Tilburg University Morfologie van de "Wolstad"

Tilburg University
Morfologie van de "Wolstad"
Boekema, F.W.M.
Publication date:
1982
Link to publication
Citation for published version (APA):
Boekema, F. W. M. (1982). Morfologie van de "Wolstad": Over het ontstaan en de ontwikkeling van de
ruimtelijke geleding en struktuur van TILBURG. (Ter discussie FEW; Vol. 82.05). Unknown Publisher.
General rights
Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners
and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.
- Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research
- You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain
- You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal
Take down policy
If you believe that this document breaches copyright, please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately
and investigate your claim.
Download date: 18. jul. 2017
~
mii i uiiiNmuimuuii uui iui uii i i
CBM
R
7627
1982
5
subfaculteit der econometrie
REEKS "TER DISCUSSIE"
Bestem
I
~ T11rs~~??'IFTFNBUREAU
I
;;.~-`.,
x~ Bi3?,?~
~ ~ ~,~~
HOI.~j 5~1.iT, ~.,
Nr.
i~
~
No.
82.05
MORFOLO~IE v~N oEtlWOLSTAD"
Over
van
het
de
ontstaan
ruimtelijke
struktuur
van
en de
ontwikkeling
geleding
en
TILBURG.
FRANS
BOEKEMA.
TILBL'RG
„DE WOLSTAD"
r1 O R F O
L O G I
E VAN DI;
Over het ontstaan en
ruimteli jke geleding
de
en
"W
O
L
S T A I)
".
ontwikkelin~ van de
struktuur van TILF3Ultts.
TII,BUR("~~
F.
april
floekema.
1982.
Tniic~ullsc~cavi~,.
Inleiding.
Dlz.
1
Iiistorie.
Dlz.
1
Dlz.
3
Blz.
4
gebouwen"
Blz.
8
bouwstijl.
Blz.
9
woonstad.
Dlz.
10
Blz.
12
Blz.
13
Slot.
Blz.
15
Literatuur.
Blz.
16
van
lle
opkomst
De
Iieerdgan~;en;
"Dijzondere
Aanpassing
'I'ilburg als
Neergang van de
Stedelijke
de
textielnijverheid.
oorsprong
textiel.
problemen.
van
textielbebouwing
Morfologie
van de
"Wolstad"
Inleiding
Tilburg staat in Nederland sinds
van de wollenstoffenindustrie,
"de Wolstad"
brieken
gekregen.
(met hoge
jaar en dag bekend als het centrum
en heeft om die reden het predikaat
Gedurende vele
schoorstenen)
decennia hebben textielfa-
en vele kerkgebouwen als dominan-
te elementen het zo karakteristieke profiel en silhouet van de
bepaald.
De ontwikkeling van de
vloed gehad op de ruimtelijke
textielsector de
leden,
stad
textielindustrie heeft grote in-
geleding van de
stad.
Terwijl de
laatste dertig jaar een kwijnend bestaan heeft ge-
en er thans nog slechts enkele industriële textielcomplexen
in bedrijf zijn,
zijn de morfologische gevolgen van de opkomst,
bloei en neergang van deze bedrijfstak op tal van plaatsen in het
stadsbeeld nog overduidelijk aanwezig of herkenbaar.
Teneinde de
ontwikkelíng van het stedelijk patroon van Tilburg te kunnen begrijpen,
denis
is
een historisch overzicht van de industriële geschie-
onontbeerlijk.
De dominante positie van de wollenstoffenin-
dustrie en de specifieke karakteristieken,
gen,
stellen ons in staat de
te doorgronden.
king heeft bij
(min of ineer unieke)
geleding
De overwegend katholieke qeaardheid van de bevolde
stadsvorming eveneens een rol gespeeld,
duidelijke consequenties
tegebruik.
typische
die hiermee samenhin-
met
voor de ruimtelijke structuur en het ruim-
Verderop gaan we hier nog nader op in.
Historie
Hoewel het beschrijven van de Tilburgse historie voor enkele
peri-
oden zekere moeilijkheden oplevert vanwege het gebrekkige bronnenmateriaal, blijkt uit enkele schaarse bewijsstukken dat Tilburg een
van de oudste
nederzettingen van ons
land moet zijn geweest~~ In
een afschrift uit de twaalfde eeuw van een oorkonde
Christus,
ín de
rechtszitting gehouden te Tilliburgis.
Hiermee
oudste naamgeving en datering van het ontstaan van Tilburg
geschiedschrijving vastgesteld.
of deze plaats
1)
709 na
wordt melding gemaakt van de overdracht van een landgoed
in een openbare
lijken de
uit
Echter staat nog niet vast
overeenkomt met het huidige Tilburg,
aangezien de
Zië G. Beex: '~Tilburg en omgeving in praehÍstori~z:he tijd",
in "Van heidorp tot industriestad",Tilburg, 1955, blz. 11 e.v.
-
oude
2 -
archiefstukken steeds melding maken van meerdere Tilburgen.
Van de
13e
tot de
eenkomt met de
16e eeuw komt de naam Westtilburg voor die over-
tegenwoordige plaats van de
naast treffen we de naam Oosttilburg aan
gemeente Tilburg.
die betrekking had op de
huidige plaatsen Oisterwijk,
Helvoirt en Berkel
Figuur
uit.
I beeld deze
situatie
werden Goirle en Westtilburg
tijd,
14e eeuw,
het
in 1387,
tot Heerlijkheid verheven,
supervisie,
1613 steeds meer
na
Voorafgaand aan de vorming van de Heerlijk-
onder eigen autonomie.
