Boekje binnenwerk2 - Stichting De Noordzee

‘Een vis met vleugels’
Informatie
over roggen
1 Roggen zijn rare snuiters
Stel je eens voor. Je ligt met je neus en mond in het zand op de
bodem van de zee; je handen zitten vast aan je zij en je ogen zitten in je nek. Je hebt honger en je wilt een garnaal vangen. Voor
jou is dat een onmogelijke opgave. Voor een rog een makkie.
Stel je ook eens voor dat jouw botten net zo zacht worden als het
puntje van je neus.
Je zou dan op de grond vallen en niet meer kunnen lopen.
Een rog heeft daar geen last van. Zijn skelet is van kraakbeen net
als het puntje van jouw neus en oren. En toch kan hij bewegen.
We noemen hem daarom een kraakbeenvis, net als de haai.
Botten zijn
hard omdat er kalk
in zit. In kraakbeen
zit geen kalk dus
is het zacht.
borstvinnen
ogen
spuitgaten
2 Een vis met vleugels?
staartvinnen
buikvinnen
staart
2
Wat vooral bijzonder is aan de rog is dat zijn lichaam plat en zijn
borstvinnen heel groot zijn. Zelfs zo groot dat ze voor aan de rog
elkaar raken. Het lijken net vleugels waarmee hij met sierlijke
golvende bewegingen door het water ‘vliegt’.
Door zijn zachte botten is hij niet zo sterk, maar wel heel erg
soepel.
De staart die lang en dun is gebruikt de rog als roer.
Deze ‘vleugels’ en de dunne lange staart geven hem zijn echte
roggen-uiterlijk.
3
3 Zwemmen of zinken
5 Spuitgaten of zuiggaten?
Als je een poosje naar een actieve rog kijkt, zul je zien dat als hij
los is van de bodem hij altijd zwembewegingen maakt. Andere
vissen zoals snoeken kunnen zonder te bewegen doodstil in het
water zweven. Daarvoor gebruikt de snoek zijn zwemblaas. Dat is
een zakje gevuld met lucht.
Maar een rog heeft geen zwemblaas. Als hij niet zwemt zinkt hij
naar de bodem. Dat maakt zwemmen tot een flinke krachtsinspanning.
Het is dus maar goed dat zijn botten van kraakbeen zijn en niet
van been. Want been is veel zwaarder. Wat ook helpt is dat de
lever van een rog groot is en olie bevat. Omdat olie drijft maakt
dat de rog ook weer lichter. Maar zweven? Nee, dat lukt niet.
Aan de onderkant van de rog zie je de kieuwspleten. Aan iedere kant vijf. Als je goed
kijkt zie je ze open en dicht gaan.
Tussen de
Als de kieuwspleten open gaan ‘ademt’
spuitgaten en de
kieuwspleten liggen
de rog uit.
oog
spuitgat
de kieuwen waarmee
hij zuurstof uit
water haalt.
Als de spuitgaten dicht gaan, gaan de kieuwspleten
open en andersom.
Het werkt als een pomp. De rog zorgt er zo voor dat er
steeds vers water langs zijn kieuwen
stroomt.
4 Een huid van schuurpapier
De huid van de rog is niet zoals bij vissen
bedekt met schubben, maar met kleine
tandjes die op beenstukjes staan. Je noemt ze
tandschubben.
Aan de bovenkant van de rog, achter de ogen, zie je zijn spuitgaten. Als de spuitgaten open gaan zuigt de rog ademwater naar binnen. Hij ‘ademt’ in.
De ‘spuitgaten’ zou je dus ook ‘zuiggaten’ kunnen noemen.
Het water kan ook door de mond binnen
komen, maar dat gaat niet als de rog in het
zand ligt of zijn mond vol heeft.
Voor een vis, zoals de rog, is
‘water binnen halen’ even
belangrijk als voor ons
‘ademhalen’. Wij halen
zuurstof uit lucht; een
vis haalt het uit water.
Zonder zuurstof zouden we stikken.
stekels
Hierdoor voelt zijn huid ruw aan net als schuurpapier.
Deze tandjes kunnen ook groot zijn en dan noem je het stekels.
Deze stekels kun je vaak goed zien. De stekelrog heeft
wel drie rijen stekels op zijn staart.
Wetenschappers
denken dat voorouWe weten van roggen dat ze hun huid graag
ders van de rog, nog
ouder dan de dino’s, een schuren aan een steen of een rots. Dat doen ze
benen pantser droegen en om zich schoon te houden.
dat deze tanden met
Dat is waarschijnlijk ook de reden dat ze zich
beenstukjes daar nog
in een aquariumbak graag door mensenhanvan over zijn
den laten aaien.
kieuwspleten
4
5
6 Verstoppertje spelen.
Een rog ligt met zijn platte lichaam
graag op de bodem van de zee. Het
liefst wil hij door niemand gezien
worden. Door zijn prooidieren
niet, zodat ze lekker dichtbij
komen en hij ze dan kan vangen.
