Hoe komt er geluid uit? - Apeldoorns Symfonie Orkest

Lesbrief bij de voorstelling Peer Gynt van het Apeldoorns Symfonie Orkest en Theater Merlijn
Lesbrief is opgesteld in samenwerking met Cultuurwijzer/markant, Apeldoorn
Peer Gynt
Muziekproject van Apeldoorns Symfonie Orkest en Cultuurwijzer/Markant
Lesbrief voor groep 5,6,7 en 8
In dit project komen de leerlingen van de deelnemende groepen op een speelse manier in
contact met de wereld van de klassiek muziek en theater. Ze zien een optreden van een
symfonie orkest en zien hoe theater een grote rol kan spelen bij de beleving van een
muziekstuk.
Doelstellingen
Samen met de leerlingen bekijken we de klankwereld van klassiek muziek. Hoe worden die
klanken genoteerd, hoe interpreteer je noten en zorgen de musici ervoor dat er muziek klinkt.
Hoe creëer je sfeer door klanken en hoe verwoordt je het verhaal van Peer Gynt in de muziek
en de theatervoorstelling.
De leerlingen leren over de verschillende instrumenten in een symfonieorkest en kijken naar de
functie van de dirigent. De leerlingen staan stil bij klankeigenschappen als hoog en laag, hard en
zacht, lang en kort en klankkleur (timbre) en het samenspel tussen deze factoren .
Het hele project bestaat uit een kennismakingsles waarin de leerlingen aan de hand van het
werk Peer Gynt, van de componist Edvard Grieg, bekend worden gemaakt met klassieke muziek
en in het bijzonder met een symfonie orkest. Na deze les komen de leerlingen naar de
voorstelling Peer Gynt van het Apeldoorns Symfonie Orkest en Theater Merlijn in Orpheus.
Daarnaast is er in dit informatiepakket informatie te vinden over een aantal verschillende
muziekinstrumenten. Per onderdeel zijn er links naar het internet te vinden voor meer
informatie of verdieping.
Gebruikte muziek
Peer Gynt (1876), Edvard Grieg (1843-1907)
Delen:
 Im Hochzeitshof (In de huwelijkstuin)
 Springar
 Der Brautraub (de bruidroof)
 Peer Gynt und die Grüngekleidete (peer gynt en de groengekleden)
 Am Reitzeug erkeent man die fürnehmen Leute (aan het rijtuig herkent men de
voorname lieden)
 In der Halle des Bergkönigs ( in de hal van bergkoning)
 Tanz der Bergkönigstochter (dans van de dochter van de bergkoning)
 Peer Gynt von Trollen gejagt (Peer Gynt door de trollen opgejaagd)
 Äses Tod ( de dood van Äse)
 Morgenstimmung (ochtendstemming)
 Arabischer Tanz (Arabische dans)






Anitras Tanz (dans van Anitra)
Peer Gynts serenade (de serenade van peer Gynt)
Solveigs Lied (lied van Solveig)
Peer Gynts Heimkehr (de terugkeer van Peer Gynt)
Nachtszene (nachtscene)
Solveigs Wiegenlied (Solveigs Wiegelied)
Kerndoelen
De les, lesbrief en de uitvoering sluiten aan bij de leerdoelen van het primair onderwijs. De
leerlingen gaan aan de slag met de diverse facetten van klassieke muziek. Hoe wordt muziek
genoteerd, hoe wordt dat uitgevoerd. Hoe kun je zelf een muziekstuk eenvoudig “lezen en
“spelen. Hoe zet je muziek om in beweging of actie. wat is de functie van een componist,
dirigent en elke speler/instrument in een orkest. Hoe kan toneel bijdragen aan een muziekstuk.
Plaats en tijdsduur
De kennismakingsles vindt plaats op school en duurt … minuten. Het afsluitende concert vindt
plaats in Orpheus op zondag 25 mei 2014.
Bijdrage leerkrachten
Van de leerkracht wordt verwacht dat de leerlingen aan de hand van de lesbrief bekend worden
gemaakt met de muziek d.m.v. het onder andere laten horen van de muziek. In de lesbrief
staan ook links om de kinderen bekend te maken met de verschillende instrumenten in een
symfonie orkest.