Figuur
Oisterwijk moet in die
(Tilburg)
aanvankelijk onder Oosttilburgse
heid was aan de
(Berkel-Enschot).
Aan het eind van de
bestuurscentrum zijn geweest.
Daar-
inwoners
van Goirle en Tilburg ín 1329 het recht
I~)
1~~~ ~~~ `~~~.~v~e~~~ (Il~! IE~uJao~'
~
~
DRUNEN
VL'JMEN
~~I.:.e~m..Wlp'~~
s
~
4,
KAATSHEUVEL
~~
L DONGEN
yIHNI 1I
VUCH7
.
r~]~VOIRj ;
~ ~s,
4~'~
OUDENHOUT -
~5,.
{
-
.
w1VIM~IIM11rMtlM~Y~~[I~yIN
~~
,
~ERKEL
,`~
.`''
p-
~' ENSCHOT;
~p~
~
j
~
,
k ~,, í~i.r
;-,.
;~:.
} g
~
~
~HARE
~,pHEUKELtJM~
~
{
i
OISTERWJK!
'-----
~
.
~~~
`
'bp.yy~~
~
.` ~
~ ~~
~~ ~MOER
GESTEL i3
~iIIdA~M~
~
G1LZE
i
~
~4nw,r
OIRSCHUT
,ibr~~7,7taz
V~pZlCd.AR1A11'i
GRENS DER TILBURGEN ~ De G4[nZEN su..TwoeaD[n
~~'-~-
PAROCHIE-GRENZEN
L
O
-----
2)
euac[a~~~.E aN cER1cEl7KE
yAti CA 13~0
..n DE
caeNxEN
PARO[H(E. KERK
PLAATSEN
zo~oEa PAROCMIE KERK
PLAwiSEN.
D~E
IM
DF
M~OOEL[[Uw[N
DEN NAAM
VVESTTILBURG
DROEGEM
PitJArS[n,
DIE Ih
D[
MIDDEiEEUw[n
DfN
OOSTTILBURG
OROeGEr
Ontleend aan "Het hart van Brabant"
1942, blz. 9.
NAAr~
door P.C.
Boeren,
Tilburg,
-
toegekend,
de
"gemeene gronden"
heideteelt en turfsteken.
kiezen,
woners
3 -
te
gebruiken voor schapenteelt,
Tegelijkertijd mochten
die het recht hadden om keuren
zich moesten
richten.
Pas
in
zij
zeven mannen
te maken, waarnaar de
in-
1453 verleende Philips van
Bourgondië als hertog van Brabant aan de Heer van Westtilburg het
recht
zijn eigen Westtilburgse schepenen te benoemen.
jaartal dat
is
voor de ontwikkeling van Tilburg van grote betekenis
geweest, was
bliek
1809
Een ander
1795
toen Staats-Brabant als
gelijk gesteld werd met de
gewest van de Repu-
andere provincies3).
Eerst in
verleende koning Lodewijk stadsrechten en begint de stedelijke
historie van Tilburg.
De opkomst van de
De evolutie
textielnijverheid.
van de ruimtelijke structuur van Tilburg in verleden en
heden kan pas goed begrepen worden,
van het ontstaan,
nijverheid,
de qroei en
als men
lakennijverheid vanuit enkele Vlaamse
en drassig,
De
Daarbij
geheel
noodzakelijk,
zoeken.
kwam nog dat de
versnipperd waren.
door het
A1 deze
gezinnen
stelsel van gelijke
faktoren maakten het
De aanwezigheid van veel schapenteelt in de naburige ge-
niet moeilijk.
volledige
zijn
(katholieke)
dat men een aanvulling op het levensonderhoud moest
bieden de Kempen en de Meyerij,
en
steden geleidelijk aan in
voor eigen gewin al nagenoeg
zeer kinderrijk waren en de percelen,
erfpacht,
In de Middeleeuwen kwam de
zandgronden van Tilburg waren schraal
zodat landbouwproduktie
niet haalbaar was.
rekenschap geeft
neergang van de belangrijkste tak van
de wollenstoffenindustrie.
Brabant tot ontwikkeling.
zich
maakte de keuze voor huisnijverheid
Aanvankelijk ontwikkelde deze
"huisindustrie",
nijverheid
zich tot
aangezien alle handelingen door de boer
gezin werden verricht.
belemmerende ordonnanties van
Het ontbreken van stadsrechten en
gilden werd later door naburige pro-
duktiecentra veranderd doordat,min of ineer beperkende regels werden
opgesteld.
In deze
tijd telde Tilburg cirka 3000
structuur was bovendien erg gebrekkig;
Den Bosch
de enige twee
De
ínfra-
landwegen van
naar Antwerpen en van Breda naar Eindhoven kruisten elkaar
in Tilburg.
3)
inwoners.
Het ontbreken van een waterweg maakte de handelspositie
Opkomst van Nederland als economisch-geografisch gebied van de
oudste tijden tot heden, door Prof. Dr. H. Blink, Amsterdam, 1925,
blz. 416.
van Tilburg niet erg gunstig.
De industrialisatie van het platteland
eeuwen in en nam in de loop van de
afinetingen aan.
16e en
In het begin van de
het voornaamste wolcentrum
de produktie
voor de plattelandswevers,
gildevoorschriften
(b.v.
nog tot halverwege
de
de
lonen in de
in het Brabantse,
en ondernemers
bijna
Enkele
de gebondenheid voor de
invoervoorschriften)4~.
