Tsoupaki`s Trilogie DoelenKwartet m.m.v. Arjan Woudenberg

Tsoupaki’s Trilogie
DoelenKwartet m.m.v. Arjan Woudenberg - klarinet
Calliope Tsoupaki (1963)
Trilogie (2005-2013):
I. Mercurius voor strijkkwartet
II. Lychnos tis posi mou voor klarinet en strijkkwartet
III. Eothinòn voor strijkkwartet
Calliope Tsoupaki vindt de laatste jaren een steeds hechter publiek met haar spirituele
en in de zaal sterk als ritueel te ervaren muziek. De wortels van haar inspiratie liggen in
de bakermat van onze beschaving. Ze groeide op in Griekenland. De kracht van haar werk
schuilt zowel in intimiteit, intensiteit, de lange spanningsbogen en de verbindingen die ze
weet te leggen. Aansprekende beelden en zintuiglijke waarnemingen drijven en stuwen
haar voort en maken haar composities tot klinkende metaforen voor het leven zelf. Zulke
muziek kan voor de luisteraars – het publiek – van onschatbare waarde zijn. Zeker als ze
gelouterd door een enorme ervaring, met groot hart en volledige overgave wordt
uitgevoerd, zoals hier door het Doelen Kwartet.
Oppervlakkig beschouwt leven wij in tijden van snack-content, amechtige
presentatoren, vluchtige concentratie en snelsnel swipen over de glazen raampjes van
digitale apparaten die ons op hun beeldschermpjes van allerlei formaat overdonderen
met een snoepwinkel aan kleuren, filmpjes en muziekjes en gelegenheid bieden nog net
voor je concert even je berichten te checken. Maar we blijven mensen van vlees en bloed
met lang niet altijd te vervullen verlangens, onze hoop, onze vreugde, ons verdriet en ons
universeel geloof in de levensvisie of religie van onze eigen keuze.
Kunstenaars en schrijvers zochten en vonden in de 19e eeuw troost in de mystieke
kant van hun in de fantasie gedroomde middeleeuwen, als tegenhanger van de
verstedelijking en industrialisatie die in rap en vaak niet te volgen tempo het leven om
hen heen veranderde. In onze tijd zie je al vanaf de jaren 1970 met de buitengewoon
succesvolle muziek van componisten als Arvo Pärt een nieuw teruggrijpen naar diezelfde
middeleeuwen ontstaan. Zinvolle nieuwe muziek werpt vaak nieuw licht op dagen die
voorbij zijn.
Ook Tsoupaki voelt zich thuis in de middeleeuwen. Het verschil in deze tijd – en
daar maakt ze dankbaar gebruik van – is dat er naast het reguliere muziekleven in
uitvoerende zin ook veel wordt gedaan aan de herontdekking van etnische muziek en de
zoektocht naar hoe muziek destijds, in de middeleeuwen of zelfs ver daarvoor zou kunnen
hebben geklonken.
In haar muziektheatrale producties voor het Holland Festival heeft Tsoupaki veel
succes met de integratie van die twee ogenschijnlijk verschillende manieren van
musiceren. Boud gesteld de westerse ‘geleerde’ manier, versus de volkse geïmproviseerde
wijze van musiceren die dichter bij het leven staat. Telkens weer blijken die twee elkaar
op een heel spannend manier te kunnen bevruchten. Luister maar hoe ze er in slaagt de
ivoren toren van de in de muziekgeschiedenis oh zo gewichtige strijkkwartetliteratuur
van pretenties en faalangst te bevrijden, door de muziek voor deze prachtige combinatie
met volle inzet van het ambacht – dat wel natuurlijk – weer terug te brengen bij de kern
waar het om gaat.
Trilogie
De eerste twee delen van deze trilogie, voltooid in 2005, zijn heel spacey, we verkeren
buiten de dampkring van de realiteit en tasten naar andere dimensies aan gene zijde van
het leven. Het laatste deel, Eothinòn, is daarentegen veel tastbaarder en aards,
‘paganistisch’ zegt Tsoupaki (‘heidens’). Het is de vrucht van een uniek experiment dat
najaar 2012 werd ingezet. Het publiek werd meegenomen in een reeks premières van
korte stukken. Het experimentele karakter bevrijdde haar van het gevoel een
meesterwerk te moeten bijdragen aan de strijkkwartettraditie. ‘Met z’n allen het avontuur
aangaan, daar gaat het om! Muziek hoeft niet altijd “buitengewoon” te zijn. Laten we niet
vergeten: het is een ambacht. Een componist is geen God. Een componist is een mens.’ Als
een groeibriljant ontwikkelde zich gestaag Eothinòn dat in deze volledige versie mei 2013
in première kon gaan. Ze nam zich in september 2012 voor de muziek heel vrij te maken,
alsof ze terplekke geïmproviseerd wordt. Dat is mooi gelukt! De strijkersklank is lekker
harig en ruig, ook in de eerder gecomponeerde delen. Hoe kreeg ze dat voor elkaar? ‘Ik leg
het de spelers uit, ze voelen ook dat de muziek alleen werkt, als je die zo speelt. En ik geef
het aan in de partituur met weird vibrato en microtonale dingen.’
