Geheimnis der Farne Fruchtbare Halbmond Lilith Shebirat

Musea stad Antwerpen, M HKA en KMSKA presenteren
Geheimnis der Farne
Ogenschijnlijk dode natuur. Maar een weinig water volstaat om deze dorre natuur weer tot leven te
wekken. Dit is het geheim van de varens waar de titel naar verwijst: een sterke oerplant die enkel water
nodig heeft om te overleven.
Fruchtbare Halbmond
Dit werk herinnert aan de toren van Babel die door de Babylonische spraakverwarring in elkaar stortte.
De titel verwijst naar het gebied dat nog steeds als bakermat van de Westerse cultuur wordt beschouwd:
Mesopotamië en het Tweestromenland tussen Tigris en Eufraat. Een gebied dat vandaag voornamelijk
als conflictgebied in het nieuws komt. Kiefer beschouwt de ruïne niet als einde, maar als een nieuw
begin. Hij wil bouwen aan eenheid in verscheidenheid.
Lilith
Het werk lijkt wel Ground Zero te tonen, maar werd zeker een decennium voordien gemaakt. De
moderne stad met woontorens als plek van stof en as. Is de vernieling de schuld van de zwartharige
Lilith? Lilith is binnen de Joodse traditie de eerste vrouw van Adam. Zij werd uit hetzelfde stof als Adam
geschapen en was dus aan hem evenwaardig. Dit leidde tot conflicten. Lilith groeide uit tot negatieve
kracht van het kwaad in de wereld. Toch zien we ook positieve elementen: zaaddozen van papavers en
opwaartse spiralen uit rode klei.
Shebirat Ha Kelim
Een werk dat Kabbalistische verhalen en ideeën verbeeldt. De titel verwijst naar het breken van de
vaten met het goddelijke licht. Tijdens de schepping breken enkele vaten waardoor het kwaad, Lilith,
in de wereld komt. De glasscherven verwijzen zowel naar de gebroken goddelijke vaten, alsook naar
Kristallnacht, de pogrom van de Nazi’s tegen de Joden (Duitsland 1938). De tien zakken op het kleed
verbeelden de huizen van kennis, de Sefiroth. Elke Sefirath staat voor een stadium van kennis die de
mens moet begrijpen om het oneindige te bereiken. De zakken tonen een hiërarchische structuur
van 4 niveau’s met onderaan Malkuth, Moeder Aarde. Via de waarden van het Morele Gedrag en de
Materiële Wereld klimt men op tot het hoogste niveau van het Intellect. Boven deze 10 stadia van
kennis bevindt zich de Goddelijke Wil (Kether), hier uitgebeeld door een glazen aureool. Kiefer toont
hier weer een spirituele klim, een totaalvisie, dit keer onder de vorm van een figuur met een gezicht als
een zonnecirkel.
Jaipur
De mens bestudeert van oudsher het heelal. Daartoe bouwt hij astronomische observatoria. De grootste
stenen sterrenwacht ter wereld staat in Jaipur, India. De loopbrug naar het observatorium lijkt wel
een ladder die hemel en aarde verbindt. De mens brengt het oneindige heelal in kaart en noteert
nauwkeurig de coördinaten van alle sterren en planeten zodat hun positie precies kan worden bepaald.
De cijferreeksen zijn geen NASA-coördinaten, maar werden door Kiefer gecreëerd. Ze herinneren aan
de identificatienummers die de Nazi’s in de voorarmen van de gedeporteerden tatoeëerden. De blauwe
vlekken herinneren aan het intense blauw van (de Franse kunstenaar) Yves Klein. Hij beschouwde zijn
diepe ultramarijn blauw niet louter als kleur, maar als geestelijke sprong in de ruimte.
Jakobs Himmliches Blut
Tegenover het begrensde, in kaart gebracht heelal zien we in dit werk het tegenovergestelde: een
toegetakeld, oneindig lijkend landschap. Het herinnert aan het werk Schwarze Flocken. De titel is een
versregel uit het gedicht van de Joodse Holocaustdichter Paul Celan (1920-1970). Ook hier herinneren
de takken aan toegetakelde wijnstokken, eindeloze rijen herdenkingstekens op oorlogsbegraafplaatsen,
runentekens: het oudst bekende schrift gebruikt door de Germaanse volkeren. Het werd door de nazi’s
opgepikt en gebruikt in hun symbolen (bv. SS). Holocaust betekent in het Grieks ‘brandoffer’.