18e eeuw duren,
Leidse industrie,
vrijheid
zou evenwel
toppositie kon verdringen.
de groeiende concurrentie
de vestiging van vele bekwame Leidse arbeiders
Het karakter van de
deze
beleid van de
en huisindustrie behield.
situatie in de hand ge-
19e
uitgezonderd
eeuw het karakter van hand-
Alle overige produktiehandelingen speel-
den zich vanaf het begin van de
die meestal
waren,
autochtone
zuivere huisindustrie was inmiddels
het spinnen dat tot halverwege de
(- bereiders)
de
voordat de Tilburgse laken-
in Tilburg en het slechte
gebouwen",
als
stadswevers aan
Het
geheel uit de Tilburgse nijverheid verdwenen,
zondere
grotere
faktoren hebben
van lichtere stoffen,
Leidse industriëlen hebben tesamen,
werkt5j.
17e eeuw steeds
goedkopere grondstoffen en
industrie de Leidse concurrenten van hun
De hoge
zich na de Middel-
17e eeuw gold Tilburg al
van Brabant.
tot de opbloei bijgedragen.zoals
produktiemethoden,
zette
18e eeuw af in zoqeheten
"bij-
tevens de woonhuizen van de
tussenpersonen in de
lakenindustrie.
"reijers"
De uit-
vinding en toepassing van mechanische werktuigen,en met name
de
uitvinding van de stoommachine leidden tot een concentratie van
alle produktiehandelingen in één gebouw. In dat opzicht heeft de
Industriële Revolutie
grote
veranderingen
in de bebouwde omgeving
van Tilburg teweeg gebracht.
De Heerdgangen;
oorsprong van textielbebouwing.
De opkomst van de huisnijverheid in de Middeleeuwen had tot gevolg,
dat
rond kruisingen van wegen groepjes boerderijen
huchten ontwikkelden,
figuur
2
is
de
de
zogeheten Heerdgangen
zich tot ge-
(Heerd - hoeve).
In
situering van een negental Heerdgangen uitgebeeld
g)
Historische ontwikkeling van de Tilburgse wollenstoffenindustrie
door P.J.M. van Gorp, Amsterdam, 1959, blz. 8.
5)
A.W.,
blz,
12 e.v.
5
r~~1Gl~i;lt
2:
!~e
~
1leerclgangen
van '1'ILLiURG
en
belan~ri iks ~e
omstreelcs
1 ~325 ~
radiaa.Is.~egen
- 6
-
van het be gin van de
volgens het "stadsbeeld"
fologische structuur van de oorspronkelijke
14-tal)
een
is
bij
De mor(in
Heerdgangen
totaal
de negen in kaart gebrachte woonkernen in de
geleding nog steeds herkenbaar.
stedelijke
19e eeuw.
In
figuur
zijn in de
3
huidige plattegrond van Tilburg de voormalige lokaties van de
In het midden van deze pleinen of "plaatse"
Heerdgangen aangegeven.
lagen de
zogenaamde
vee, waarin ook de
"wolspulen",in oorsprong drinkkuilen voor het
ruwe wol gewassen werdó).
De
verbindingswegen.
gehuchten ontstond een typische
groei
door bebouwing langs
van de Heerdgangen vond hoofdzakelijk plaats
de onderlinge
geleidelijke
Door deze uitbreidingen van de
radiale structuur met de
lintbebouwing dwars door de open ruimten.
langrijkste radialen weergegeven en
in
In figuur
figuur 3
zogeheten
2 zijn de be-
zijn
de wegen,
die
aanvankelijk als radiale verbindingswegen tussen de woonkernen
terug te
hebben gefungeerd duidelijk
De overwegend Rooms-
vinden.
Katholieke achtergrond van de Tilburgse bevolking leidde ertoe,
een indeling in parochies
tot stand kwam.
van de
dat
Heerdgangen
zich sterk uitdijende
Veel parochiegrenzen vielen samen met de
grenzen
van de buurtschappen, waardoor de ruimtelijke entiteiten nog eens
De even
door eensociale begrenzing benadrukt werden.
gebouwen hebben samen met de
en tevens
dominante plaats
fabrieksschoorsteen
ingenomen in het
zovele kerk-
een karakteristieke
stadssilhouet.
De ontwikkeling van de huisnijverheid was aanleiding tot de evolutie
van aangepaste woningen,
huisjes
de
zogenaamde wevershuisjes.
zijn nog in de oorspronkelijke staat bewaard gebleven.
Hoewel er diverse stijlen
weefkamer
typerend,
zijn te onderscheiden
(op de begane
grond)
weven verband houdende
was
activiteiten.
7 personen
Om een indruk te krijgen van
moet men bedenken dat Tilburg
telde.
De bediening van één
(dikwíjls gezinsleden),
zodat enige duizen-
den inwoners in deze tak van nijverheid emplooi vonden,
genoeg de
basis
6)
ruimte-
ruim de helft bestemd voor de met het
enige honderden weefgetouwen
getouw vergde
de relatief grote
Van de cirka 80 m2 vloeropper-
de bedrijvigheid in de huisnijverheid,
rond 1750
is
immers hier moest de bediening van het
intensieve weefgetouw plaatsvinden.
vlak
Enkele wevers-
totale beroepsbevolking omvatte.
hetgeen na-
De afwerking van de op
van stukloon gesponnen en geweven produkten werden door een
Tilburg:
Textielcomplex,
Tilburg,
1981,
blz.