Samengevat bestaat het project Peer Gynt uit de volgende onderdelen:
 Kennismakingsles gegeven door de eigen docent.
 Dit informatiepakket. Hierin meer informatie over de instrumenten en Peer Gynt.
 De voorstelling op 25 mei in theater Orpheus
Peer Gynt
Peer Gynt is een toneelstuk wat is geschreven door Henrik Ibsen in 1867. Samen met de
toneelmuziek van Edvard grieg is het toneelstuk erg beroemd geworden. In 1876 is het voor het
eerst opgevoerd.
In opdracht van de Noorse regering had Ibsen een rondreis gemaakt door de Ronde Bergen om
daar verhalen van het volk op te schrijven. Aan de hand van deze aantekeningen heeft Ibsen
het toneelstuk peer Gynt geschreven. Edvard Grieg heeft hier later de muziek bij geschreven.
Het verhaal
Peer Gynt is een jonge vrijbuiter van ongeveer 18. Hij voelt zich gevangen in zijn dorp. Hij wil niets
weten van werk of een vak leren. Hij wil leven, dansen en vrolijk zijn. Hij gaat naar de bruiloft van
zijn vriend Matz. De bruid, Ingrid, wil helemaal niet met Matz trouwen omdat ze eigenlijk
smoorverliefd is op Peer. Op de bruiloft ontmoet Peer Solvejg en vraagt haar ten dans. Zij mag van
haar vader niet met Peer dansen en Peer zet het op een drinken. Stomdronken ontvoert hij dan de
bruid Ingrid. Eenmaal in de bergen stuurt hij haar weer terug omdat hij Solvejg niet kan vergeten.
Op een gegeven moment hoort Peer dat zijn moeder ernstig ziek is en gaat 's nachts terug om haar te
verzorgen. Als zij gestorven is gaat hij weer op pad en ontmoet hij de dochter van de Trollenkoning.
Zij voert hem mee naar haar vaders hof, een grot in de bergen, waar de trollen wild feesten en
dansen. Peer wil niet met de koningsdochter trouwen en vlucht. Hij kan nog maar net ontsnappen en
is nergens meer veilig, want ook de trollen hebben zijn nu boos op hem.
Peervlucht weg uit Noorwegen en trekt de wijde wereld in. Na veel omzwervingen belandt Peer in de
Afrikaanse woestijn waar hij in de ban raakt van Anitra, de dochter van een sheikh. Zij maakt hem al
zijn bezittingen afhandig en volkomen platzak keert hij terug naar zijn vaderland. Als hij bijna thuis is
steekt er een geweldige storm op en zijn schip vergaat. Meer dood dan levend weet hij het strand te
bereiken waar Solvejg, die al die tijd op hem heeft gewacht, hem troost.
Het Apeldoorns Symfonie Orkest speelt gedurende de voorstelling de beroemde en
toegankelijke Peer Gynt suites van Edvard Grieg. Theater Merlijn het theatrale gedeelte, met
een verteller, Peer Gynt, Solvejg en een kinderkoor die de trollen verbeelden.
Links
René Groothof speelt samen met Noord Nederlands Orkest peer Gynt. fragmenten afgewisseld
met kinderen die reageren op de voorstelling
http://www.youtube.com/watch?v=1Pc-GT3JMxU
In de hal van de bergkoning
http://www.youtube.com/watch?v=dRpzxKsSEZg
Link naar de site van het brabants orkest waar alle instrumenten van een klassiek symfonie
orkest worden uitgelicht en waar naast uitleg over het instrument ook wordt verteld welk soort
klank vaak wordt uitgebeeld door dit instrument.
http://www.danda.nl/nederlands/media/27/316/het-symfonie-orkest
Instrumenten van een symfonieorkest
De dwarsfluit
De dwarsfluit wordt al eeuwen bespeeld. De eerste fluiten die gevonden werden waren
gemaakt van botten. Door de eeuwen heen zijn er allerlei materialen gebruikt om fluiten te
maken: bamboe, hout en metaal zoals nikkel, zilver, goud, platina. De eerste fluiten hadden
geen kleppen op de fluit.