Maar ook door zijn vijanden niet,
zodat hij zelf niet gevangen
wordt. Een zeehond bijvoorbeeld
eet graag een rog.
• Hij kan waterstroompjes voelen.
Door te bewegen of zwemmen in water maken dieren waterstroompjes. Roggen kunnen die niet alleen
voelen, maar weten dan ook waar het dier dat beweegt
precies is.
Daarom maakt hij zich onzichtbaar.
Met zijn vleugels woelt hij zand over zich
heen en samen met zijn schutkleur zorgt dat
voor een perfecte camouflage.
Je ziet dan niet meer het verschil tussen rog en bodem.
Als je goed kijkt zie je alleen nog zijn ogen en zijn spuitgaten.
Zo kan hij èn zijn vijanden in de gaten houden èn waterademhalen.
7 Eten zonder ogen
Een rog eet graag visjes, krabben, inktvissen, garnalen en schelpdieren. Maar hoe vangt hij die? Zijn ogen zitten bovenop zijn
lichaam en zijn mond onderop. Dat lijkt erg lastig, maar daar
heeft hij slimme oplossingen voor.
Want behalve dat hij zich kan ingraven in het zand en zich zo
bijna onzichtbaar maken, heeft hij voor het voedsel zoeken nog een paar heel speciale trucjes.
• De rog kan heel goed ruiken.
Hij ‘ruikt’ waar zijn prooi is.
6
De neusgaten liggen onder aan de kop
en de kleine ‘neusschelpjes’ kunnen bewegen in de
richting van het ‘reukspoor’.
Omdat de neusgaten ver uit
elkaar staan kan hij ook
de plaats van de prooi
goed bepalen.
• Een rog kan elektriciteit voelen.
Een prooi verstopt in het zand kan hij voelen met speciale elektrische zintuigjes. Als een soort detectors. Dat
komt doordat spiertjes die bewegen een heel klein beetje elektriciteit maken, ook die van
mensen.
Het zintuig
waarmee vissen
waterstroompjes
kunnen voelen is
het zijlijnsysteem.
neusgat
mond
Kieuwspleten
• Met de onderkant van
zijn lichaam kan hij
goed voelen, net als wij
met onze handen.
Als de rog een prooi ontdekt heeft
springt hij er bovenop en houdt hem
achterpootjes
gevangen met zijn lichaam. Daarna
peuzelt hij zijn vangst rustig op. Dat ‘springen’ doet hij met zijn ‘achterpootjes’, een soort gespierde vinnen.
Het lijkt alsof je bij z’n mond twee lippen ziet, maar dat zijn
kaken met daarop rijen stompe tandjes. Die zijn
zo sterk dat hij er zelfs schelpen mee kan
kraken!
Weet je dat een rog kan braken? Dan
duwt hij zijn maag door zijn mond
naar buiten en schudt hem leeg.
Waarschijnlijk doet hij dit om bijvoorbeeld stukjes schelp weer kwijt te
raken. Handig hè?
kaak met tanden
7
8 Een vis uit een doosje
Weet je dat een mannetjesrog twee penissen
heeft? We noemen die ook wel claspers.
Je ziet ze liggen naast zijn staart.
Daarmee bevrucht hij het vrouwtje. Dat is bijzonder want gewone
vissen doen dat niet.
In het voorjaar legt het
vrouwtje de eieren op de zeebodem. Steeds één tegelijk
maar samen kunnen het er
wel vijftig zijn.
De eieren zien er heel
anders uit dan vogeleieren.
Het is een plat bruin of
zwart doosje met op iedere
hoek een uitsteeksel. Met
deze uitsteeksels of hoorns
kan het ei zich vastzetten.
Ook stroomt er vers water
door de hoorns naar binnen.
De lege eikapsels zijn heel licht en gaan drijven. Met een beetje
geluk vind je ze aangespoeld op het strand.
Het duurt wel zeven jaar voordat een jonge rog zelf eieren gaat
leggen.
claspers
Tijdens de
paring bijt het mannetje zich vast in de
buikvin van het vrouwtje. Dat kan er nogal
ruig aan toe gaan.
In het doosje
ligt een
grote dooier met
daarop, net als bij een vogelei, een klein
embryo.
De dooier is het voedsel voor het embryo.
Na ongeveer zeven maanden,
als de dooier op is, is het
Zo’n minirogje
embryo veranderd in een
is ongeveer
roggenei
minirog die dan dapper
10 cm groot.
vanuit zijn doosje de grote
In warmer water komen
zee in zwemt.
de eieren eerder uit dan
in koud water.
