Beleven alle dieren pijn? Prof. B.M. Spruijt, Ethology and Welfare

Beleven alle dieren pijn?
Prof. B.M. Spruijt, Ethology and Welfare
Department of Biology, Faculty of Beta Sciences,
University Utrecht,
P.O. Box 80086 Utrecht,
The Netherlands.
De centrale vraag als het om welzijn bij dieren gaat luidt: kunnen dieren positieve en negatieve
emoties beleven? Pijnbeleving is het meest duidelijke voorbeeld van een negatieve emotie (onwelzijn).
De mens staat model voor het dier bij deze vraag, omdat we van de mens weten, dat deze pijn
beleeft. Aangezien we nooit in de huid van een dier kunnen kruipen, is de informatie over dieren altijd
indirect. Er zijn drie benaderingen om vast te stellen of pijn beleving bij dieren waarschijnlijk is:
1. Daarbij kan afgegaan worden op de fysiologische en gedragsmatige reacties, die een
organisme vertoont na blootstelling aan een aversieve prikkel.
2. We kunnen ook nagaan in hoeverre er functionele overeenkomsten zijn tussen mens en dier
wat betreft (i) de onderliggende mechanismen (neuronen, transmitters, receptoren) en (ii) de
organisatie van het centrale zenuwstelsel betrokken bij verwerking van pijnsignalen.
3. Mens en dier hebben motivationele systemen (honger, dorst, behoefte aan sociaal contact,
angst bij gevaar etc.). Deze systemen organiseren het juiste gedrag. De beleving van deze
motivaties wordt een emotie genoemd. Deze emoties zijn biologisch functioneel, ze verhogen
de efficiëntie bij het maken van keuzes. Optimalisatie van gedrag gaat dus gepaard met een
vorm van beleving van de eigen motivationele toestand. Het beleven van subjectieve emoties
bij dieren kan dus afgeleid worden uit de mate van efficiëntie van hun gedrag en de
aanwezigheid van daarvoor benodigde hersenstructuren.
Het feit dat dieren aversieve prikkels vermijden en kunnen leren welke prikkel ze moeten vermijden, is
op zichzelf niet doorslaggevend. Er wordt heel duidelijk onderscheid gemaakt tussen nociceptie en pijn
beleving. Ook heel eenvoudige eencellige organismen en zelfs artificiële organismen (robots) kunnen
schadelijke prikkels detecteren en vermijden. Ook het voorkomen van veel overeenkomsten in de
mechanismen, die signalen van schadelijke prikkels verwerken is niet voldoende. We komen dezelfde
moleculaire bouwstenen tegen in eencelligen, wormen tot en met de mens.
Het bijzondere van pijn beleving is, dat van dezelfde prikkel niet alleen de fysieke eigenschappen
verwerkt worden, maar er ook een soort van waardering (appraisal) aan die prikkel toegekend wordt.
De fysieke kenmerken en de subjectieve kwalificaties van temperatuur (warm, koud, heet) worden in
verschillende regio’s van de insula cortex, een bijzondere hersenstructuur essentieel voor
gewaarwordingen, vastgesteld. Het toekennen van ook flexibele subjectieve eigenschappen aan
aversieve prikkels verhoogt de efficiëntie van gedrag. Immers dan is het gewicht van de prikkel bij het
maken van keuzes afhankelijk van de eigen individuele context (geschiedenis en verwachtingen etc.)
en kan er in elke situatie een afweging gemaakt worden of de pijn wel of niet vermeden moet worden.
Volgens deze redenering zullen niet alle organismen pijn beleven, maar alleen dieren met een dermate
complex zenuwstelsel (overwegend gewervelden) dat een hoge mate van efficiëntie in gedrag
mogelijk is. Gedragsonderzoek kan dus inzicht geven in of dieren wel of niet pijn subjectief beleven.