Er waren fluitenbouwers die zorgden voor de ontwikkeling van de fluit. De bekendste
fluitenbouwer was Boehm. Door hem is er een kleppensysteem ontwikkeld. Dat was in de 19 e
eeuw.
De dwarsfluit wordt veel bespeeld. Er zijn veel aantrekkelijke lesmethodes met CD, waardoor
het leuk is om thuis te studeren. Vanaf 6 jaar kun je naar al dwarsfluitles. Je hoeft niet te
kunnen noten lezen om op dwarsfluitles te gaan want per les leer je nieuwe noten en grepen.
Na 3 lessen kun je al liedjes met de CD meespelen! Je wordt met les ingedeeld met kinderen
van dezelfde leeftijd.
Het is wel even een trucje om geluid uit de dwarsfluit te krijgen. Dat gaat niet zoals bij een
blokfluit. Bij de dwarsfluit blaas je tegen de rand van het mondgat aan. Hierdoor splijt de lucht
en komt er een luchtstroom in de fluit. Bij lage tonen sluit je veel kleppen bij hoge tonen niet.
Als je wilt weten of jij ook geluid uit een dwarsfluit kunt krijgen kun je alvast blazen op een
bierflesje. Als je dan een mooie toon kunt blazen lukt het ook op een dwarsfluit.
Dwarsfluit is een echt samenspelinstrument. Je kunt op les samenspelen of in een orkestje of
ensemble. Er is heel veel muziek voor dwarsfluit geschreven. Je kunt altijd wel iets vinden wat
je zou willen spelen: een muziekstuk van Bach of Mozart of een popnummer, een tango, Ierse
Volksmuziek enz.
LINKS:
http://www.youtube.com/watch?v=NoAtOFJJ4NE
De klarinet
De klarinet is een van de meest veelzijdige moderne instrumenten, met bijna onbegrensde
mogelijkheden. Haar heldere en zuivere klank is goed hoorbaar in elk orkest. We komen het
tegen in harmonie- en symfonie orkesten, volksmuziek en niet te vergeten jazz- en
dixielandmuziek.
De klarinet is een houten blaasinstrument, bestaande uit een buis, gemaakt uit grenadil,
voorzien van gaten en kleppen. Het instrument bestaat uit vier of vijf delen te weten het
mondstuk, het tonnetje, het bovenstuk, het onderstuk en de beker.
De
klarinet
kwam
rond
1700
tot
ontwikkeling.
Gedurende de twintigste eeuw is de zogenaamde "böhm"-klarinet erg populair geworden. Deze
klarinet, ontworpen door Auguste Buffet en Hyacinthe Klose, heeft 24 gaten en 17 kleppen.
Deze kleppen zorgen ervoor dat de gaten, die in de buis van het instrument zijn geboord,
afgesloten kunnen worden. Door het indrukken of loslaten van deze kleppen, kun je op dit
instrument
verschillende
tonen
maken.
Aan de onderkant van het mondstuk zit een enkel stuk riet bevestigd d.m.v. een rietbinder (de
klarinet hoort bij de enkelriet-instrumenten). Om geluid uit de klarinet te krijgen moet je lucht
blazen tussen het riet en het mondstuk. Hierdoor breng je het riet in trilling en wordt een toon
gemaakt.
FORMAAT
Doordat er klarinetten zijn er in verschillende formaten kun je al heel jong beginnen. De meest
gebruikte klarinet is de ‘gewone' Bes-klarinet. Ook de kleine Es-klarinet en de grote Basklarinet
worden veel bespeeld. Voor de jonge bespelers wordt gekozen voor een zgn. Kinderklari. Als ze
hieruit gegroeid zijn is de C klarinet de volgende stap. Hierna kan de overstap gemaakt worden
naar volwassen Bes klarinet. Het instrument groeit als het ware met de leerling mee.
KLARINETLES
Je hoeft geen muzikale voorkennis te hebben om klarinetles te volgen. Wel is jouw motivatie
belangrijk. Klarinet leren spelen kan al vanaf 4-6 jaar. Het kan individueel en ook in groepjes.
