Veiligheid tijdens het ontwerp (De beste manier om gevaren te

Veiligheid tijdens het ontwerp
(De beste manier om gevaren te voorkomen)
Inleiding
Ieder bedrijf dat technische maatregelen neemt om de veiligheid van gebouwen en
installaties te verhogen maakt gebruik van lapmiddelen. Als tijdens het ontwerp voldoende
was nagedacht over mogelijke risico’s en de beheersing ervan, had de men zich veel geld en
ergernis kunnen besparen.
Architecten en ontwerpbureaus richten zich over het algemeen op esthetische aspecten,
oplevertermijn en kosten. Hierbij worden de belangen van de eindgebruiker onvoldoende
meegenomen. Ook de kosten die samengaan met beheersing van de risico’s na oplevering
van het ontwerp worden vaak over het hoofd gezien.
Onderstaande methode zal op een praktische manier invulling geven aan de wettelijke eisen
voor veiligheid tijdens het ontwerp. Deze methode zal er tevens toe leiden dat de
operationele kosten voor de gebruiker lager worden.
Wettelijke aspecten
In artikel 2.27 van het Arbo-besluit staan de verplichtingen ten aanzien van het veiligheid en
gezondheidsplan van het bouwproces beschreven. Hierbij wordt onderscheid gemaakt
tussen het ontwerp en de uitvoering. Het artikel is voor het belangrijkste deel gericht op de
constructieperiode.
Voor het ontwerp van een gebouw of installatie is in de Arbo-wet is het volgende verplicht
gesteld:
• Er dient een veiligheid- en gezondheidscoördinator voor het ontwerp te worden
aangesteld;
• De veiligheid- en gezondheidscoördinator dient het Arbo-besluit tijdens het ontwerp te
coördineren;
• De veiligheid- en gezondheidscoördinator dient ervoor te zorgen dat risico’s in het
ontwerp geïnventariseerd en geëvalueerd worden;
• Het is de taak van de veiligheid- en gezondheidscoördinator om voorlichting en
onderricht met betrekking tot mogelijke risico’s aan de ontwerporganisatie te verzorgen;
• De veiligheid- en gezondheidscoördinator dient een veiligheid- en gezondheidsplan voor
het ontwerp op te stellen;
• Tenslotte dient de veiligheid- en gezondheidscoördinator een veiligheid- en
gezondheidsdossier op te stellen met het oog op de eindgebruiker van het bouwwerk.
Voor de uitvoering worden in hetzelfde artikel van de Arbo-wet gelijksoortige eisen gesteld.
Deze eisen zijn specifiek gericht op de hoofdaannemer die verantwoordelijk is voor de
constructie.
Levenscyclus van een gebouw of installatie
De levenscyclus van een gebouw of een installatie bestaat in grote lijnen uit vier stadia. Het
begint met het ontwerp, gevolgd door de constructie ervan. Daarna komt de operationele
ofwel het gebruiksstadium en tenslotte de sloop of ontmanteling. Tijdens ieder stadium is het
een wettelijke verplichting om de relevante risico’s te inventariseren en te evalueren. Daarna
zal een plan van aanpak moeten worden opgesteld om de risico’s te beheersen.
Ontwerp
Het ontwerpproces van een nieuw gebouw of installatie doorloopt verschillende stadia:
concept ontwerp, basis ontwerp en het detail ontwerp. Vooral tijdens het concept ontwerp is
de mogelijkheid om het ontwerp van een gebouw of de installatie te wijzigen nog groot.
Tevens bestaat tijdens het gehele ontwerp de mogelijkheid om de constructie en
gebruikersstadium veiliger, gezonder of milieuvriendelijker te maken. Door het toetsen van
het ontwerp aan verschillende normen op het gebied van veiligheid, gezondheid en milieu
kunnen toekomstige risico’s worden geïnventariseerd en kunnen maatregelen worden
genomen om deze risico’s te beheersen.
Constructie
De constructie van een nieuw gebouw of installatie vindt plaats tijdens de zogenoemde
uitvoering. Vanuit het ontwerp wordt het ontwerpdossier overgedragen aan de
hoofdaannemer en de gebruiker van het gebouw of de installatie met daarin een overzicht
van de risico’s die reeds in het ontwerp zijn geïdentificeerd en waarbij tijdens de uitvoering
maatregelen moeten worden genomen. De uitvoering doorloopt de constructie, gevolgd door
een teststadium en een overdracht. Tijdens de uitvoering wordt net als tijdens het ontwerp
een inventarisatie uitgevoerd van mogelijke risico’s. De inventarisatie is specifiek gericht op
de risico’s voor de constructie en de constructiemedewerkers.
