en de
Plejaden (het Zevengesternte).
Tussen Andromeda en de Voerman
ligt het sterrenbeeld Perseus, dat een
fraaie boog vormt van Cassiopeia naar
de Plejaden. Perseus en Cassiopeia liggen
midden in de Melkweg, die zich van oost
naar west over de hemelbol uitstrekt.
Ca siopeia
Cas
IO
Aldeba
aran
He
ercule
es
Dubbele
sterrenhoop
Orion
wel de linkerbovenhoek van het
Herfstvierkant officieel bij Andromeda
hoort, een langgerekt sterrenbeeld dat
zich naar het oosten uitstrekt.
M13
Draak
P rsseus
Pe
In de herfstmaanden staat de Grote Beer ’s avonds laag
boven de noordelijke horizon. Cassiopeia en Cepheus staan
juist zeer hoog aan de hemel. Tussen de kop van de Draak
en de westnoordwestelijke horizon staat het sterrenbeeld
Hercules.
S ang
Sl
g
Poolster
WEST
WE
ST
Herfststerrenhemel
Kleine Beer
Giraffe
Capella
No derNoorde
kroon
kr
n
Mirra
Arend
d
Veulen
Walvis
Ec
lip
ti
Schiild
d
W
M35
M35
35
35
ca
Boog
ogschu
utte
er
Waterman
an
Beeldhouwer
Be
Fomalhautt
ZUID
ZU
ID
Zu
uid
ider
ervi
viss
Stee
eenb
nbok
Geldig voor
15 aug
15 sep
15 okt
15 nov
03.00 uur
01.00 uur
23.00 uur
20.00 uur
stof tto
ot na
adenk
ken
e Uitt de
de don
o ke
k re
e sto
tofw
fwol
fw
olk
ol
ken op
ke
p deze fo
foto
to
o, ge
g ma
m ak
akt me
et de EEur
u opesse
Very LLarge Teles
esccope, onts
on
ntsta
staan
an ste
an
t rr
r en
en, pl
plan
anet
an
etten e
en
n – wi
wie
e we
weet
et – lev
ven
n.
eerlijk verd
deeld De aarde, gezien vanaf de zon op
p het moment dat de lente
begint. Dag en nacht duren vandaa
ag overal op aarrde eve
en lang.
Mercurius met moeite tijdens
Mercurius niet zichtbaar
de ochtendschemering, heel laag
Venus tijdens de ochtendsche-
in het oostzuidoosten
mering, laag in het oostzuid-
Venus tijdens de ochtendsche-
oosten
mering, laag in het zuidoosten
Mars van 21.15 uur tot het eind
Mars van 21.45 uur tot het eind
van de nacht, in de Maagd
van de nacht, in de Maagd
Jupiter van het begin van
Jupiter van het begin van
de avond tot 03.45 uur, in de
de avond tot 04.00 uur, in de
Tweelingen
Tweelingen
SSaturnus van 00.00 uur tot
SSaturnus van 00.30 uur tot
het eind van de nacht, in de
h
h
het eind van de nacht, in de
Weegschaal
Weegschaal
week 11
10 maart – 16 maart
week 12
17 maart – 23 maart
do ’s Morgens rond 05.00 uur zie je de maan aan de zuidzuidwestelijke hemel. Hij wordt op grote afstand geflankeerd door de planeten Mars (rechts) en Saturnus (links).
Vandaag begint ook de astronomische lente (17.57 uur).
De zon beweegt van zuid naar noord over de evenaar.
Rond deze datum duren dag en nacht overal op aarde
even lang.
ma Vanavond zie je Jupiter linksboven de maan. Kijk vanaf
20.00 uur, hoog aan de zuidelijke hemel.
20
10
di Vrijwel pal onder de wassende maan staat Procyon,
de hoofdster in het sterrenbeeld Kleine Hond. Kijk
rond 21.00 uur, hoog aan de zuidelijke hemel.
11
wo Tussen 05.00 en 05.30 uur zie je de planeten Saturnus en
12 Mars aan de zuidzuidwestelijke hemel. Tegen 06.00 uur
is in het zuidoosten ook Venus te zien.
do Op vrij grote afstand links van de maan zie je de ster
Regulus in het sterrenbeeld Leeuw. Kijk rond 20.30 uur
in het zuidoosten.
12 maart, 05.00 uur Twee planeten aan de ochtendhemel.