Zo'n klarinetles duurt gemiddeld een half uur. Tijdens de les krijgt ook het samenspelen ruime
aandacht want wat is er nou mooier dan samen muziek te maken, naar elkaar te luisteren en
van elkaar te leren?! Dat klinkt toch als muziek in de oren?!
LINKS
http://www.youtube.com/watch?v=BLhi63XGexY&feature=related
DE VIOOL
De viool is waarschijnlijk het meest bekende van alle Westerse orkestinstrumenten. Het is het
kleinste lid van de familie van gestreken snaarinstrumenten waar de altviool, de cello en de
contrabas ook bij horen.
Een viool heeft vier snaren (G-D-A-E). Deze worden aangestreken met een strijkstok, dit noemt
men arco. Je kunt ook met de vingers tokkelen dit heet pizzicato. Rechts en links van de kam
zijn f-gaten uitgesneden. Aan beide kanten van deze klankgaten is de klankkast getailleerd, wat
het strijken op de buitenste snaren makkelijker maakt. Het instrument wordt tegen de hals
geplaatst en met behulp van de kinsteun vastgehouden.
Door de viool op verschillende manieren te bespelen krijg je telkens andere
klankmogelijkheden waar de componist natuurlijk dankbaar gebruik van maakt.
GESCHIEDENIS
De viool is omstreeks 1550 voortgekomen uit de vedel, een Middeleeuws strijkinstrument. Het
bouwen van violen begon in het Italië van de 16e eeuw. De belangrijkste vioolbouwers uit deze
tijd zijn: Stradivarius en Amati. Tijdens de 18e en 19e eeuw breidden violist-componisten zoals
Vivaldi en Paganini de speeltechnieken uit. Ook de strijkstok werd in deze tijd geperfectioneerd
en dat vergrootte nog verder de mogelijkheden van dit instrument. De viool komt veel voor in
klassieke muziek. Maar ook vroeger werd er al veel volksmuziek gemaakt op de viool. Net zoals
je nu steeds vaker de viool in popmuziek hoort.
Beroemde violisten zijn Janine Jansen, Vanesse Mae en Yehudi Menuhin.
http://www.youtube.com/watch?v=skBXauEQW70 – het verschil tussen viool en altviool
De altviool
De altviool (in het Italiaans: viola) is een gestreken snaarinstrument en is het oudste lid van de
vioolfamilie, waartoe ook de viool en de cello behoren. Later ontstond de viool (Italiaans:
violino of "kleine viool"), en uit de basviool (violone: "grote viool") groeide dan de cello
(violoncello: "kleine grote viool").
De altviool is dus groter dan de viool en klinkt lager dan een gewone viool. Haar vier snaren zijn
gestemd als C- G- D’-A’. De klankkast van een viool is ongeveer 35 cm lang en de klankkast van
de altviool kan tussen de 37,5 cm tot 44 cm lang zijn. De altviool heeft dus geen standaard
maat.
De altviool heeft een interessante rol in een ensemble of orkest. Soms speelt de altviolist:
 een ondersteunende stem, om de harmonische opbouw compleet te maken, waarbij ze niet
te sterk mag spelen;
 een basstem, bijvoorbeeld als de cello een melodie speelt; die basstem moet je goed laten
horen;
 een tweede stem tegen de eerste viool of cello aan – ook dan moet de alt goed gehoord
worden;
Geschiedenis: De altviool is in Italië ontstaan
 een solopassage
omstreeks
1530.
De
grote
Italiaanse
vioolbouwers uit de zeventiende en achttiende
eeuw, zoals Stradivarius, Amati, Carlo Giuseppe
Testore en Gasparo da Salò, bouwden ook
altviolen. Sommige daarvan hadden een
klankkastlengte
tot
47 cm
en
waren
hoofdzakelijk
bedoeld
om
brede,
ondersteunende muzikale lijnen te spelen. Voor
technisch moeilijke passages waren ze
ongeschikt, en de meeste van die grote altviolen
werden in de loop van de geschiedenis dan ook
bijgesneden en ingekort tot een lengte waarbij
wel moeilijke passages gespeeld konden worden.
De Italiaanse vioolbouwers Andrea Amati (ca.