Operationeel stadium
Zoals hiervoor aangegeven wordt vanuit het ontwerp het ontwerpdossier inclusief veiligheiden gezondheidsaspecten tevens overgedragen aan de gebruiker van het gebouw of de
installatie. Het dossier bevat informatie over het gebruik, de bediening en de resterende
risico’s waarvoor tijdens het operationele stadium maatregelen moeten worden genomen.
Daarnaast zal ook tijdens het operationele stadium nog een inventarisatie moeten worden
uitgevoerd naar de restrisico’s van het gebouw of de installatie. Deze inventarisatie is
specifiek gericht op de risico’s voor operationele werknemers.
Demontage / Sloop
Tenslotte zal aan het einde van zijn levenscyclus een gebouw of installatie worden
gedemonteerd of gesloopt. Ook hier kan het constructiedossier uitkomst bieden. Daarnaast
dient ook tijdens dit stadium een inventarisatie en evaluatie van risico’s plaats te vinden.
Veiligheid- en gezondheidsdossier
Het veiligheid- en gezondheidsdossier loopt mee met alle fasen die een gebouw of installatie
doorloopt zoals die hierboven beschreven zijn. Het dossier wordt tijdens iedere fase
aangevuld met de gegevens die in een volgende fase van belang kunnen zijn zoals
bijvoorbeeld de tekeningen van een procesinstallatie van belang kunnen zijn voor het
operationele stadium en de sterkteberekeningen van een gebouw van belang kunnen zijn
voor demontage of sloop.
Ontwerp
Op de risico’s die in het ontwerp worden onderkend zal verder worden ingegaan. De
maatregelen die hieruit voortvloeien zullen hun weerslag vinden op alle stadia die erna
komen. Indien maatregelen al tijdens het ontwerp kunnen worden doorgevoerd voorkomt het
ongevallen en verspilling van geld en tijd.
De ontwerpstadia van een gebouw of installatie wordt over het algemeen in drie onderdelen
gesplitst:
1. Concept ontwerp,
2. Basis ontwerp,
3. Detail ontwerp.
Concept ontwerp
Het ontwerp moet nog volledig worden ingevuld. Platte gronden en procesvoering liggen nog
niet vast. Dit stadium kenmerkt zich door flexibiliteit, creativiteit en een vrij kort tijdsbestek,
waarin belangrijke beslissingen moeten worden genomen. Het is belangrijk dat in het begin
veiligheid, gezondheid en milieu in voldoende mate aan de orde komen.
Basis ontwerp
Voor het grootste deel liggen de procesvoering en plattegronden vast en zijn de belangrijkste
procesapparaten gekozen. Het ontwerp is voor 60% gereed. Het is de meest ideale tijd om
een veiligheid- en gezondheidsplan op te stellen. Tijdens het concept ontwerp zijn de
belangrijkste risico’s in kaart gebracht die invulling moeten geven aan dit veiligheid- en
gezondheidsplan.
Detail ontwerp
Nu worden alle details ingevuld. Aan het basis ontwerp kan nagenoeg niets meer worden
veranderd. Omdat alle details van het ontwerp moeten worden ingevuld, duurt dit stadium
het langste. Tijdens het basis ontwerp is in het veiligheid- en gezondheidsplan beschreven
welke studies in het detail ontwerp moeten worden uitgevoerd. Aan het einde van dit stadium
mogen er geen openstaande vragen meer zijn en het ontwerp staat vast. Hierna wordt
begonnen met de constructie.
Overdracht van het concept ontwerp naar de basis en het detail ontwerp
Om een goede basis voor het ontwerp te leggen is het van belang om in het vroegst
mogelijke stadium alle risico’s in kaart te brengen. Een brainstormsessie met de
sleutelfunctionarissen van het ontwerpteam, specifiek op het gebied van veiligheid,
gezondheid en milieu, is een goede manier om inzicht te krijgen in deze risico’s. Hiervoor
kan de zogenaamde Hazard Identification (HAZID) techniek worden gebruikt. Er wordt
gebruik gemaakt van een lijst met onderwerpen, zodat niets over het hoofd gezien wordt.
Een van de nevendoelstellingen van de brainstormsessie is de leden van het projectteam
bewust te maken van de relevante risico’s voor het project.