8
9
10 Schokken, gif en nog meer weetjes
9 Roggen en mensen
Weet je dat
In een schoolboek uit 1934 staat te
lezen dat twee soorten roggen, de vleet
en de stekelrog, in die tijd nog veel
voorkomen langs onze kust.
Ook staat er in dat hun vlees wordt
gegeten en uit hun lever ‘traan’ (een
soort olie) wordt gekookt.
roggen 380 miljoen jaar geleden al op aarde voorkwamen?
er in de noordzee 11 soorten roggen voorkomen?
de grootsten daarvan, de Vleet en de Pijlstaartrog, wel 250
centimeter groot kunnen worden?
en de andere soorten wel 70 tot 120 centimeter.
Nu worden er langs onze kust bijna
geen roggen meer gevangen.
Visserijbiologen denken dat dat komt
omdat er te veel wordt gevist.
Vooral de vissersboten die vissen met
boomkornetten zijn gevaarlijk voor de
rog. Eigenlijk vissen deze vissers op
platvissen zoals schol en tong. Zij trekken hun netten door het zand van de
zeebodem waar de platvissen verstopt
liggen. Die zwemmen dan op en
komen in het net terecht. Maar daar
liggen natuurlijk ook roggen en die
worden dan ook gevangen. Omdat roggen niet zo veel en niet zo snel jongen
krijgen als platvissen, zijn ze veel eerder
allemaal weggevist.
roggen tussen de 15 en 20 jaar oud kunnen worden en de
grootste rog, de Vleet, zelfs wel 50 jaar?
er in 2002 een Vleet werd gevangen bij Ierland die ruim 2
meter lang was en wel 70 kilo zwaar?
vissers op Vleet vroeger hun ondergoed in olie uit de lever
van de Vleet dompelden om zo beter beschermd te zijn
tegen de kou?
de Pijlstaartrog een gezaagde giftstekel op zijn
staart draagt waarmee hij rake klappen uit kan delen?
de Sidderrog met een elektrische schok 20 gloeilampen kan
laten opflikkeren?
boomkorvisser
Toch mag in 2002 in de Noordzee 696.000 kilo rog gevangen worden. Ze zijn er dus nog wel, maar langs onze kust bijna niet meer.
Gelukkig vonden onderzoekers in 1999 weer jonge roggen (2 jaar
oud) in zee bij Noordwijk. Visserijbiologen denken daarom dat
als er minder gevist wordt de rog vanzelf weer terug zal komen
langs onze kust.
10
het eikapsel van de rog ook wel ‘meerminbuidel’ genoemd
wordt?
roggebrood niets met roggen te maken heeft?
er een rog bestaat, de Manta, die 5 meter groot kan
worden en leeft van plankton?
olie uit de lever van Pijlstaartroggen wel werd gebruikt als
huismiddeltje tegen spierpijn?
11
11 Waar kun je nog echte roggen zien?
Wil je echte roggen zien?
Dat kan hier!
Arsenaal
www.arsenaal.com
Vlissingen
0118-415400
Artis Zoo
www.artis.nl
Amsterdam
020-5233400
De Noordwester
www.denoordwester.nl
Vlieland
0562-451700
Diergaarde Blijdorp
www.rotterdamzoo.nl
Rotterdam
010-4431495
Dolfinarium
www.dolfinarium.nl
Harderwijk
0341-467467
Ecomare
www.ecomare.nl
Texel
0222-317741
Fort Kijkduin
www.fortkijkduin.nl
Den Helder
0223-612366
Natuurcentrum Ameland
www.ameland.nl/toerisme/musa
Ameland
0519-542737
Natuurmuseum Terschelling
www.terschelling.net/recreatie
Terschelling
0562-442390
Sealife
www.sealife.nl
Scheveningen
070-3542100
Zeeaquarium Bergen
www.zeeaquarium.nl
Bergen
072-5812928
tekst:
uitgave: Stichting De Noordzee/ Vereniging Kust en Zee
Yvonne Koning tekeningen en foto’s: Joke Baron, Yvonne Koning
vormgeving: STRETTA, Utrecht
Stichting De Noordzee, adres: Drieharingstraat 25, 3512 BH Utrecht,
030-2340016, email: [email protected], internet: www.noordzee.nl
tel:
Yvonne Koning tekeningen en foto’s: Joke Baron, Yvonne Koning
STRETTA, Utrecht uitgave: Stichting De Noordzee
Stichting de Noordzee, adres: Drieharingstraat 25, 3512 BH Utrecht,
tel: 030-2340016, email: [email protected], internet: www.noordzee.nl
tekst:
vormgeving:
13