9.
-
I~r'
st.icis~?l~itte; roilcl
cle
voor~~r~li,~re
l'~[L1yU12(~
~~eerd~;an~;en
zi jn di.iideli jlc
-
v.in
zichtbaar
voormali~re
racliale
bouwing.
7 -
eri
:'.e
in de
lolcatie
anno
1982.
lle
lolcaties
v~rbindin~;swe~en
ruimteli jlce
van
(radialen~
struktuur
heerd~ang.
verbindin~s~aegen met
overwe~end
lintbe-
tussenpersoon
(de
"Reijer"
die ook veelal
als opdrachtgever
naar lakenkooplieden in Leiden gestuurd,
geerde)
fun-
omdat gespeciali-
seerde apparatuur en vaklieden niet in Tilburg voorhanden waren.
Later vond de afwerking zoals verven,droogscheren en vollen in toedoordat Leidse ondernemers
nemende mate plaats in Tilburg,
zich
hier vestigden.
"Bijzondere gebouwen"
Behalve boerderijen en wevershuisjes
18e eeuw ook een soort
"Reijer"
trof inen in het begin van de
die meestal door de
fabriekshuizen aan,
bewoond werden,
en waarin meerdere arbeiders werkten.
name Leidse ondernemers, waren door de
ontbreken van belemmerende
lage Tilburgse
zogenaamde
lonen en het
bijzonder geïnteres-
gildevoorsch riften,
seerd in de exploitatie van deze
gebouwen",
"bijzondere
die bovendien meer ruimte boden voor de produktiehandelingen.
feite kunnen deze
"bijzondere
gebouwen"
Met
In
worden aangemerkt als de
voorlopers van de echte wollenstoffenfabrieken.
De
technologische
vooruitgang in met name de mechanische verwerking heeft grote
veranderingen teweeg gebracht.
Aanvankelijk waren die wijzigingen
van het produktieproces als gevolg van de introduktie van paardekracht en windkracht
uitvinding van de
(volmolens)
stoommachine
singen van de interne
nog beperkt van omvang,
leiddde
tot revolutionaire
aanpas-
structuur van de lakenfabrieken en de
telijke structuur van het Tilburgse stadsbeeld.
uitvindingen werden vanuit Engeland in de
voerd.
maar de
ruim-
De meeste machinale
textielindustrie inge-
De eerste door paardekracht aangedreven spinmachines werden
in het begin van de
19e eeuw geïnstalleerd.
Dat deze omvangrijke
en kostbare mechanische werktuigen een aangepaste produktieruimte
vereisten
zal duidelijk zíjn.
deze wijze
uit tot volwaardige
De
"bijzondere gebouwen"
fabrieksgebouwen.
groeiden op
De overvloedige
open velden tussen de Heerdgangen bood voldoende vestigingsplaatsmogelijkheden voor de
van de
fabrieken,
nog steeds
nieuwe ondernemingen.
en de
daar uit
tekenend voor de
taan plaats
in grote
resulterende
ruimtelijke
Door de Industriële Revolutie
vond het
aangezien grote
amorfe
ligging
structuur
zijn
geleding van de stad Tilburg.
totale produktieproces voor-
gebouwen van één of ineerdere verdiepingen.
zat ook een duidelijke schaduwzijde aan de
gen,
De verspreide
Er
technologische vernieuwin-
aantallen werknemers overbodig werden.
Voor
(gedeeltelijke)
sommigen werd een
De textielfabrikanten hebben dankbaar gebruik
teiten noodzakelijk.
gemaakt van de lage
terugkeer naar landbouwactivi-
levensstandaard
(lage
lonen)
en de
houding van de arbeidskrachten,waardoor grootschalige
flexibele
sociale con-
flicten uitbleven.
De machines die
aangedreven,
paardekracht en windkracht werden
verdwenen na de ingebruikneming van de eerste stoom-
1827
machine in
door spierkracht,
in snel
tempo.
Het stadsbeeld onderging direct waartientallen
neembare veranderingen vanwege het verrijzen van enige
fabriekscomplexen met hoge
de gebouwen.
schoorstenen en nieuwe aanpassingen aan
Teneinde de drijfkracht van de
efficiënt mogelijk aan te wenden was het
stoommachines
noodzakelijk
zo
zoveel mo-
gelijk machines op één stoommachine aan te sluiten. De meest voor
de hand liggende oplossing was gelegen in de hoogbouw, waardoor diverse apparatuur op
le,
2e en eventueel
riemen mechanisch voortbewogen werden.
3e etage via lange
Deze ontwikkeling betekende
een drastische omwenteling in de bouwstijl
bestaande
drijf-
in vergelijking met de
fabriekspanden.
Aanpassing bouwstijl.
De ervaringen met de hoogbouw brachten echter ook spoedig nadelen
aan het licht, zoals het brandgevaar. Daarnaast werden de fabrieken
capaciteit van de stoommachines -
- mede als
gevolg van de opgevoerde
onveilige,
sombe re en lawaaiïge werkruimten.
de stoommachines,
deed de behoefte
De steeds
groter worden-
weefgetouwen en andere werktuigen en instrumenten,
aan goed verlichte,
trilvrije en geluidabsorberende
werkruimten ontstaan zoals uitgestrekte produktie hallen.
resulteerde deze
Tilburgse
ontwikkeling in morfologische
structuur.
