ECONOMIE DRAAIT NIET OM GELD

ECONOMIE DRAAIT NIET OM GELD
112135 ForumC Economie BW.indd 1
05-11-15 10:03
112135 ForumC Economie BW.indd 2
05-11-15 10:03
ECONOMIE
DRAAIT NIET
OM GELD
Relaties als principe voor een nieuwe economie
Met bijdragen van
dr. Dirk Bezemer
prof.dr. Lans Bovenberg
prof.dr. Marcel Canoy
drs. Helen Toxopeus
112135 ForumC Economie BW.indd 3
05-11-15 10:03
Colofon
© 2015: dr. Dirk Bezemer, prof.dr. Lans Bovenberg, prof.dr. Marcel Canoy,
drs. Helen Toxopeus
ForumC, Amersfoort
Vormgeving: Aperta, Jan Johan ter Poorten
ISBN 978-90-5881-869-0
112135 ForumC Economie BW.indd 4
05-11-15 10:03
INHOUD
woord vooraf
Jan Peter van den Toren
1Schuld
Dirk Bezemer
2
Leven met lef: over creatieve vrijheid,
gezonde relaties en fundamentele onzekerheid
Lans Bovenberg
3
Delen: samen spelen of het nieuwe stelen?
Helen Toxopeus en Marcel Canoy
112135 ForumC Economie BW.indd 5
6
13
41
71
05-11-15 10:03
woord vooraf
Jan Peter van den Toren
‘Vergeef ons onze schulden.’ Het is niet toevallig dat we bij schuld
denken aan iets wat niet goed is. Hoezeer we ook leven van vergeving,
we weten dat we geroepen zijn om zelf zo weinig mogelijk schuld op
ons te laden. Voor economen is schuld in beginsel iets wat zowel goed
als slecht kan zijn. De laatste jaren wordt schuld echter steeds meer
gezien als een groot gevaar. We hebben immers een crisis achter de
rug die begon met te grote leningen aan Amerikaanse huizenbezitters. Vaak wordt de val van de Amerikaanse zakenbank Lehman
Brothers op 15 september 2008 gezien als het begin van de crisis. De
zeven magere jaren die volgden hebben de internationale gemeenschap tot één conclusie gebracht: schulden zijn fout en gevaarlijk – in
de toekomst zullen mensen, ondernemingen en landen nooit meer
zulke omvangrijke schulden aan mogen gaan en niet meer zulke risico’s mogen nemen. De meeste Nederlanders hebben inderdaad een
kras opgelopen als het gaat om schuld en financiering. Het is lastiger
om een hypotheek te krijgen. Huizen ‘staan onder water’ door waardedaling en doordat bijbehorende beleggingspolissen onvoldoende
opbrengen. Ondernemers klagen over de leenbereidheid van banken.
En we zien hoe landen als Griekenland in grote spanningen terechtkomen door opgelegde bezuinigingen. Al met al lijkt het alsof onuitgesproken de calvinistische deugd van zuinigheid weer haar plek
6 ECONOMIE DRAAIT NIET OM GELD
112135 ForumC Economie BW.indd 6
05-11-15 10:03
terugveroverd heeft. Dat verklaart misschien ook het succes van het
boek How Much is Enough? van Robert en Edward Skidelsky, die aangeven dat we ons niet zouden moeten laten leiden door geld en materie, maar door waarden als respect en geborgenheid.
Deze bundel wil een ander inzicht naar voren brengen: schuld is niet
slecht. Schuld en risico zijn een signaal dat mensen iets met elkaar
durven aangaan, en dat is een goed teken. Stel dat we in elke schuld
een relatie zouden zien. Relaties maken het menselijke bestaan rijker
– zouden schuld en risico dat ook kunnen? En wat te denken van de
deeleconomie, waar mensen werk maken van hun vermogen tot samenwerking, waar een transactie ook een relatie is? Binnen ForumC is een groep economen, gelukkig aangevuld met nieteconomen, aan de slag gegaan om in beeld te brengen welke grote
vragen er zijn en wat we vanuit christelijk perspectief zouden kunnen bijdragen aan het beantwoorden van deze vragen. Uit de gesprekken met deze experts kwam het thema geld en ruil naar voren. Dat is
een perspectief waar de christelijk-sociale traditie weinig aandacht
voor heeft, maar dat wel het hart van de recente crisis zou kunnen
raken. En we ontdekten dat drie onderwerpen die iedereen dagelijks
tegenkomt, een diepe lading bleken te hebben: schuld, risico en delen.
