Sterrenbeelden bij andere volkeren Wat is een sterrenbeeld?
advertisement
gekerstende hemel Julius Schiller bedacht in de zeventiende eeuw Bijbelse sterrenbeelden, waaronder de kribbe van Bethlehem en het kruis van Golgotha. Variaties op Orion Volk Omschrijving van het sterrenbeeld Orion Egyptenaren Osiris (god van het licht) Grieken Taulipang-indianen (Brazilië) Chimu-indianen (Peru) Chinezen Hindi Zilikawai (gewonde man) misdadiger met vier gieren Tsan (militaire leider) Prajápati (opgejaagd hert) bewoners van de Marshalleilanden octopus met visser Bororo-indianen (Brazilië) Jabuti (schildpad) Dayak (Borneo) Maori (Nieuw-Zeeland) HFDST 5 Orion (jager en krijger) dierenval kano van Tamarereti sterrenbeelden 60 de sterrenhemel deel 2 hfdst 5 sterrenbeelden 61 Wat is een sterrenbeeld? Sterrenbeelden bij andere volkeren e sterren zijn vrij willekeurig over de hemel verdeeld. Soms staan er een paar heldere sterren dicht bij el­ kaar, waardoor ze vooral als groep opvallen. Met veel fantasie kun je in zo’n groep sterren een dier, mens of voor­ werp herkennen. Zo ontstonden duizenden jaren geleden de eerste sterrenbeelden. In de sterrencatalogus van Claudius Ptolemaeus (zie pag. 14) werden de sterren al onderverdeeld in 48 sterrenbeelden, waaronder Grote Beer, Leeuw, Orion, Hercules, Zwaan en Draak. Al die antieke sterrenbeelden zijn nog steeds in gebruik. Vroeger waren de sterrenbeelden niet nauwkeurig begrensd. ‘Orion’ was gewoon de naam van een gebied aan de ster­ renhemel; ‘Stier’ de naam van een aangrenzend gebied. Of een ster ergens halverwege bij Orion hoorde of bij de Stier (of misschien wel bij geen van beide) was onduidelijk; evenzo is het moeilijk te zeggen of Veghel nu wel of niet in de Peel ligt. In 1930 zijn de grenzen van de sterrenbeelden echter nauw­ keurig vastgelegd door de Internationale Astronomische Unie. Net zoals Nederland heel precies is opgedeeld in een aantal grillig gevormde gemeenten, zo is de hemelbol heel precies verdeeld in 88 grillig gevormde sterrenbeelden. En net zoals van elk huis in Nederland bekend is in welke gemeente het staat, is van elke ster aan de hemel duidelijk in welk sterrenbeeld hij zich bevindt. ij de Egyptenaren droegen sommige sterrenbeelden al een andere naam dan bij de Grieken. De Draak werd door de Egyptenaren bijvoorbeeld gezien als een nijlpaard; de helderste sterren van de Grote Beer vormden een runderdij. Zo kent elke cultuur zijn eigen sterrenbeel­ den. Helaas is veel informatie daarover in de loop van de tijd verloren gegaan. In China werd de Grote Beer (ook wel bekend als de Steel­ pan) aangeduid als Beidou (‘Noordelijke Lepel’). Een paar heel zwakke sterretjes in de ‘pan’ van de Grote Beer heetten samen Tian li – ‘Centrum van Wijsheid’. De achterpoten van de beer werden Tian lao genoemd: ‘Hemelse Gevangenis’. De Chinese sterrenbeelden zijn veel kleiner en talrijker dan de Griekse; in de Lingtai Yixiang Zhi (‘Annalen van het Keizerlijk