Kunter - Reformatie - VU Research Portal

Katharina Kunter, 500 jaar Protestantisme. De geschiedenis van de Reformatie, Kampen: Kok, 2016,
240 pp., €35,00.
Dit uit het Duits vertaalde werk biedt een prachtig overzicht over de geschiedenis van de Reformatie
en is daarom een aanrader voor ieder die zich rond het herdenkingsjaar 2017 wil oriënteren op de
ontwikkelingen voor, tijdens en na de protestantse Reformatie. Het boek is toegankelijk geschreven,
verlucht met vele verhelderende landkaarten, historische afbeeldingen en hedendaagse foto’s, en al
met al aantrekkelijk vormgegeven. In zes hoofdstukken wordt de geschiedenis van het
protestantisme, niet alleen in Europa maar ook daarbuiten, in al haar veelzijdigheid – kerkelijk,
politiek, theologisch, maatschappelijk – en verscheidenheid getekend.
Het eerste hoofdstuk bespreekt de wortels van de Reformatie in het laat-middeleeuwse
christendom. Het tweede gaat in op de Duitse Reformatie met uiteraard veel aandacht voor Maarten
Luther. Daarna volgt een hoofdstuk over de ontwikkelingen in Zwitserland (Zwingli, Calvijn),
Scandinavië, Nederland, Frankrijk, Oost- en Midden-Europa, Engeland en Schotland, maar ook over
de reactie op de Reformatie in Italië en Spanje. Het derde hoofdstuk bespreekt de periode van de
zogeheten confessionalisering: de fase in de zeventiende en achttiende eeuw waarin de
verschillende protestantse stromingen steeds meer een eigen gezicht kregen doordat ze zich behalve
van Rome ook steeds nadrukkelijker van elkaar afbakenden. Ook het Puritanisme en de
Opwekkingsbeweging in de oude en nieuwe wereld krijgen in dit verband aandacht. Hoofdstuk 4 is
gewijd aan de zogeheten ‘lange’ negentiende eeuw (de periode tussen de Franse Revolutie van 1789
en het begin van de Eerste Wereldoorlog in 1914), waarin op tal van fronten de modernisering
toesloeg. In Frankrijk betekende dat overigens winst voor het Protestantisme, omdat daar de
eeuwenlange achterstelling ervan eindelijk opgeheven werd. Geleidelijk aan begint overal de
scheiding van kerk en staat vorm te krijgen; maar de 19e eeuw is ook de periode waarin de
protestantse zending vleugels krijgt. Het zesde hoofdstuk bespreekt de twintigste eeuw, met
aandacht voor de oecumenische beweging, de opstelling van de kerken ten tijde van de holocaust, de
theologische ontwikkelingen in het denken over God, en de wisselende houding van de kerken ten
opzichte van de mensenrechten in het Oostblok en Zuid-Afrika. Het hoofdstuk eindigt met de Duitse
Wende van 1989 en toespraak waarmee Jacques Delors in 1990 de kerken opriep bij te dragen aan
de ‘ziel’ van de Europese Unie. Daarna wordt in een ‘vooruitblik’ de verschuiving van het
protestantisme naar het zuidelijk halfrond beschreven.
In zo’n vlot geschreven boek boordevol informatie gaat natuurlijk wel eens iets mis – zowel
bij de schrijfster als bij de vertaalster. Zo heet een oudste natuurlijk geen arbiter maar een presbyter
(p.94), trouwde Jane Grey niet in 1533 (toen was ze nog niet geboren) maar in 1553 (p.91), en doet
het wat wonderlijk aan te lezen dat Calvijn al vroeg lid was van een Frans genootschap dat in het
geheim ‘calvinistische werken’ las (p.73). Onjuist en clichématig is ook dat Calvijns veelzijdige
theologie grotendeels tot diens predestinatieleer teruggebracht wordt (p.60). Verder is het boek
bewust vanuit een hedendaags perspectief geschreven, met bijvoorbeeld veel aandacht voor de
plaats van vrouwen – waardoor overigens boeiende minder bekende kanten van het protestantisme
naar voren komen. De auteur laat niet na te wijzen op hedendaagse toonaangevende vrouwelijke
regeringsleiders die uit de protestantse kring afkomstig zijn (Margareth Thatcher, Angela Merkel,
Hillary Clinton etc.). De invloed van het protestantisme op de Europese cultuur blijkt al met al nog
steeds groot, en je krijgt als lezer dan ook het gevoel dat je je er bepaald niet voor hoeft te schamen
protestants te zijn. Meer politiek-maatschappelijke passages worden intussen steeds afgewisseld
met aandacht voor kerk en theologie. Tal van afzonderlijke personen en gebeurtenissen worden
daarbij in speciale kadertjes beschreven.
Al met al komen de contouren van de wereldwijde beweging die het protestantisme is helder
in beeld. Hoewel de huidige kerkverlating in het Westen niet verzwegen wordt, eindigt het boek niet
pessimistisch. De tijd van het protestantisme lijkt immers nog niet voorbij. De auteur wijst in dit
verband op de groei die het protestantisme wereldwijd doormaakt, op megakerken in de VS en ook
op emerging churches in West-Europa. Wat meer treurnis over de enorme versplintering van het
protestantisme en zijn vele repeterende breuken had wat mij betreft niet misstaan. Maar als
historica onthoudt Kunter zich zoveel mogelijk van oordelen. Haar boek sluit af met een informatieve
‘tijdlijn’ en lijstjes met recente literatuur voor wie over het een of ander meer wil weten. Jammer is
dat een naamregister ontbreekt.
G. van den Brink