13
staan de twee hemellichamen hoog aan de zuidoostelijke hemel.
vr Mercurius bereikt vandaag zijn grootste schijnbare
afstand ten westen van de zon. De verschijning aan
de oostelijke ochtendhemel is echter zeer ongunstig:
de planeet komt pas op als het al volop schemert.
’s Avonds is linksboven de maan de ster Regulus te zien,
de hoofdster in het sterrenbeeld Leeuw. Rond 21.00 uur
14
Datum
Maanfase
ma
10
17
di
11
18
wo
12
19
zo Volle Maan (18.08 uur). De Volle Maan staat altijd tegenover de zon aan de hemel. Vannacht, enkele dagen voor
het begin van de lente, staat hij dicht bij het zogeheten
herfstpunt, in het sterrenbeeld Maagd, waar de zon zich
aan het begin van de herfst bevindt.
16
do
13
20
vr
14
21
za
15
22
zo
16
23
Zon op
07.06
07.03
07.01
06.59
06.56
06.54
06.52
Zon onder
18.35
18.37
18.38
18.40
18.42
18.44
18.45
Maan op
12.35
13.32
14.33
15.35
16.39
17.45
18.51
Maan onder
03.37
04.15
04.48
05.16
05.41
06.04
06.27
vr In de vroege ochtenduren is er een nauwe samenstand
van de maan en de planeet Saturnus, pal boven de
maan. Rond 04.00 uur staat het duo vrij hoog in het
zuiden.
21
19 maart, 24.00 uur De maan staat ongeveer halverwege de
planeten Mars en Saturnus.
di Zeer nauwe samenstand van de maan en de ster Spica
in de Maagd. Kijk vanaf 22.30 uur in het zuidoosten.
Vermoedelijk is een verrekijker nodig om de ster te zien,
direct rechts van de maan. Op grotere afstand linksboven
de maan staat de planeet Mars.
18
za De afnemende maan staat ’s morgens rond 05.00 uur
boven de zuidelijke horizon. Op enige afstand onder
de maan zie je de oranje ster Antares in de Schorpioen.
Vanaf 05.30 uur, als het al schemert, kun je ook de planeet Venus proberen te vinden, laag in het oostzuidoosten. Venus bereikt vandaag zijn grootste schijnbare
afstand ten westen van de zon; de verschijning aan de
ochtendhemel is echter niet erg gunstig.
22
wo Rond middernacht staat de maan laag in het zuidoosten.
19 Rechtsboven de maan zie je de ster Spica en de planeet
Mars; linksonder de maan komt Saturnus op.
Datum
Maanfase
ma
17
24
di
18
25
wo
19
26
do
20
27
vr
28
21
za
22
29
zo
23
30
Zon op
06.50
06.47
06.45
06.43
06.40
06.38
Zon onder
18.47
18.49
18.51
18.52
18.54
18.56
18.58
Maan op
19.59
21.08
22.18
23.27
-----
00.34
01.36
Maan onder
06.50
07.14
07.40
08.11
08.47
09.31
10.24
06.36
langsste dag De aarde, gezien vanaf de zon op het moment dat de zomer begint.
Voora
al het noordelijk halfrond worrdt besschenen.
venuss op de radar Perspectivisch
h radarbeeld van de bergachtige hoogvlakte
Alpha
a Regio op Venus. Mogelijk ko
omt er op de planeet actief vulkanisme voor.
Mercurius niet zichtbaar
Mercurius niet zichtbaar
Venus tijdens de ochtend-
Venus tijdens de ochtend-
schemering, heel laag in het
schemering, heel laag in het
oostnoordoosten
oostnoordoosten
Mars van het begin van de
Mars van het begin van de
avond tot 02.00 uur, in de Maagd
avond tot 01.30 uur, in de Maagd
Jupiter tijdens de avond-
Jupiter begin van de week, tij-
schemering, heel laag in het
dens de avondschemering, heel
noordwesten
laag in het noordwesten
SSaturnus van het begin van
SSaturnus van het begin van
d
de avond tot 03.15 uur, in de
d
de avond tot 03.00 uur, in de
Weegschaal
Weegschaal
week 25
16 juni – 22 juni
week 26
ma ’s Morgens rond 04.00 uur is de afnemende maan laag
boven de oostelijke horizon zichtbaar.
ma Heb je een vrij uitzicht op het westnoordwesten, dan
kun je tijdens de avondschemering, tussen 23.00 en
23.30 uur, op zoek naar de planeet Jupiter.