Observatorium’), die in de zeventiende eeuw werd samen­ gesteld op basis van oude Chinese bronnen, staan gegevens over 1129 sterren in maar liefst 259 sterrenbeelden. Zuid-Amerikaanse indianen hanteerden weer een heel andere indeling van de sterrenhemel. Zo kenden zij de Jaguar (Kaitusiyuman, overeenkomend met de Noorderkroon en een deel van het sterrenbeeld Boötes), de Barbecue (Siritjo sura-ri, overeen­ komend met het centrale deel van Pegasus) en de Kaak van de Tapir (Maipuriyuman, de sterren in de directe omgeving van de heldere ster Aldebaran in het sterrenbeeld Stier). D De verschillende sterren in een sterrenbeeld hebben overi­ gens vaak niets met elkaar te maken. Het enige wat telt is de positie aan de hemel; de afstand speelt geen enkele rol. Een zeer ver verwijderd sterrenstelsel kan aan de hemel vlak bij een zwak, nabijgelegen dwergsterretje staan en dus tot hetzelfde sterrenbeeld behoren. stier van sterren Afbeelding uit de Aratea, een negendeeeuws Karolingisch manuscript over de sterrenhemel. + + + Behalve sterrenbeelden zijn er ook onofficiële ‘sterrengroepen’, zoals de Zomerdriehoek en de Winterzeshoek, die bestaan B uit heldere sterren in verschillende sterrenbeelden. + + + oosterse hemel Chinese sterrenkaart uit de tiende eeuw. De Grote Beer (onder) heette bij de Chinezen de Noordelijke Lepel. Daarnaast kenden veel indianenstammen ook ‘donkere’ ster­ renbeelden: opvallende, donkere wolken in de heldere band van de Melkweg. Enkele van die donkere sterrenbeelden zijn de Pad, de Vos, de Lama en de Baby-Lama. τ ϕ υ α 15 7h LYNX ρ M81 +70° ι κ λ ξ ζ TELESCOOP τ ζ λ rond de noordelijke hemelpool zijn circumpolair: ze verdwijnen nooit onder de horizon. 14 h ε β δ η γ M51 JACHTHONDEN 26 GROTE BEER χ 12h h 10 +50° 13 h κ ϑ δ h De sterrenbeelden ι 80 α ι 21 h 15 nooit onder M101 κ ϑ INDIAAN W IL TI RI ε 11h nooit zichtbaar De sterrenbeelden rond de zuidelijke hemelpool zijn vanuit Europa nooit zichtbaar. 22 h α β 23 h 0 ε λ1 μ h 9 7h η δ β κ ψ W TIR IL IO 2h N 1h e Grote Beer is het bekendste sterrenbeeld. De zeven helderste sterren, die samen de beroemde Steelpan vormen, zijn vanuit Nederland elke heldere nacht te zien. De Grote Beer staat dicht bij de Poolster en verdwijnt nooit onder de horizon. Zulke sterrenbeelden worden circumpolaire sterrenbeelden genoemd. De Steelpan vormt in feite slechts staart en achterlijf van de Grote Beer. De sterren die de kop en de poten van de beer vormen, zijn veel zwakker. Met behulp van de sterrenkaarten in dit boek zijn ze op een heldere, maanloze nacht echter wel te vinden. et zoals er sterrenbeelden zijn die in Nederland nooit onder de horizon verdwijnen, zijn er ook sterrenbeelden die vanuit onze contreien nooit zichtbaar zijn, zoals de Centaur, de Pauw, de Kiel en natuurlijk het Zuiderkruis. Om die sterrenbeelden te zien moet je naar het zuidelijk halfrond, of op z’n minst naar de tropen. De zuidelijke sterrenhemel telt meer heldere sterren