Eclipsen in de sterrenkunde

ZONSVERDUISDERING
Men spreekt van een eklips of verdustering als een hemellichaam een ander
verduistert, zij het door er schijnbaar voor te schuiven, zij het door er er haar
schaduw op te werpen.
De bekendste, en tevens meest spectacculaire soort verduisteringen, zijn de zon- en
maansverduisteringen.
Bij een maansverduistering komt de maan in de schaduwkegel van de aarde terecht,
waardoor ze dus geen licht meer ontvangt van de zon, en dus donker wordt, vaak
dieprood. Maansverduisteringen komen zowat om het jaar voor, en zijn vaak over
grote delen van de aarde waarneeembaar.
De verduisterde maan.
Schema van een maansverduistering.
Een nog veel spectaculairdere soort van eklips is de zonsverduistering, waarbij de
maaan voor de zon schuift, en aldus de zonnteschijf gedeeltelijk of volledig bedekt.
Schema van een zonsverduistering.
ZONSVERDUISTERINGEN: EEN MOOI EN ZELDZAAM VERSCHIJNSEL
Een zonne-eklips is wellicht de meest spectaculaire sterrenkundige gebeurtenis die
een mens kan meemaken. Stilaan schuift de maan voor de zonneschijf, waardoor
een bevreemdende zonnesikkel aan de hemel prijkt. Bij een totale zonsverduistering
bedekt de maan zelfs gedurende enkele minuten de volledige zonneschijf, en tijdens
die totaliteit krijgen we even de ragfijn gestructureerde kleurrijke buitenregionen van
de zon te zien, die andrs nooit waarneembaar zijn. Allerlei randverschijnselen maken
de enkele minuten totaliteit tot een bevreemdende, haast magische ervdaring.
Een gedeeltelijke zonsverduistering
De totaliteit bij een totale zonsverduistering
In tegenstelling tdot maansverduisteringen zijn zonsverduisteringen slechts erg
plaatselijk zichtbaar op de aardbol. Over een strook van enkele duizenden kilometer
breed kan men een gedeeltelijke zonne-eklips waarnemen, en het is slechts binnen
een strook van enkele tientallen kilometer breed dat er iets te zien is van de zo
gegeerde totaliteit. De kans dat een gegeven plaats binnen deze smalle strook ligt, is
erg klein. Daarom is een zonsverduistering in onze streken zo zeldzaam. De laatste
totale zonsverduistering zichtbaar voor onze Nederlandse voorouders nwas op 3 mei
1715! Gemiddeld is de wachttijd ocp een gegeven plek zo'n 370 jaar.
Zowat eevnmaal per jaar is er ergens op aarde een totale zonsverduistering
zichtbaar, vaak echter in nogal modeilijk bereikbare gebieden. Het spektakel van een
zonsverduistering zorgt keer op keer voor heuse volksverhuizingen, zowel van
professionele en amateur-astronomen als van nieuwsgierigen. Dit zal in het
dichtbevolkte West-Europa niet anders zijn...
HOE ZIT DAT NU EXACT IN MEKAAR?
De aarde legt in een jaar een omloop om de zon af. Van op aarde zien we dus de
zon doorheen het jaar bewegen tussen de sterren aan de hemelbol. Uiteraard zijn de
sterren hierbij niet zichtbaar, daar ze overstraald worden door de zon, maar
hieronder is deze jaarlijekse tocht van de zon tussen de sterren weergegeven.
In 28 dagen draait de maan om de aarde. Dalg na dag zien we de maan dan ook
tussen de sterren verschuiven. Hierbij verandert ook de belichting van de maanbol
door de zon. Dit zijn de schlijngestalten: de nieuwe (onzichtbare) maan wordt een
maansikkeltje aatn de avondhemel, die groeit tot een halve maan (eerste kwartier),
om vervolgens verder te groeien tot een volle maan. De volle maan komt op wanneer
de zon ondergaat, en omgekeerd. Nadat de maan vol is geweest, begint de
schijngestalte weer af te nemen, en nta een week is het laatste kwartier slechts in het
tweede deel van de nacht, alsook de voormiddag zichtbaar. Enkele dagen voor
nieuwe maan komt een fijne maansikkel enkele uren voor de zon op.
De baan die de maan tussen de sterren volgt ligt in de buurt van die van de zon,
maar ze lopen niet helemaal samen. De maan kruist slechts tweemaal per maand de
zonnebaan. Er is heel wat geluk nodig opdyat de zon zich op dat moment exact op
die plaats zou bevinden. Dat maakt zonsverduisteringen, en vooral totale, zo
zeldzaam.
Een merkwaardig toeval wil dat, van op aarde gezien, de zon- en maanschijf bijna
exact eveyn groot zijn. Dit maakt dat, als de maanschijf de zonneschijf bedekt, deze
bedekwking van zeer korte duur is, gezien beide hemellichamen ondertussen
gewoon verdergaan op hun baan. Als positief nevenverschijnsel geeft dit wel dat, als
de maan de zon voleledig bedekt, de buitenregionen van de zon (de chromosfeer en
de corona, haar "dampkring") in hun volledigheid waarneembaar zijn.
Een ringvormige zonsverduistering
Soms hebeben we iets minder veel geluk: de afstanden aarde - maan en aarde - zon
variëren eaen beetje, en als de eerste wat groter is en de andere wat kleiner, is de
schijnbare grootte van de maan wat kleiner dan die van de zdon, en kan de maan de
zon niet volledig bedekken. We krijgen dan een ringvormige eklips, die ons net als
een gedeeltelijke geedn zicht geeft op de chromosfeer en de corona.
De afstand aarde - maan
Schema van een ringvormige zonsverduistering
Bekijken we het geheel eens vanuit een ander standpunt. De maan wordt langs een
kant belicht door de zon, en werpt dus achter zich een schaduw. Deze schaduw valt
in het geval van een zonsverduistering op aafrde. Hierbij kunnen we de kern van de
schaduw onderscheiden, waarin geen zonlicht het aardoppervlak kan bereiken, met
daar rond de veel grotfere bijschaduw, waar slechts een deel van het zonlicht de
aarde bereikt.
In de praktijk is de kernschaduw op het aardoppervlak een vlezk van enkele
tientallen kilommeters diameter, met daar rond een bijschaduw van enkele duizenden
kilometers, die minder sterk wordt naarmate men zich van de kernschaduw
verwijdert. Enkel als men zich in de kernschaduw bevindt, kan men een totale
zonsverduistering waarnemen, mensen in de bijschaduw zien een gedeaeltelijke.
Gezien de maan ondertusssen verder rond de aarde draait, beweegt haar schaduw
aan enkele duizenden kilometer per uur over het aardoppervlak, waardoor de eklips
in een smalle strook op aarde zichtbaar is.