Licht!
De eeuwenoude metafoor van het licht is een verbindende factor in deze trilogie. Het licht
in geestelijke zin, waarvoor de hemellichamen symbool staan. Mercurius, de planeet die
het dichtst bij de zon staat is een van de lastigst te ontwaren ‘sterren’ aan het firmament.
Na zonsondergang kun je hem heel even ontwaren als Avondster, vóór zonsopkomst
kortstondig als ochtendster.
Tsoupaki gebruikt Mercurius als metafoor voor een onbereikbaar verlangen dat
vooral in je op kan komen als je door de duisternis reist. Het verlangen naar een geliefde
als een baken in de verte. In contrast daarmee belicht Lychnos een gidslicht aan je voeten,
juist heel dichtbij. Eothinòn tenslotte, is een Grieks orthodox ochtendgebed dat juist voor
zonsopgang wordt gepreveld. Het meest pure moment van de dag. De dageraad is er nog
niet, maar gloort onontkoombaar aan de kim. De dag is nog niet begonnen, alles is nog
mogelijk. Het ochtendgloren staat symbool voor de kracht van het innerlijk leven.
Tsoupaki verbindt het in Eothinòn aan de kiemkracht van nieuw leven dat zich door niets
laat tegenhouden. De zon komt op!
Een onzichtbare ster in de verte
Bij nachten trekken in Griekenland de vissers er in hun bootjes op uit en zie je in de verte
hun lichtjes op zee. ‘Als er geen maan is, dan zie je alleen maar de sterren en die lichtjes.
Alles is open. Wat is de zee, wat is de hemel? Je kunt het verschil niet zien, gaat helemaal
op in de ruimte, dat vind ik het mooiste.’
We zitten aan een houten tafel in haar bovenwoning in Amsterdam-Zuid, drinken
thee en wijn. Ze priemt met haar vinger richting raam en wijst op twee gele lichtjes in het
zwart van de nacht. Een dalend vliegtuig zoekt zijn weg naar Schiphol. ‘Kijk dat bedoel ik,
maar dan nog veel kleiner, Mercurius gaat over het kijken naar een verre ster, die je bijna
niet ziet en het verlangen daar naartoe te gaan. Een heel klein vonkje van liefde in de
verte. Heel ver weg, maar tegelijkertijd dichtbij.’ De verre vlam valt samen met het
haardvuur van je hartstocht en verbindt daarmee twee werelden. Ze kan haar mystieke
gevoel zo concreet maken dat ik er direct een beeld bij heb. Het is als denken aan
overleden geliefden, voor altijd onbereikbaar maar voortlevend in je hart.
De strijkers maken meeslepende glissandobewegingen en glijtonen. Ze streeft niet
naar een muzikale climax, belicht het materiaal van alle kanten. ‘Ik ga altijd sterk uit van
beelden, maar niet filmisch of programmatisch. Het zijn eerder visioenen.’ Ze wijst op een
passage met arpeggio’s, als een voorbij schuivende schaduw. De schaduw ‘die net niet
donker is’ verbeeldt voor haar het onbereikbare verlangen. Niet in de zin van romantische
pijn, maar puur als het menselijk verlangen ergens in op te gaan.
Een gidslicht dat zweeft voor je voeten
Lychnos tis posi mou is een regel uit de psalmen van David. ‘Het licht aan mijn voeten is
jouw woord’, of ‘Uw woord is een lamp aan mijn voet en een licht op mijn pad’, zoals de
gebruikelijke vertaling in psalm 119 luidt. Het Festival Musica Sacra in Maastricht
verleende de opdracht. ‘Ze vroegen me te kiezen tussen engelen of de duivel’, legt
Tsoupaki uit. Met een lach: ‘ik dacht, de duivel ken ik veel te goed, dus kies ik voor de
engelen!’ Het thema bleek haar perfect te liggen.
§Ze droeg Lychnos op aan de Grieks-orthodoxe priester Ananias Koustenis, ‘sinds
eind jaren negentig mijn geestelijk vader. Via een vriendin van mij volgde ik hem al
langer, nu hebben we regelmatig contact.’ Ze schetst de diensten die Koustenis als cantor
van de Grieks-orthodoxe kerk om vijf uur ’s ochtends in een Griekse kerk geeft. ‘Je moet
zelf cantor zijn om het ritueel te beschrijven, maar hij weet een hele intieme sfeer op te
roepen. Het is nog donker. Hij spreekt over de engelen. Zo overtuigend, je hoort ze
vliegen!’ De preken van Koustenis worden uitgezonden op de Griekse radio. ‘Het is ook de
titel van dat radioprogramma. Ik dacht waarom niet?’
Het Vlaamse Spectra ensemble was door het festival Musica Sacra uitverkoren de
première te brengen. De klarinet hielp haar bij de creatie van het ultieme zweefgevoel.
Een andere dimensie komt dichterbij. Een zweeflicht aan je voeten, een wapperende vlam.