De overvloedige
om de nieuwe
met betrekking tot de bouwstijlen te kunnen
de op
grote
De
realiseren.
schaal ontwikkelde nieuwe machines,
aan
die veelal uit het
Het weven vereiste een goede ver-
waardoor de benutting van daglicht meer aandacht kreeg.
zogenaamde
koepels
inzichten
laagbouwcomplexen boden steeds meer ruimte
buitenland geïntroduceerd werden.
lichting,
aanpassingen van de
landelijke ruimte tussen de
Heerdgangen is nooit een knelpunt geweest,
De in zwang gekomen
Opnieuw
"sheddaken",
dat
zijn dakconstructies waarbij
zaagtandsgewijs boven op het platdak
glazen
geplaatst worden,
zijn
.
-
10 -
de eerste dakconstructies waarbij
mogelijk was,
bebouwing.
De
wereldoorlog,
van de
efficiënter gebruik van daglicht
en vormen tevens een specifiek voorbeeld van
textiel-
grote doorbraak van de electromotor na de eerste
luidde het einde
van het stoomtijdperk
textielindustrie kon sinds die tijd,
in.
De
groei
nog beter dan voorheen
tot ontplooiïng komen.
Inmiddels was
Tilburg verworden tot
"Wolstad"
bij
uitstek,
maar
deze eenzijdige economische monostructuur hield ook grote risico's
in.
In de
nog voordat het grote verval van de
jaren,
vijftiger
tex-
blijkt dat ruim de helft van de Tilburgse be-
tielsector aanvangt,
roepsbevolking direct of indirect afhankelijk was van deze sector.
Tilburg als woonstad.
De
textielindustrie heeft ook
opkomst en bloei van de
gedrukt op de bebouwde woonomgeving.
zijn stempel
Telden de Tilburgse Heerdgangen
in de Middeleeuwen nog slechts enkele honderden inwoners,
koppen,
was de bevolkingsomvang gegroeid tot cirka 9000
154.000
inwoners
neemt Tilburg tegenwoordig de
de ranglijst van de
in
1800
en met bijna
negende plaats in op
grootste Nederlandse steden.
Onderstaande tabel
geeft een overzicht van de groei van de bevolking.
r
Bevolkingsgroei van Tilburg
Jaar
aantal inwoners
1800
t
9.000
~ 1850
14.373
~ 1900
40.628
` 1925
69.659
; 1950
122.551
~ 1975
151.513
1982
153.952
De middeleeuwse woonkernen van de Tilburgen bestonden in hoofdzaak
uit boerderijen.
Rond kruisingen van enkele wegen ontwikkelden zich
de gehuchten of Heerdgangen door de
boerderijen veelal
rond een plein.
groepsgewijze
De opkomst
situering van de
van de huisnijverheid
-
11
-
vond aanvankelijk plaats in boerderijen,
aangepaste werkruimten in de
vorm van eenvoudige we vershuisjes
zich steeds sterker ge voelen.
meer dan eenvoudige
maar de noodzaak van
deed
De eerste we vershuisjes waren niet
lemen hutten met een dak van stro.
tallen van dergelijke bouwsels werden in die
uitbreiding van de textielnijverheid en de
Vele tien-
tijd opgericht.
De
forse bevolkingsaanwas
leidden tot het voortdurend uitdijen van de diverse woonkernen.
bebouwing geschiedde in hoofdzaak langs de
de kernen,
was.
De
De
verbindingswegen tussen
zodat een radiale structuur van lintbebouwing het gevolg
verspreid liggende boerderijen in de open ruimten,
werden
geleidelijk opgeslokt.
De grootscheepse industrialisering sinds de
Industriële Revolutie,
heeft niet alleen geleid tot vele verschij-
nir.gsvormen van industriële textielcomplexen in het stadsbeeld,
brachten ook
snelle
in de woningbouw nieuwe ontwikkelingen mee.
De relatief
teruggang van de huisnijverheid in de vorige eeuw en de
lijktijdige
snelle uitbouw van de industrie,
staan aan een nieuw type woning;
dit kleine eenvoudige woningen,
buurtverband gebouwd werden.
drachtgevers
geclusterd.
Niet
en huiseigenaren,
ge-
deed de behoefte ont-
de arbeiderswoning.
die in grote
maar
series
zelden waren de
Doorgaans waren
in wijk- of
fabrikanten op-
en werden de huizen
rond de
fabriek
De arbeiderswijken overheersen nog steeds in de huidige
oude stadskern.
Een andere
gen -
gezichtsbepalend voor het Tilburgse
zijn mede
categorie gebouwen - de
textielnijverheid is in overgrote mate
kantenfamilies
geweest.
Deze
families
een
fabrikantenwoninstadsbeeld.
zaak van enkele
De
fabri-
lieten riante woningen bouwen,
herenhuizen in fraaie bouwstijlen voorzien
van grote
tuinen.
Op
di-
verse lokaties in de stad vormen deze herenhuizen nog een schril
contrast met de povere
arbeiderswoningen in de
dicht bebouwde ar-
beiderswijken.
De stedelijke bebouwing kan beschouwd worden als een materieel bewijs van historisch gegroeide sociale structuren.
illustreren
fabriekscomplexen en kerkgebouwen,
en arbeiderswoningen hedentendage
nog duidelijk
nante sociale opbouw van de maatschappij.