1505-ca. 1578) en Gasparo da Salò (1540-1609)
hebben de oudst bewaard gebleven altviolen
gemaakt, die dateren uit de tweede helft van de
16ealtviolisten:
eeuw.
Bekende
Yuri Bashmet(Rusland), Nobuko
Imai(Japan), Esther Apituley(Nederland).
De Cello
WAT IS EIGENLIJK EEN CELLO?
Een cello is een muziekinstrument dat veel lijkt op de viool. Alleen dan veel groter, je kunt er
daarom maar beter achter zitten. Het is eigenlijk een grote broer van de viool. Als de cello groot
is en de viool klein, welk instrument klinkt dan het laagst? Inderdaad, de cello! Hoe groter iets
is, hoe lager de toon. En andersom natuurlijk.
De cello heeft 4 snaren. De ene snaar is dikker dan de andere snaar. Welke snaar zou nu het
laagst klinken denk je? De dikke of de dunne?
Dus onthoud goed: hoe groter hoe lager de toon en hoe dikker hoe lager de toon. Of hoe
kleiner hoe hoger de toon en hoe dunner hoe hoger de toon!
De cello wordt ook wel snaarinstrument genoemd omdat hij snaren heeft. Maar hij wordt ook
strijkinstrument genoemd omdat je over de snaren moet strijken. En dat doe je met
de…strijkstok!
HOE KOMT ER GELUID UIT?
De strijkstok strijkt over de snaar. De snaar gaat trillen, en die trillende snaar zorgt ervoor dat
alle lucht binnenin de cello (de klankkast) gaat trillen. Daardoor wordt het versterkt. En via de fgaten (wijs ze maar aan op het plaatje waar die zitten) komt het geluid er weer uit.
De cello kan heel laag klinken maar ook heel erg hoog. Dan zeg je dat het bereik heel groot is.
HOE OUD IS DE CELLO ?
De cello is al heel oud. In de 16e eeuw werd de eerste cello gebouwd door een Italiaan.
Daarvoor bestond er al wel een viola da gamba, die lijkt erg veel op de cello. Maar toch is de
cello iets anders; hij heeft 4 snaren en de viola da gamba 6.
In de 16e en 17e eeuw speelde de cello vaak de laagste partij, het was een
begeleidingsinstrument. Vanaf de 18e eeuw werd de cello heel populair en werd er muziek
geschreven waarin de cello ook de melodie mocht spelen. Het werd steeds meer een soloinstrument in plaats van een begeleidingsinstrument.
LINKS:
Tegenwoordig kun je met electrische cello’s ook
popmuziek spelen. Deze band die uit 4 cellisten bestaat speelt stevige rockmuziek. Maar in dit
filmpje even niet…
http://www.youtube.com/watch?v=EXEpP21soXY
En deze cellist heeft wel hele leuke muziek gemaakt!
Hij heeft alles wat je hoort zelf gespeeld, opgenomen en onder elkaar gemonteerd. Leuk he? Hij
doet meer dan strijken, hij trommelt op de klankkast, gebruikt potloden voor een grappig
geluid, plukt met zijn vingers aan de snaren enzovoorts. Zoveel kun je dus doen op een cello!
http://www.youtube.com/watch?v=gsavk0FX3Ro
De piano
HET ONTSTAAN VAN DE PIANO
De piano, of pianoforte zoals de eerste piano’s werden genoemd,
ontstond rond 1700. Voor deze tijd waren er wel andere
toetsinstrumenten zoals het clavecimbel(plaatje rechts) en het
clavichord, maar er bestond nog geen toetsinstrument waarop zowel
zacht – piano als sterk – forte gespeeld kon worden. Omdat de
componisten in die tijd dat wel graag wilden, bouwde Bartolomeo
Cristofori een pianoforte (plaatje hieronder).
Die eerste piano’s zagen er nog compleet anders uit dan de piano’s van
tegenwoordig, maar de eerste stap was gezet. Het zou nog zo’n 150 jaar
duren, voordat de piano zoals we die nu kennen gebouwd wordt.