Zou het uitspitten van die diepere betekenis ook zicht kunnen geven
op het wezen van de economie? En zou het aanknopingspunten kunnen geven voor veranderingen in beleid of in ons persoonlijke doen
en laten? Als eerste: schuld. Een woord met een diepe normatieve lading, en tegelijkertijd een vanzelfsprekend onderdeel van het economische verkeer. Dirk Bezemer geeft in zijn bijdrage een verrassend inzicht in het
fenomeen schuld. Alle geld is schuld, en zolang er geld is, is er sprake
van schuld. Schuld maakt het mogelijk zaken in gang te zetten: ondernemers kunnen hun plannen realiseren als zowel zij als een bank
bereid zijn een schuldrelatie aan te gaan. Door een hypotheekschuld
te nemen, kunnen we een huis kopen. In Nederland is de omvang van
de schuld van bedrijven en huishoudens ruim twee zo groot als de
omvang van de economie. Dirk Bezemer belicht schuld als een relatie: schuld kan constructief zijn, maar ook destructief. Schuld kan
woord vooraf 7
112135 ForumC Economie BW.indd 7
05-11-15 10:03
in relaties dingen mogelijk maken en zaken kapot maken. De trend
van ‘financialisering’ van de laatste dertig jaar heeft geld veranderd
van een middel in een doel, dat ongeremd de reële wereld kan gaan
overheersen. Bezemer verwijst voor zijn analyse en oplossingsroute
naar de Franse filosoof Jacques Ellul: net als bij de techniek leidt het
inzetten van alleen financiële grenzen en prikkels niet tot oplossingen, maar tot nieuwe problemen. Geld en schuld kunnen niet worden
afgeschaft. Maar andere motieven dan financiële moeten een zwaardere plaats krijgen.
Lans Bovenberg gaat in zijn essay in op het fenomeen risico. Mensen
willen risico’s uitbannen omdat ze hun vermogen om daarmee om te
gaan onderschatten. Dat leidt tot wat hij noemt de veiligheidsparadox:
door te veel te willen regelen in contracten ontstaat alleen maar meer
onzekerheid. Bovenberg stelt dat wij onszelf tekortdoen: de mens is in
staat risico’s te beperken door het aangaan van relaties met anderen.
Ook dat is de veiligheidsparadox: het lef om onzekere relaties aan te
gaan resulteert paradoxaal genoeg uiteindelijk in meer zekerheid, bijvoorbeeld door onderlinge verzekeringen binnen gemeenschappen.
De menselijke weerbaarheid is groter dan wij denken, en die wordt
alleen maar groter als we bereid zijn het risico te nemen om te investeren in het leren kennen van de ander. Dit Bijbelse gegeven van
liefde en genade krijgt op deze manier een verrassende economische
betekenis.
Zo sluit Bovenberg aan bij de analyse van Bezemer: als contracten
en risicobeheersing de intrinsieke betekenis van de relaties tussen
mensen overschaduwen, zullen sommigen deze anonimiteit misbruiken door greed, overmatige hebzucht, terwijl veel anderen het
vermogen om voor elkaar in te staan óók niet kunnen benutten. Dit
uitgangspunt kan directe consequenties hebben voor het financiële
stelsel, bijvoorbeeld door de fiscale bevoordeling van schuldfinanciering te beperken ten gunste van eigen vermogen of door het inzetten
van pensioengelden voor leningen aan bedrijven.
Burgers die relaties met elkaar aan durven gaan, dat wordt in ieder geval zichtbaar in de deeleconomie. Hoewel eBay al in 1995 is ontstaan
in Silicon Valley en Marktplaats in 1999 in Emmeloord, hebben we het
8 ECONOMIE DRAAIT NIET OM GELD
112135 ForumC Economie BW.indd 8
05-11-15 10:03
pas sinds kort over de deeleconomie, the sharing economy of zoals de
Fransen nog aansprekender zeggen l’économie collaborative, met initiatieven als Airbnb (2008), SnappCar (2011) en Peerby (2012). Volgens
berekeningen van PwC kan de deeleconomie groeien van 15 miljard
dollar nu naar 335 miljard in 2025. Delen is niet alleen actueel op de
consumentenmarkt. In hun recente boek Frugal Innovation beschrijven
Navi Radjou en Jaideep Prabhu hoe ook bedrijven steeds vaker kennis, labs, grondstoffen en werknemers delen, nu zij voor steeds meer
consumenten betaalbare en duurzame producten moeten maken.