In dat opzicht
fabrikantenwoningen
de eertijds
domi-
-
12 -
textiel.
Neergang van de
De achteruitgang en de uiteindelijke ondergang van de Tilburgse wollenstoffenindustrie nam een aanvang aan het eind van de vijftiger
jaren.
Grote
schommelingen hebben zich de afgelopen 100
daan in het aantal
textielfabrieken.
solute
142 wollenstoffenbedrijven.
topjaar met
gereduceerd
tot
38~).
Daarna trad een
in de vijftiger jaren voortzette.
in de
1874
In
geld als het ab1936 was het
fors herstel in dat
De sluiting van enkele
jaren vijftig was het voorteken voor de malaise
van industrie.
in de studie
name
Het jaar
Diverse
jaar voorgeaantal
zich
tot
fabrieken
in deze tak
faktoren hebben hiertoe bijgedragen.
Zo wordt
"De ondergang van de Tilburgse textielindustrie"8)
gewezen op het
ven gevoerd werd.
fatale beleid
dat door de meeste
met
familiebedrij-
Een efficiënte bundeling van krachten kon niet van
de grond komen, waardoor geen adequaat antwoord op de buitenlandse
concurrentie
zen,
de
gegeven kon worden.
Door de sterk schommelende wolprij-
verminderde exportmogelijkheden mede als
gevolg van het
E.E.G.-verdrag en de maatschappelijke veranderingen
(loonexplosie,
verkorting werktijd), wreekte de op één pijler gefundeerde monostructuur van Tilburg zich wel bijzonder sterk.
van
(eenzijdig geschoolde)
textielarbeiders werd onvoldoende opgenieuwe werkgelegenheid
vangen wegens het ontbreken van voldoende
in economisch gezonde andere sectoren.
jaren was de
slecht,
toestand enkele
gionaal-economische
uiterst
aan
te merken.
toestand als
zijn
(soms
Aan het begin van de
met overheidssteun)
len bedrijven zijn gesloten,
staan als
trieste
Merkwaardigerwijs werd
terwijl de
re-
gevolg van voortgaande sluitingen
trieste balans worden opgemaakt;
fabrieken
situatie van de Tilburgse
jaren later weer teruggedraaid,
verder achteruitging.
zestiger
dat de rijksoverheid besloot dit gebied
als herstructureringsgebied
deze
Aan het eind van de
regionaal sociaal-economische
regio al dermate
De omvangrijke uitstoot
tachtiger jaren kan een
nog slechts enkele
textiel-
in bedrijf;
tiental-
sommige complexen
enkele
zijn gesloopt,
andere
stille getuigen van de ondergang temidden van
7)
Historische ontwikkeling van de Tilburgse textielindustrie,
P.J.M. van Gorp, Amsterdam, 1959, blz. 22.
g)
De ondergang van de Tilburgse
6 delen.
textielindustrie,
Tilburg,
de
door
1980,
-
overige
stedelíjke bebouwing.
van een actief
(of passief)
13
-
In enkele andere gevallen is
sprake
hergebruik.
Stedelijke problemen.
De
gevolgen van de lotgevallen in de
textiel sector
al terloops op diverse plaatsen aangestipt.
Heerdgangen,
die
aan de basis
woningen,
bv.
Middeleeuwse
Voorts was
voor de
De
een marktplaats of kasteel,
In
"Hart van Brabant"
zoals bij
de
Zo had de
tegenstelling
zich graag af-
stad die
geen duidelijk eigen stadshart.
verkeersstromen9).
toereikend
Het woningbestand liet kwalita-
Deze en andere
faktoren
leidden er toe
zaken te stel-
Grootschalige stedebouwkundige ingrepen hebben met name
Tweede Wereldoorlog en in het bijzonder sinds
van
ríngbanen tot stand gekomen,
Zo is een stel-
die de ontsluiting van de oude
stad moesten verbeteren en tegelijkertijd als
aan-
voor de na-oorlogse buitenwijken moesten fungeren
Heerdgangen liggen binnen de
na de
cirka 1957 plaatsge-
vonden,voornamelijk met betrekking tot de oude stad.
6
tonen
typische
de wegenstructuur op diverse plaatsen niet
moderne
3
van uitgroei vanuit één
dat plannen ontwikkeld werden om min of ineer orde op
sel
artefacten
De meerpolige ontwikkeling van Tilburg leverde
tief nogal te wensen over.
len.
van de open
figuren 2 en
gevolgen van dit proces.
dan ook bijzondere problemen op.
ficheert als
gebied.
steden is hier geen sprake
stad.
geleding van Tilburg
fabrieken en andere stedelijke
duidelijk de morfologische
centrum,
oorspronkelijke
zijn door de dichtgroei
samengeclusterd tot een stedelijk
tot vele andere
14
van de ruimtelijke
ten grondslag hebben gelegen,
ruimten met
De
zijn hierboven
zwart omlijnde
en afvoerwegen
(zie
figuur 3:
ringbanen).
Voorts
werden grootscheepse plannen ontwikkeld om een groot dynamisch
stadscentrum te
realiseren10~
Voor dat doel moest een complete
beidersbuurt gesloopt worden.
Tevens werden omvangrijke
infra-struc-
tuurwerken ter hand genomen om via de aanleg van een brede
ring de bereikbaarheid van het
posante
(nieuwe)
ar-
city-
centrum te verbeteren.