In eerste instantie werden er hele lichte piano’s gemaakt, die leken erg op
het oude clavecimbel. Ze waren er in allerlei verschillende soorten en
maten. Er waren hele kleine, licht spelende instrumenten, maar ook wat
zwaarder klinkende versies. Er werden ook pedalen en hendels toegevoegd voor de speciale
effecten. Het schijnt dat Mozart zelfs vroeger op een instrument heeft gespeeld met wel zeven
pedalen, waaronder een met een
belletje..
De piano is er in twee
verschillende uitvoeringen: een
vleugel en een rechtopstaand
model.
De vleugel is eigenlijk de
oorspronkelijke vorm van de
piano. Door de klep open te zetten
richting het publiek in de zaal,
kunnen ook de mensen achter in de zaal
goed horen wat de pianist speelt.
Omdat steeds meer mensen thuis wilden
gaan pianospelen is ook de rechtopstaande
piano ontwikkeld, eerst had die nog wel de
vorm van een vleugel, maar inmiddels heeft
deze piano een eigen binnenwerk, die
precies past in de kleinere kast.
HET BINNENWERK VAN DE PIANO
De piano is een toetsinstrument, een snaarinstrument en een
slaginstrument in één. De toetsen zijn duidelijk zichtbaar, het
zijn 88 toetsen, verdeeld over 7 octaven. In een octaaf zitten 12 toetsen, waarvan 5 zwarte
toetsen.
De toets is verbonden met een hamertje van hout en vilt, als je de toets indrukt, slaat het
hamertje tegen 2 of 3 snaren tegelijkertijd. Die snaren gaan trillen en daardoor onstaat een
toon. Als je de toets weer loslaat, komt de demper op de snaar en die dempt het geluid weer
af.
De pedalen zijn ook erg belangrijk voor de klank van de piano. Ze worden bediend met de
voeten en van de zeven pedalen van vroeger zijn er nu nog twee en soms drie van over. Het
rechterpedaal zorgt er altijd voor dat de klank langer blijft klinken, als je dit pedaal indrukt
blijven de dempers van de snaren af en wanneer je dan de toets loslaat, blijft deze klinken.
Het linkerpedaal zorgt ervoor dat de toon zachter wordt, bij een rechtopstaande piano gaan
de hamertjes dichter naar de snaren, bij een vleugel schuift het hele toetsenbord een beetje
op zodat er in plaats van drie snaren per hamer, twee snaren per hamer worden geraakt.
Het middenpedaal heeft over het algemeen de functie van studiepedaal. Als je dit indrukt
schuift er een lap vilt tussen de snaren en de hamers, waardoor het geluid veel zachter
wordt. Dit is vooral bedoeld voor de buren, maar niet erg handig als je goed wilt luisteren
naar wat je speelt.
In de kast van de piano zit dus een heel mooi systeem met hamertjes, dempers, snaren en
allerlei pennetjes, houtjes, draden om alles bij elkaar te houden en op toon te kunnen
houden. Om een piano dan ook goed te kunnen onderhouden en niet vals te laten worden
zijn er professionele pianostemmers, zij hebben een speciale opleiding gevolgd om piano’s
te kunnen onderhouden en stemmen.
PIANOBOUWERS
Er zijn wel honderden verschillende pianobouwers geweest en nog steeds zijn er veel
verschillende fabrieken. Sommige merken maken machinaal
piano’s in een fabriek, anderen maken elk instrument
handmatig. De handgemaakte piano’s zijn uiteraard een stuk
duurder, maar klinken ook duidelijk mooier dan de
‘fabriekspiano’s’. Voor pianospelen thuis als hobby koopt men
meestal een fabriekspiano, terwijl in de concertgebouwen
bijna altijd handgemaakte vleugels staan. Bekende merken
zijn bijvoorbeeld Yamaha, die maken veel fabriekspiano’s en Steinway, een Amerikaans merk
dat de eerste moderne vleugel zoals wij die kennen heeft gebouwd. Zij maken nog altijd alle
piano’s met de hand.
LINKS
pianorecital door Vladimir Horowitz, moeilijke passage uit een pianoconcert van
Rachmaninov, met vliegende handen
http://www.youtube.com/watch?v=IydArFYvvak
Deze lesbrief is tot stand gekomen m.b.v. Cultturwijzer/Markant Apeldoorn