In het derde essay beschrijven Helen Toxopeus en Marcel Canoy de
deeleconomie vanuit twee perspectieven. Aan de ene kant beschrijven ze hoe de ICT het mogelijk maakt om vraag en aanbod van particulieren sneller dan ooit bij elkaar te brengen. Aan de andere kant is
er een groeiende hoeveelheid economisch onderzoek die laat zien dat
delen en geven effectieve strategieën kunnen zijn. De auteurs brengen in kaart hoe dergelijke nieuwe initiatieven soms door sociale en
soms door commerciële motieven worden gevoed. In de deeleconomie worden nieuwe communities gebouwd, waarin mensen oog krijgen voor elkaar en voor hun gemeenschappelijke hulpbronnen: tijd,
spullen of gebouwen. Zo gezien kan er waarde worden gecreëerd –
maar gegarandeerd is dat zeker niet. Psychologisch onderzoek toont
aan dat niet alleen het streven naar eigenbelang productief kan zijn
(wat de economische wetenschap lange tijd veronderstelde), maar samenwerken met en geven aan anderen evenzeer. Nobelprijswinnaar
Elinor Ostrom toonde in 2009 aan dat mensen in staat zijn samen te
werken voor een gezamenlijk belang. In 2013 publiceerde de jonge
Harvardpsycholoog Adam Grant het boek Give and Take waarin hij
op basis van sociaalpsychologisch onderzoek uitgaat van drie soorten mensen: nemers, ruilers en gevers. Gevers blijken het net zo ver
te schoppen als nemers. Met al deze nieuwe inzichten wordt ondersteund wat meerdere levensbeschouwingen allang bepleiten. Coöperatief gedrag en het zich verplaatsen in de ander is voor de samenleving welvaartsverhogend en uiteindelijk ook voor de gever zelf. In die
zin zijn alle platforms die nu ontstaan in de deeleconomie een mooi
experiment om te zien of zij inderdaad bijdragen aan sociale normen
die daadwerkelijk coöperatief gedrag versterken. Eigenbelang kan
niet zonder empathie, zoals Adam Smith al zei.
woord vooraf 9
112135 ForumC Economie BW.indd 9
05-11-15 10:03
De inzichten die de auteurs van de drie essays inbrengen zijn dagelijks relevant voor wie de krant leest. We herkennen de knelpunten
die zij signaleren. We zijn terechtgekomen in contracten die we niet
wilden: woekerpolissen, banken die geen krediet meer durven geven, ondernemers die hun bedrijf niet kunnen overdragen. Maar in
diezelfde financiële sector ontstaan ook allerlei nieuwe initiatieven,
waarbij burgers en bedrijven op een heel persoonlijke manier geld
aan elkaar ter beschikking stellen, van kredietunies tot crowdfunding
platforms.
Hoewel vanaf het begin van de crisis gemakkelijk de schuld werd
gegeven aan de bankensector en de mensen die er werken, steken
de essays in deze bundel een spa dieper. De auteurs hebben gemeen
dat ze zien hoe geld de relaties tussen mensen anonimiseert en vertechniseert. Geld vergemakkelijkt allerlei transacties, maar heeft ook
het risico zijn eigen waarden op te leggen. De auteurs zien allerlei
kansen om menselijke en door geloof gevoede overwegingen een rol
te laten spelen in ons doen en laten. Dat functioneert in één-op-éénrelaties: durf je vertrouwen te geven aan een jonge ondernemer en
ga met hem het risico aan. Maar ook in het groot: kwijtschelding van
schulden gebeurde niet alleen in het joodse jubeljaar, maar ook in andere oude samenlevingen en zou nu evenzeer van betekenis kunnen
zijn. Relaties zouden een reden kunnen zijn voor méér, in plaats van
minder kredietverlening: de geldverstrekker en de ontvanger zouden
beiden meer verantwoordelijkheid kunnen nemen voor de leenrelatie. Nu kan dat al op allerlei platforms waar ruilen en delen mogelijk
is. Overheidsbeleid, systeemaanpassingen én ander gedrag van burgers kunnen de vermenselijking van financiële transacties op steeds
meer plaatsen gestalte geven. Misschien zit dus juist in wat velen als
de kern van de crisis zien – schuld – de route naar fundamenteel herstel. Als we onze economie gaan afmeten aan de intrinsieke relaties
die ontstaan, dan zouden na zeven magere jaren zomaar zeven vette
jaren kunnen komen.
10 ECONOMIE DRAAIT NIET OM GELD
112135 ForumC Economie BW.indd 10
05-11-15 10:03