Anselm Kiefer is een van de belangrijkste kunstenaars uit het naoorlogse Duitsland, zoals ook Gerhard Richter en
Sigmar Polke. Zijn indrukwekkende oeuvre bestaat uit performances, installaties, schilderijen en sculpturen.
Deze tentoonstelling omvat 22 schilderwerken (waarvan er één een reeks is van 14 doeken) van de jaren 1980
tot vandaag. Ze zijn privébezit van de Duitse familie Grothe. De werken werden geselecteerd door Walter
Smerling, voorzitter van de Stiftung für Kunst und Kultur in Bonn, Duitsland.
Anselm Kiefer werd geboren in Donaueschingen in 1945. Hij volgde colleges rechten, literatuur en
taalwetenschappen aan de Universiteit van Freiburg en twijfelde lang of hij schrijver zou worden of beeldend
kunstenaar. Aan de kunstacademie in Düsseldorf ontmoette hij Joseph Beuys, die hem aanmaande de twee te
combineren. Het werk van Kiefer is een Gesamtkunstwerk van beeld en woord, een poëtische en epische totaalervaring. Kiefer is een verhalenverteller. In zijn oeuvre spelen boeken een belangrijke rol. Vaak integreert hij
loden boeken in zijn werken (Schwarze Flocken).
Kiefer werd in het jaar nul van het nieuwe Duitsland geboren. De geschiedenis van zijn land is niet toevallig een
centraal thema in zijn oeuvre. Hij wil Duitsland met zijn verleden confronteren. Maar geschiedenis gaat bij Kiefer
ook over ‘atmosfeer’, een gedachte- en gevoelskring die de grote mythes en tegelijk het nabije verleden oproept
en in herinnering brengt. Hij is de archivaris van door oorlogsgeweld toegetakelde landschappen (Böhmen
liegt am Meer en Jakobs Himmliches Blut). In zijn grauwe schilderijen laat Kiefer zelden hoop opflakkeren. Hij
schildert verkoolde ‘landschappen na de slag’: desolate, duistere en onvruchtbare landschappen, waarin hij
versteende varens en doornstruiken plaatst (Geheimnis der Farne, Mutatuli en Königskerze). Het zijn beelden
van de wereld na de apocalyps, zonder overlevenden. Zijn marines tonen een zee des doods, waarop hij roestige
marineschepen aanbrengt, alsof de oorlog eindeloos doorgaat (Voyage au bout de la nuit).
Kiefers werk zit vol zwaar beladen beeldspraak: het vuur dat schept en vernielt, het woud waarin je kunt
verdwalen, het water van de zondvloed en tegelijk van het begin van alle leven, de aarde waar alles uit voortkomt
en waarin alles weer verdwijnt.
Nogal wat werken bevatten bovendien kabbalistisch beeldmateriaal dat moeilijk of niet te ontcijferen is
(Shebirat Ha Kelim*).
Altijd loert bij Kiefer Richard Wagner om de hoek. Ook vormelijk. Doeken van zes bij zeven meter zijn geen
uitzondering. Het zijn gigantische materieschilderijen met verf, gips, klei, stro, gedroogde planten en lood.
Door de structuur wordt alles tastbaar. Verfklodders worden vlammen, een loden fond krijgt een parelmoeren
glans.
Anselm Kiefer woont niet meer in Duitsland. Sinds 1993 heeft hij zich in Frankrijk teruggetrokken. Eerst in
Barjac in het zuiden, maar in 2009 heeft hij zijn atelier verhuisd naar Croissy in de buurt van Parijs. Omwille
van de monumentale schaal van zijn werken heeft hij zijn atelier ondergebracht in een gigantisch depot, dat
voordien gebruikt werd door het Franse grootwarenhuis La Samaritaine.
Het meest recente schilderij van Anselm Kiefer is Der fruchtbare Halbmond en wordt in deze tentoonstelling
voor de eerste keer aan het publiek getoond. Het is een reusachtig werk met de voorstelling van een bakstenen
toren. Kiefer maakte het werk voor Hans Grothe, zelf een bouwondernemer. Het schilderij is een grote theatrale
ruimte, waarin hij het oeroude verhaal van de toren van Babel uitbeeldt. Met de monumentale schaal wil Kiefer
aantonen dat al die bakstenen voor rijke verscheidenheid staan. De bakstenen zijn de bouwstenen van een
nieuwe cultuur. De ruïne is een nieuw begin, alles wordt gerecycleerd. De titel van het werk verwijst naar de
bakermat van de westerse cultuur: het oude Tweestromenland of Mesopotamië, reikend tot aan het huidige
Syrië, Libanon en Israël. Kiefer herschrijft als een ‘ruïnemaker’.