16
23
di De planeet Mars prijkt rond middernacht aan de zuid17 westelijke hemel. Links van Mars staat de ster Spica in
het sterrenbeeld Maagd; op nog grotere afstand is ook
Saturnus zichtbaar.
24
do Mercurius beweegt vandaag min of meer tussen de
aarde en de zon door. De kleine planeet is daardoor
geruime tijd niet zichtbaar. Vandaag is het ook Laatste
Kwartier (20.39 uur).
zo De twee helderste ‘sterren’ die je rond middernacht aan
22 de zuidwestelijke hemel ziet staan, zijn de planeten Mars
en Saturnus. Links van de oranjerode planeet Mars zie je
de ster Spica in het sterrenbeeld Maagd, die een duidelijk
blauwwitte kleur heeft.
za Begin van de astronomische zomer (12.51 uur). De zon
bereikt zijn noordelijkste positie aan de sterrenhemel.
21
ma
di
17
26
wo
18
27
do
19
28
vr
20
29
za
21
30
zo
22
1
Zon op
05.18
05.18
05.18
05.18
05.19
05.19
05.19
Zon onder
22.02
22.03
22.03
22.03
22.04
22.04
22.04
-----
00.13
00.43
01.10
01.36
02.02
02.30
09.29
10.48
12.07
13.24
14.38
15.51
17.02
Maan op
Maan onder
vr Nieuwe Maan (10.08 uur).
27
za De heldere planeet Venus is zichtbaar als ‘morgenster’.
Tussen 04.30 en 05.00 uur zie je hem laag boven de oostnoordoostelijke horizon.
28
Op het noordelijk halfrond van de aarde is 21 juni de langste
dag van het jaar.
vr ’s Morgens vroeg, rond 03.30 uur, zie je de halfverlichte maan boven de oostzuidoostelijke horizon, onder
het zogeheten Herfstvierkant (het sterrenbeeld
Pegasus).
16
do Kijk eens of je rond middernacht de heldere winterster
Capella kunt vinden. Die bevindt zich ’s zomers laag aan
de noordelijke hemel.
26
20 juni, 03.30 uur Boven de maan zie je het kolossale Herfstvierkant. Links daarvan is het sterrenbeeld
Andromeda zichtbaar.
20
Datum
wo De planeet Mars en de ster Spica in het sterrenbeeld
25 Maagd staan rond 23.30 uur boven de zuidwestelijke horizon. Op grote afstand links van het tweetal is de planeet
Saturnus zichtbaar.
di Als je een vrij uitzicht op de oostnoordoostelijke horizon
hebt, kun je tijdens de ochtendschemering, tussen 04.00
en 04.30 uur, op zoek naar de afnemende maansikkel, met
direct links daarvan de planeet Venus.
19
Maanfase
23 juni – 29 juni
zo De beroemde Steelpan (gevormd door de zeven helderste
sterren van de Grote Beer) staat rond middernacht hoog
in het noordwesten. In het verlengde van de kromme steel
vind je de heldere, oranje ster Arcturus in het sterrenbeeld
Boötes.
29
24 juni, 04.15 uur Mooie samenstand van de maansikkel en
Venus, laag in het oostnoordoosten.
Datum
Maanfase
ma
23
di
24
3
wo
25
4
do
26
5
vr
27
6
za
28
7
zo
29
9
Zon op
05.19
05.20
05.20
05.20
05.21
05.21
05.22
Zon onder
22.04
22.04
22.04
22.04
22.04
22.04
22.04
Maan op
03.00
03.34
04.14
04.59
05.51
06.47
07.46
Maan onder
18.09
19.12
20.09
21.00
21.43
22.19
22.51
tegen
n de wind in De ster aan de re
echterzzijde van deze planetaire nevel spuwt gas de
ruimtte
e in, dat door interstellaire te
egenw
wind naar links wordt geblazen.
zonnige zuidpool De aarde, geziie
en vanaf de zon op het moment dat de winterr
begint. Het zuidelijk halfrond onttv
vangt nu het meeste zonlicht.