Im-
grote gebouwen werden op diverse plaatsen in de stad gelo-
caliseerd teneinde meer recht
9)Het aantal
te
doen aan het image van de
"grote"
verkeersongevallen in Tilburg ligt relatief erg hoog.
10)Tilburg Totaal
1957-1975,
een zwartboek,
Tilburg,
1975,
blz.
5.
-
stad.
-
1863 daterende spoorlijn,
uit
De
14
tussen het noordelijke en
die een duidelijke
zuidelijke stadsdeel
grens
vormde werd door
een verhoging van het baanlichaam een minder grote barriëre bij
noodzakelijke
Met behulp van
verkeersdoorbraken.
dragen werden en worden de
forse
rijksbij-
oudere arbeiderswijken gerenoveerd,door
middelen die in het kader van de
stadsvernieuwing ter beschikking
Ook de door sloop
textielcomplexen vrijkomende
kwamen.
van oude
percelen binnen de gemeenten,
een woonbestemming gekregen.
sloopt.
hebben in enkele gevallen primair
Niet alle
fabriekscomplexen zijn ge-
Een aantal oude textielfabrieken staan als macabere ruïnes
een glorierijke periode moet
van wat eens
zijn geweest,
te mídden
van woonbuurten te wachten op sanering dan wel hergebruik. Van
verschillende
zijden bleek belangstelling te bestaan voor behoud
en hergebruik van de oude
fabriekspanden.
het particuliere bedrijfsleven met name
van de panden voor diverse
bedrijven,
opslagloodsen,
Daarnaast was
ook de
doeleinden,
meubelzaken,
Zo was
de interesse van
gericht op de aanwending
zoals
groothandel,
auto-
supermarkten en andere.
gemeentelijke overheid betrokken bij
de aan-
koop van leegstaande panden met het oog op bestemmingen die van bedrijfs-economische, sociaal-culturele en historisch-archeologische
aard waren.
In de woningsector resteren nog slechts enkele wevershuisjes,
wijl vele
tientallen
fabrikantenwoningen een karakteristieke plaats
in de binnenstad innemen,
De
ter-
zij
het
niet altijd met een woonfunktie.
oorspronkelijke staat van de arbeiderswijken is
fors
in vele
geval-
gewijzigd.
len door de
grootscheepse renovatieprojecten,
Behalve bij
de industriële bebouwing hebben ook andere elementen
uit de sociaal-culturele sfeer het veld moeten ruimen.
kerkgebouwen die het Tilburgse stadssilhouet
verscheidende
pelijke
afgebroken,
Van de vele
zo sterk bepalen,
zijn
omdat het draagvlak door de maatschap-
ontwikkeling te smal
geworden was.
-
15 -
Slot
Het huidige stadsbeeld van Tilburg vertoont nog overduidelijk de
blijvende gevolgen van de dominante rol van de textielsector in de
afgelopen eeuwen.
Hoewel op diverse plaatsen de sporen van het ver-
leden volledig weggewist
zijn en op andere plaatsen de nalatenschap
zich in gewijzigde vormen manifesteert,
is
de ruimtelijke
geleding
resultaat van de processen in grote trekken nog onmiskenbaar
aanwezig. Een blik op de huidige plattegrond van Tilburg, met de
als
amorfe wegenstructuur op wijkniveau,
reinen van de voormalige
de verspreid
liggende
ter-
fabriekscomplexen,en de lokaties van de
voormalige Heerdgangen met de nog bestaande radiale verbindingswegen, toont de huidige morfologie van de wolstad als erfenis van
een sterk eenzijdig opgebouwd industrieel verleden. Het ontstaan
en de groei van Tilburg, dank zij de concentratie van de wollenstoffennijverheid,
zal ook in de toekomst ongetwijfeld zijn sporen
in de ruimtelijke configuratie van de stad blijven
dragen.
Tilburg,
Frans Boekema.
16
LITLRATUUR.
1~
P.C.
2~
A.J.A.C.
van Delft;
'Cilburg,
1974.
Ii.J.A.N1.
Schurink,
3~
13oeren;
stad,
4~
5~
6~
Tilburg,
i'.J.i.
van
Y,rabant,
Tilburg,:Als
J.H.
van Nlosseveld;
Historische
van de
De
ruimten
werkende
industriëel
':í.J. ~~'.fi.
van den Lerenbeemt,}t.J.A.A1.
1~. C.
~~.
i~oeren;
Tilburgse
Noord-
de
Schurink;
1)e
opkomst
van
1959.
praehistorische
tijd,
wolni jverheid
tot
het
begi~z
c'er
1955.
oudste
tijden
als
tot
textielindustrie,
van Gorp;
Itet
Amsterdam,
economisch-geografisch
heden;
Amsterdam,
wolwerck
Tilburg,
te
De
ondergan~; van
1980,
Tilburg
1925.
~
in de
6
delen~
late
i~~iddel-
~959.
'1'heseus;
12~':~.erlcfrroep
1~3~1'.J.;~1.
de
mens;resten van
voor Ontwikkelingsvraagstukken;
cle Tilburgse
'i'ilburÉ;
I~ijmegen,
Oplcomst van Nederland
10~Instituut
ceu~aen,
industrie-
's-Hertogenbosch,1979.
omgeving in
De Tilburgse
van de
1 1~''.J.i-;.
en
Tilburg,
lilinlc;
E~;ebied
tot
1955.
eeuw,
17e
verleden;
industriestad,
'I'ilburg
Tilburg,
Van heidorp
1959.
brabants
L'eex;
en nijverheidscentrum~
ontwikkeling van
'l.
als
1942.