‘Beweging is heel belangrijk in het stuk. De lamp, het licht of de kaars die je leidt in het
donker. Engelen die komen en gaan, komen en gaan.’ Zo doet Tsoupaki een nieuw beroep
op de eeuwenoude mythes over boodschappers tussen hemel en aarde. ‘Het stuk is heel
avontuurlijk en gevat in een fantasievorm. Een caccia tussen viool en klarinet simuleert
de engeltjes die door de lucht fladderen [caccia is Italiaans voor ‘jacht’, HR]. Je gaat voelen
hoe dicht je bij een engel kan zijn!’
De onontkoombare kiemkracht van het leven
In de Grieks orthodoxe kerk is Eothinòn een gebed, heel vroeg in de ochtend over de
wederopstanding van Jesus. Tsoupaki: ‘De dag is nog niet rijp, wèl onontkoombaar. Het
licht komt er aan en licht is leven. Weet je, alles moet tegenwoordig zo extravert en
exuberant zijn, maar het meeste zit toch opgeborgen in de stilte.’
Het inspireerde haar een stuk te maken over de kiemkracht van het leven, die haar
sterk ontroert. Een beetje lente zit er deze maand januari al in de lucht. De eerste
knoppen barsten open in de stadsparken. Ze verwijst naar de mythe van Persephone,
dochter van Zeus en Demeter, ontvoerd naar de onderwereld door de tot over zijn oren
verliefde Hades, tot wanhoop van haar moeder. Ma Demeter kwam tot een compromis.
Persephone mocht zes van de twaalf maanden bovengronds bij mams doorbrengen: lente
en zomer. Herfst en winter staan voor de periode Hades. De seizoenen zijn ermee
verklaard. Demeter en Persephone staan bij de oude Grieken symbool voor de nieuwe
oogst en het graan. Ze zocht naar de verklanking van een ‘overweldigende ervaring, van
onontkoombaarheid’. Na dertien minuten culmineert de spanning in alle hevigheid. Ten
laatste wendt het strijkersschuitje haar steven toch weer naar die alomvattende stilte.
Huib Ramaer
Biografieën
DoelenKwartet
Het DoelenKwartet is een van de belangrijkste strijkkwartetten in Nederland op het
gebied van de hedendaagse klassieke muziek. Het repertoire omvat ruim 200
voornamelijk eigentijdse werken en composities uit de vroeg-twintigste eeuw. Om deze
nieuwe muziek in een historisch perspectief te kunnen plaatsen, laat het kwartet
incidenteel ook de klassieken herleven. De vele ontmoetingen van het DoelenKwartet met
vooraanstaande componisten waren een leidraad bij het vormen van een onmiskenbaar
eigen signatuur: Steve Reich, Henri Dutilleux, Kevin Volans, John Adams, Wolfgang Rihm,
Hans Abrahamsen, Willem Jeths en Peter-Jan Wagemans behoren hiertoe. Ook zet het
DoelenKwartet zich in voor een jongere generatie componisten, zoals bijvoorbeeld tijdens
het Gaudeamus Festival.
Het DoelenKwartet is het huiskwartet van de Doelen en de concerten van het kwartet
vormen dan ook een substantieel onderdeel van de Red Sofa Serie.
Behalve op de belangrijke Nederlandse podia en festivals trad het kwartet op in Frankrijk,
Duitsland, Polen, Tsjechië, Zwitserland, Denemarken en Costa Rica. Verder
profileert het DoelenKwartet zich met bijzondere cd-opnamen van componisten als Hans
Erich Apostel, Karl Amadeus Hartmann, Wolfgang Rihm en Willem Jeths.
Cybele-Records is het innoverende label waarmee het DoelenKwartet samenwerkt. De bij
Cybele uitgebrachte cd’s werden alle onderscheiden met diverse prijzen, waaronder
tweemaal de Echo Klassik Preis, de Leopold Preis, de Editor’s Choice van Gramophone en
nominaties voor de Deutsche Schallplattenpreis 2009 en 2010.
Arjan Woudenberg · klarinet
Arjan Woudenberg (1977) studeerde aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en
aan het Conservatorium van Amsterdam. In 2003 rondde hij zijn studie af met een
onderscheiding wegens kunstenaarschap bij George Pieterson. Arjan Woudenberg is als
soloklarinettist verbonden aan het Radio Filharmonisch Orkest. Hij is initiatiefnemer en
mede-oprichter van Ludwig, een zelfstandige muziekorganisatie, opgezet en
vormgegeven door musici uit de omroepensembles.
In kamermuziek was Arjan Woudenberg te horen op onder meer het International
Chamber Music Festival in Delft. Met het DoelenKwartet speelde hij de klarinetkwintetten van Mozart, Keuris en Rihm. Arjan Woudenberg was gastprogrammeur bij de
Stichting Raadhuis Concerten Hilversum. Als solist was hij te horen in het Kammerkonzert
van Hartmann met het DoelenKwartet en het Rotterdams Kamerorkest. Van dit concert is
een live opname gemaakt die is verschenen bij het label Cybele-records.