Het oeroude epos is door alchemist en mythemaker Kiefer letterlijk in lood en verf gegoten.
* ‘het breken van de vaten’ (die het goddelijke licht moesten vasthouden, waardoor het goddelijke scheppingsplan werd verstoord)
Deze tekst is gebaseerd op een tekst van Paul Depondt, Landschappen na de slag.
Paul Depondt is journalist, criticus en essayist, schrijft voor de Volkskrant en het kunsttijdschrift (H)ART.
Tekst: Christien Deblaere
Uitleg bij de kunstwerken
Grosse Fracht
Jakobsleiter
Dit werk toont meteen het hoofdthema van Kiefer: de oorlog. Kiefer is geboren in Donaueschingen
(D) in 1945 en is doordrongen van de gedachte dat elk einde een nieuw begin betekent. Hij kiest zijn
materialen omwille van hun spirituele kracht. Hier combineert hij o.m. lood, afkomstig van het dak van
de Dom van Keulen, met gedroogde zonnebloemen die de zaden van nieuw leven al in zich dragen. De
vier natuurelementen zijn aanwezig: water en vuur, hemel en aarde. Kiefer toont een totaalvisie, maakt
een Gesamtkunstwerk. De titel verwijst naar een gedicht van Ingeborg Bachmann (1926-1973).
De gebroken ladder herinnert aan Jakob, de kleinzoon van Abraham. Hoewel Jakob zowel voorkomt
in de Bijbel, Tenach en Koran, is hij toch de figuur die voor splitsing heeft gezorgd: door een list kon
Jakob het recht op nalatenschap van zijn tweelingbroer afhandig maken. Dit zorgde voor een breuk
met zijn tweelingbroer. Later zorgt Jakob voor een verdere splitsing want uit zijn 12 zonen ontstaan de
oorspronkelijke stammen van de Israëlieten. Het motief van de ladder komt uit de droom die Jakob heeft
tijdens zijn vlucht voor zijn broer. Tevens staat het begrip ‘Jakobs ladder’ binnen de Joodse traditie voor
een spirituele klim: een reeks meditatieoefeningen en de studie van bepaalde teksten uit de Kabbala die
leiden tot een beter begrip van de relatie tussen God en de mens.
Bergkristall
Als een waar alchimist transformeert Kiefer lood in bergkristal. Een paradox: lood, een giftig materiaal
waarvan ook kogels worden gemaakt. Bergkristal, een mineraal met helende kracht. Als schepper drukt
hij zijn stempel op zijn creatie door de titel eigenhandig op het werk te schrijven. De titel herinnert aan
Kristallnacht, de pogrom van de Nazi’s tegen de Joden (Duitsland 1938).
Palmzoday
De titel verwijst naar Palmzondag, de blijde intocht van Jezus in Jeruzalem. De verminking aan de titel
herinnert aan het lijden van Christus. Kiefer steekt de palmtak in het gips omdat hij wil helen.
Mutatuli
Saturnzeit
Een eerbetoon aan de schrijver van de roman Max Havelaar (zie rechter benedenhoek). De gedroogde
planten zijn tulpen. De herinnering aan hun bloemenpracht wordt door de wind weggevaagd. De kracht
van de tulp zit evenwel in de knol. De naam ‘Multatuli’ is een citaat van Ovidius en betekent: ik heb veel
geleden. Het pseudoniem werd bewust gemutileerd als herinnering aan de vele verminkingen tijdens
de oorlog.
Het gesmolten lood verbindt alle materialen in dit werk. De titel verwijst naar de Saturnaliën, de
feestdagen ter ere van de god Saturnus waarop de Romeinen ieder jaar de zonnewende van 21 december
vierden. Saturnus was de god die zijn volk de kunst van de landbouw bijbracht. Hij leerde hen ook het
schrift en gaf zijn naam aan de planeet. Saturnus wordt van oudsher in verband gebracht met lood
omdat beide een beschermende functie hebben. In dit werk wordt alles met elkaar verbonden: verledenheden-toekomst, natuur en cultuur, leven en dood, hemel en aarde.
The Secret Life of Plants for Robert Fludd
De Engelse titel van de serie verwijst naar de 16e-eeuwse geleerde Robert Fludd, een homo universalis
die zowel dokter, natuurkundige, astroloog als filosoof was. Het werk verbeeldt de belangrijkste idee
van Fludd: er is een analogie tussen micro- en macrokosmos. Kiefer verbindt met gips het leven op
aarde met de sterrenhemel.