1955.
Amsterdam,
l:apel}zof;
Tilburg,
woonstad
wollenstoffenindustrie,
.
9~
hart
van Gorp;
'Lilburg
8~
Het
Tilburg Totaal
1957-1975,een
zwartboek,
1975.
van
Gorp;
lle
oplcomst
van
de
Tilbur~se
lalcennijverheid,
:lrnsterdam, 1959.
14~:L.G.J.
Verberne;
Tilburg,
1 5~ i, . i' .
Iets
over het
Tilburg van
omstreeks
1830,
1955.
Spren~~er de
Rover;
I;nige Tiburgse
toponiemer ,
Ti lburg,
1~;55.
16~i1.}iarc?enk~erg;
}Iet ontstaan van de vri jheid Tilburg,
'Cilburg,
1955.
17~i~.J.?:.
van CUorp;
"1'ilburg's
18~i'.I~ijhof;
oplcomst,
1600,
van de
amsterdam,
industrie
l~o eren
in
;
'[`ilbur~;,
~;ederland,
t; i t
en
Leiden bevorderde
Zutphen,
techniek;
industriële
1978.
de paro chi ege s clzi edeni s
1955.
te
1959.
:ionumenten van bedrijf
archeolozie
1 9~ 1' . C.
Verval
van Ti lburg vóór
17
20}J .ll.
1~osseveld;
Tilburg,
achtergrond,
21}1'.J.ï~.
ups
en
22)1?.lt.ï:.ll.
Tilburg,
23}: .J.1J.ï~?.
24)I'.ï .A'i.
25}II.
Rottier;
27)i:.
Peeters,
i938.
vele
ruim
een
eeuw
geleden,
strukturen,
Tegeli jk optredende
Amsterdam,
I~'~uiderberg,
faktoren waren
1980.
oorzaal{
1959.
verkenningen in Tilburgs
verleden,
1955.
73uursinlc,
28}A.C.
in Tilburg
Stedelijke
Follcloristische
26}.~.
stad
lakenindustrie beleefde
1959.
armoede
teruggang,
i~Iandos;
een
en hun historische
1955.
van Gorp;
Tilburg,
lle
Simons,
grote
van
'lilburg,
dowzls,
tekeningen
1955.
Voorspoed van de
Gorp;
van
merlcwaardige
Twee
in
Oubor~;;
Stad en Ruimte,
Tilburg
in beeld
panorama-
en
Assen,
1979.
1900-1980,
luchtfoto's,
I:ationalisatie
in de
de
ontwikkeling van
Tilburg,
1980.
textielindustrie,
delft,
IN
19~31
0.1.
0.2,
0.3.
REEDS VERSCHF;NEN:
J.J.A.
H.
J.
Peer
Klijnen
H,
J.
0.5.
A.L.
0.7.
0.8.
0.9.
10.
11.
B.
Hempenius
Heuts
Kaper
R.M.J. Heuts
R. Willemse
J.P.
Dr.
Heesters
G.P.L van Roij
Glombowski
Drs. W.A.M. de Lange
H.A.C. de Coninck-Merckx
M.R.M.
M.C.M.
Turlings
Puyk
voor numerieke simulatie van
deze modellen
jan.
Macro economic policy options in
non-markt structures
febr.
~-vergelijkingen en operatoren
maart
Definities van gemiddelde factorproductiviteiten en bezettingsgraad in een jaargangenmodel voor
industriële sectoren, met een
toepassing voor de sector
Chemische Industrie
maart
Asymptotic Robustness of Predictío~,.
Intervals of Arima Models by Devia.tions of Normality
mei
Some aspects of differential equations with discontinuous right-hand
sides
juli
Impulse response patterns for various
dynamic time teries models
juni
and
J.P. Heesters
12. J.
13.
van Mier
R.J.M.
jan.
De mathematische structuur
van conjunctuur-structuurmodellen en een rekenprocedure
Peer
0.4.
0.6.
Inadmissibility of linearly
invariant estimators in
truncated parameter spaces
Moors
Aankleden of uitkleden?
Een kritische beschouwing van de
honorering van de huisarts - vril
beroepsbeoefenaar
sept.
Aankleden of uitkleden?
Een kritische beschouwing van de
honorering van de medisch specia.list - vrij beroepsbeoefenaar ten
opzichte van de ambtenaar
okt.
Rente-arbitrage, valutaspeculatie
en wisselkoersen
nov.
A Comment on Sherman's Marxist
Cycle Model
revised version
nov.
Deeltijdarbeid op de Katholieke
Hogeschool Tilburg
nov.
14.
Drs. W.A.M. de Lange
L.H.M. E3oscti
M.c:.M. Turlings
15. ii.
Peer
Z'abellenboek bij het Onderzoek
'Deeltijdarbeid op de Katholieke
Hogeschool Tilburg'
nov.
Economische groei en uitputtelijke
grondstoffen
nov.
IN
1982
O1.
W,
REEDS VERSCHENEN:
van Groenendaal
02.
M,D.
03.
F.
04.
P.T.W.M.
Merbis
Boekema
Veugelers
Building and analyzing an
econometric model with the
use of a hybrid computer;
part I.
jan.
System properties of the
interplay model
jan,
Decentralisatie en regionaal
sociaal-economisch beleid
maart
Een monetaristisch model voor
de Nederlandse economie
maart
oi~p~~~~u~i~~m~~ma~~n iH