en mooie nevels en sterrenhopen dan de noordelijke hemel. Ook het zuidelijk deel van de Melkweg is helderder en indrukwekkender dan het noordelijk deel. Bovendien zijn + + + De Steelpan van de Grote Beer wordt in Engeland ‘de Ploeg’ genoemd. + + + Vele duizenden jaren geleden was het Zuider- N kruis ook vanuit Nederland zichtbaar, heel laag boven de horizon. + + + ι ϕ Zuiderkruis en Alfa Centauri D 8h SLINGERUURWERK Grote Beer en Poolster Via de Grote Beer is ook de Poolster eenvoudig te vinden. De denkbeeldige verbindingslijn tussen de sterren Bèta (Merak) en Alfa (Dubhe), aan de zijkant van de steelpan, wijst in de richting van de Poolster. De Poolster is niet de helderste ster aan de hemel, zoals vaak wordt gedacht! De Poolster vormt de punt van de staart van de Kleine Beer, die ook de vorm van een steelpannetje heeft. Aan de andere kant van de Poolster, tegenover de Grote Beer, ligt het w-vormige sterrenbeeld Cassiopeia, dat eveneens circumpolair is. Andere bekende circumpolaire sterrenbeelden zijn Cepheus en de Draak. γ NET ζ α ERIDANUS ζ χ PHOENIX h α μ Achernar η –50° ι κ β SCHILDER ζ GOUDVIS ε δι α –60° ζ ε γ β η2 β γ KRAANVOGEL ON α β γ β Grote Magelhaense Wolk β δ ζ TOEKAN α δ 2070 KLEINE WATERSLANG ε 9h ϑ 15 +60° η ι α Canopus α ε δ α γ Kleine Magelhaense –70° Wolk β KIEL γ VLIEGENDE VIS η 47 Tuc γ ACHTERSTEVEN δ γ β β ϕ1 ζ TAFELBERG –80° δ 21 α υ ν P τ α ϑ β ε ο 23 α PAUW 6752 J ε OCTANT κ λ h BOÖTES ν α γ –90° ζ V χ β δ π 20 h 16 α π2 σ2 ε η γ ε β δ γ PARADIJSVOGEL δ 6h β 5 6397 ϑ ι I.2602 ω α δ κ υ KAMELEON β β N p α γ VLIEG γ α δ ϑ λ q 5h 2 KLEINE BEER ϑ 6h π η β γ δ δ ZUIDERDRIEHOEK ALTAAR α VOERMAN δ ε λ 4h Poolster α PASSER ϕ 3372 3h 5h β +90° α ζ ε β ZEILEN 3532 ε Kolenzak Rigil Kent β 8h 17h HERCULES β γ π ZUIDERδ KRUIS ϑ ζ η Hadar β γ ρ α Acrux β ζ 19h γ κ WINKELHAAK α GIRAFFE +80° η ε Capella 7 ζ μ 62 γ Mimosa β 4755 σ WOLF α η μ PERSEUS ε η 48 48 50 δ ζ μ π γ μ p μ δ CENTAUR ε α ρ δ 4h h ν 3h 22 DRAAK χ ψ λ α ψ ω 2h 18h ξ h γ σ α γ λ 18h ϕ η κ τ υ 14 δ ι τ δ γ ξ2 10 h 23h ο κ CASSIOPEIA ι CEPHEUS ε σ ϑ Dubbele sterrenhoop χ 17 h 19 h ρ ϑ τ σ γ ξ1 τ ι ϕ ε ο π β π β γ ϑ ι LIER ζ 5139 ζ 16 h η 33 6826 ι ξ α κ ι 0h κ ω 51 α η υ 1,2 β δ ν ZWAAN 1h ε ζ ρ λ μ 20 h ϑ 7789 HAGEDIS ο ω 15 h 21 h 63 Deneb ϕ 13h α β ο1 2 δ ο ξ 12h 4 π2 M39 α 5 11 h ρ 2 λ ANDROMEDA 7 vanaf het zuidelijk halfrond de Magelhaense Wolken te zien: twee kleine begeleiders van het Melkwegstelsel (zie pag. 206). Het Zuiderkruis is verreweg het bekendste sterrenbeeld aan de zuidelijke hemel. In maart en april staat het rond middernacht hoog aan de hemel. De lange balk van het kruis wijst in de richting van de zuidelijke hemelpool, die helaas niet door een opvallende ster wordt gemarkeerd. Vlak bij het Zuiderkruis staan de heldere sterren Alfa en Bèta Centauri. Alfa Centauri (Rigil Kent) is de ster die het dichtst bij de zon staat. De afstand bedraagt slechts 4,3 lichtjaar (ca. 40 biljoen kilometer). 63