Schlacht über England
Kiefer onderzoekt zijn Duitse nationaliteit. Hij kan niet rond de oorlog. Hij beschouwt ‘de Slag boven
Engeland’ als een strijd tussen de vier natuurelementen: met vuurwapens vocht de Duitse Luftwaffe
tegen de Britse Royal Navy om land te winnen voor het Derde Rijk.
Wege der Weltweisheit
Hier kijkt Kiefer terug in de tijd. Hij onderzoekt de Duitse geschiedenis om te weten hoe de oorlog kon
ontstaan. De reusachtige houtsnede op papier toont 34 wijzen, geestelijke vaders die de Duitse cultuur
mee vorm gaven, zowel in positieve als negatieve zin. Zo worden Pruisische veldheren en een lid van
Hitlers Sturmabteilung (Horst Wessel) naast grote denkers als Kant en Heidegger geplaatst. De wegen
van de wereldwijsheid lijken ondoorgrondelijk. Het centrale motief toont een brandend woud: de plek
waar de legendarische Hermannsschlacht plaats vond, de oorlog tussen de Germanen (o.l.v. Hermann)
en de Romeinen (o.l.v. Varus).
Schwarze Flocken
Een loden boek in het midden van een desolaat, besneeuwd lanschap met rozige schijn. Een boek met
een loodzware inhoud: uit het boek stromen versregels uit het gedicht ‘Schwarze Flocken’ van de Joodse
Holocaustdichter Paul Celan (1920-1970).
De takken herinneren aan toegetakelde wijnstokken, eindeloze rijen herdenkingstekens op
oorlogsbegraafplaatsen, runentekens: het oudst bekende schrift gebruikt door de Germaanse volkeren.
Het werd door de nazi’s opgepikt en gebruikt in hun symbolen (bv. SS). Holocaust betekent in het Grieks
‘brandoffer’.
Palmsonntag
Opnieuw een herinnering aan Palmzondag. Deze keer is de titel niet verminkt (zie Palmzoday) omdat
het hier niet zozeer om het lijden van Christus dan wel om zijn offer en overwinning op de dood gaat.
Merkaba
Wat zien we? Nazi werkkampen of Hemelspaleizen? Merkaba betekent in het Hebreeuws: voertuig.
Mer = licht. Ka = geest. Ba = lichaam. Binnen de Joodse mystiek wordt Merkaba voorgesteld als spiralen
van energie, net als in DNA, waar men door studie en meditatatie van de ene dimensie naar de andere
kan overgaan. Het gaat hier dus weer om een spirituele klim (cfr Jakobs ladder).
Königskerze
Böhmen liegt am Meer
In dit werk kijkt Kiefer naar de toekomst. Hij toont de richting die we uit moeten: naar omhoog. De
loden ondergrond is zwartgeblakerd: door het vuur van wapens of door de verlichte geesten uit het
verleden? De gedroogde plant, koningskaars, werd vroeger als fakkel gebruikt. Het is ook een plant
die tijdens rituelen en ceremonieën werd gebruikt om in hogere sferen te raken. Ze verbindt hemel en
aarde.
Het verlaten, toegetakelde landschap vertoont nog de sporen van de strijd. Toch is er al weer nieuw
leven: de klaprozen. Hun kleur verwijst naar vergoten bloed, hun geneeskundige kracht kan pijn stillen.
De titel verwijst naar Bohemen, een deel van Tsjechië, een grensgebied dat erg vaak de inzet tot strijd
was. Bohemen ligt helemaal niet aan zee, maar de titel verwijst naar een gedicht van Ingeborg Bachmann
(1926-1973). Het gaat over de kracht en de eindeloze mogelijkheden van de zee.
Am Anfang
Voyage au bout de la nuit
De ladder verbindt hemel en aarde. Tussen de treden is een rol foto’s geweven. De foto’s tonen allerlei
torens. Hoge gebouwen zijn een teken van beschaving. Sommige torens zien er erg wankel uit. De mens
bouwt almaar verder, ook als de basis wankel is. De titel is een citaat uit het boek Genesis: in den beginne
schiep God de hemel en de aarde.
Een zee des doods, alsof de oorlog eindeloos doorgaat. Het werk toont de wiskundige berekeningen
van Chlebnikov (1885-1922): een Russische schrijver die berekende dat om de 317 jaar een belangrijke
zeeslag wordt uitgevochten. De titel is een verwijzing naar de eerste roman van de Franse anti-semitische
schrijver L.F. Céline. Het gaat over de banaliteit en zinloosheid van het bestaan: dezelfde problemen
komen telkens weer.
g