Mercurius niet zichtbaar
Mercurius niet zichtbaar
Venus niet zichtbaar
Venus eind van de week, tij-
Mars van het begin van de
dens de avondschemering, heel
laag in het zuidwesten
avond tot 20.00 uur, in de
Steenbok
Mars van het begin van de
Jupiter van 21.30 uur tot het
avond tot 20.00 uur, in de
Steenbok
eind van de nacht, in de Leeuw
Jupiter van 21.00 uur tot het
SSaturnus van 06.30 uur tot
eind van de nacht, in de Leeuw
h
het eind van de nacht, in de
SSaturnus van 06.00 uur tot
Weegschaal
het eind van de nacht, in de
h
Weegschaal
week 51
15 december – 21 december
ma ’s Morgens vroeg, rond 07.30 uur, zie je de planeet
15 Saturnus laag aan de zuidoostelijke hemel, in het sterrenbeeld Weegschaal.
za Rond 07.30 uur staat de smalle maansikkel laag in het
zuidoosten. De heldere ‘ster’ rechtsboven de maan is de
planeet Saturnus.
di De ster Spica in het sterrenbeeld Maagd staat ’s morgens
16 linksonder de maan aan de hemel. Bekijk de wijde samenstand rond 07.00 uur, in het zuidzuidoosten.
wo ’s Morgens voordat het begint te schemeren is een sa17 menstand zichtbaar van de afnemende maan en de ster
Spica in het sterrenbeeld Maagd. Rond 07.00 uur staan de
twee hemellichamen hoog boven de zuidzuidoostelijke
horizon.
week 52
ma Nieuwe Maan (02.36 uur).
20
22
zo Begin van de astronomische winter (00.03 uur). De zon
21 bereikt zijn zuidelijkste positie aan de sterrenhemel. De
nacht van 20 op 21 december is op het noordelijk halfrond
van de aarde de langste nacht van het jaar.
23
di Maximum van de Ursiden, een meteorenzwerm met het
vluchtpunt in het sterrenbeeld Grote Beer. De ‘vallende
sterren’ worden veroorzaakt doordat stofjes van komeet
Tuttle in de aardse dampkring verdampen en de luchtmoleculen tot gloeien brengen. De waarnemingsomstandigheden zijn gunstig: op 22 december is het Nieuwe Maan.
25
vr Wijde samenstand van de maan en de planeet Saturnus,
linksonder de maan. Rond 07.00 uur zie je de maan en de
planeet vrij laag in het zuidoosten.
26
19
ma
15
32
di
16
1
wo
17
2
zo Eerste Kwartier (19.31 uur).
28
do Op de avond van Eerste Kerstdag is er een wijde samenstand van de maan en de planeet Mars, rechtsonder de
maan. Kijk vanaf 18.00 uur in het zuidwesten.
do Aan het eind van de avondschemering, rond 18.00 uur, zie
je de rode planeet Mars aan de zuidwestelijke hemel.
Datum
25 december, 18.00 uur Rechtsonder de wassende maan is
de planeet Mars zichtbaar.
wo Op Kerstavond staat de maansikkel om 18.00 uur
24 laag in het zuidwesten. De oranje ‘ster’ op vrij grote
afstand links van de maan is de planeet Mars.
18
Maanfase
22 december – 28 december
19 december, 07.00 uur Een fraaie samenstand van de
afnemende maan en de planeet Saturnus.
do
18
3
vr
19
4
za
20
5
zo
21
6
Zon op
08.41
08.42
08.43
08.44
08.44
08.45
08.46
Zon onder
16.28
16.28
16.28
16.28
16.29
16.29
16.29
Maan op
00.59
02.04
03.09
04.17
05.25
06.32
07.37
Maan onder
13.02
13.25
13.51
14.20
14.55
15.38
16.30
di Vanaf 07.00 uur zie je de planeet Saturnus vrij laag in het
zuidoosten. Hij bevindt zich in het grensgebied van de
sterrenbeelden Weegschaal en Schorpioen.
30
vr Rond 23.00 uur schittert de reuzenplaneet Jupiter aan de
oostelijke hemel. Linksonder Jupiter staat de ster Regulus
in het sterrenbeeld Leeuw.
Datum
Maanfase
Zon op
ma
22
08.46
7
di
23
08.47
8
wo
24
9
08.47
do
25
10
vr
26
wo Rond de jaarwisseling staat de maan hoog in het zuid31 westen. De reuzenplaneet Jupiter is hoog in het oostzuidoosten te vinden. Gelukkig nieuwjaar!
11
za
27
12
zo
28
13
ma
29
16.36
16.37
12.37
13.06
13.38
01.09
02.23
03.35
08.48
08.48
16.31
16.32
16.32
16.33
16.34
10.08
10.44
11.15
11.43
12.10
21.17
22.35
23.53
-----
16.30
16.30
09.25
Maan onder
17.32
18.43
19.59
wo
31
16.35
08.48
08.35
15
08.48
08.48
Maan op
di
30
08.48
08.47
Zon onder
14