De resultaten van de HAZID worden opgenomen in het veiligheid- en gezondheidsplan. In
het veiligheid- en gezondheidsplan wordt aangegeven welke nadere studies moeten worden
uitgevoerd. Voor een procesinstallatie zal het bijvoorbeeld nodig zijn om een “Hazard
assessment and Operabillity Study” (HAZOP) uit te voeren om inzicht te krijgen in
procesrisico’s en een “Quantitative Risk Assessment” (QRA)voor inzicht in de gevaren voor
de directe omgeving.
Het uiteindelijke gebruikersdoel van het bouwwerk of de installatie zullen met de resultaten
uit de HAZID bepalen welke studies noodzakelijk zijn. Het aantal diepgaande studies zal
voor een ingewikkelde procesinstallatie groter zijn dan voor een eenvoudig bouwwerk. Voor
een eenvoudig bouwwerk kan wellicht worden volstaan met de resultaten van de HAZID
waarbij alle openstaande vragen worden beantwoord.
Tabel 1 Hoofdonderwerpen HAZID
Milieu gevaren
• Externe en milieu
Gevaren veroorzaakt door de mens
risico’s
Infrastructuur
Brand en explosies
• Risico’s door de
Proces risico’s
installatie
Onderhoudsrisico’s
• Gezondheidsrisico’s
Risico management
• Project implementatie
Noodplannen
risico’s
Kennis van mensen
HAZOP
• Specifieke studies
QRA
Enz.
Overdracht van het ontwerp naar constructie
Een van de belangrijkste studies die specifiek tijdens het detail ontwerp moet worden
uitgevoerd is een inventarisatie van veiligheidsrisico’s voor de constructie. Het doel is om
risico’s met betrekking tot de constructie vroegtijdig te onderkennen. De beheersing van
deze risico’s kan eventueel in het ontwerp worden verwerkt (intrinsiek veilig ontwerp).
Meestal worden de risico’s beheerst door maatregelen die tijdens de constructie zelf worden
genomen. Een gestructureerde lijst met risico gebieden geeft de belangrijkste onderwerpen
om tijdens de constructie risico-inventarisatie aan de orde te stellen.
Ook de constructie risico-inventarisatie wordt uitgevoerd door middel van een
brainstormsessie. Een van de belangrijkste deelnemers tijdens deze brainstormsessie is de
constructie manager. Hij kan veelal direct aangeven welke gevaren relevant zijn en hij is
uiteindelijk verantwoordelijk voor de maatregelen die tijdens de constructie moeten worden
genomen.
De maatregelen die tijdens de constructie zelf moeten worden opgelost, dienen door de
ontwerper aan de hoofdaannemer te worden overgedragen. Voor de hoofdaannemer dient
het als basis voor het veiligheid- en gezondheidsplan.
Tabel 2 Hoofdonderwerpen constructie risico inventarisatie
• Transportrisico’s
• Specifiek risicovol
werk
• Risico’s voor de mens
• Gevaarlijke stoffen
• Risico’s door soort
• Hygiëne
werk
• Noodsituaties
• Machines en
gereedschap
•
Omgevingsrisico’s
•
•
Orde en netheid
Meerdere werkgevers
•
Organisatie en
communicatie
Overdracht van ontwerp en constructie naar de operationele gebruikers
Bij een goed ontwerp zullen alle mogelijke risico’s tijdens het ontwerp worden geëlimineerd
of beheerst. In een gebruikershandleiding zal de bediening en het juiste gebruik worden
aangegeven. Alle tekeningen, berekeningen en specifieke studies zoals bijvoorbeeld de
HAZID, HAZOP en QRA bevinden zich in het ontwerp veiligheid- en gezondheidsdossier. Dit
dossier wordt aan de eigenaar van het gebouw of de installatie overgedragen.
Overdracht van gebruiker naar ontmanteling / sloop
Het ontwerpdossier dient tevens als input voor de ontmanteling of sloop. In het dossier zijn
onder andere de ontwerptekeningen en methoden voor het veilig stellen van installaties
opgenomen.
Praktijkvoorbeelden
Voorbeeld 1 Brainstormsessie (gevaren identificatie) tijdens het concept ontwerp
Een gaswinningbedrijf heeft aan een ingenieursbureau opdracht gegeven om voor de
Noordzee een platform te ontwerpen voor de accommodatie van personeel. Dit platform
dient naast een bestaand productieplatform geplaatst te worden. De Veiligheid- en
gezondheid coördinator is een vaste deelnemer van het ontwerpteam. Hij heeft als taak om
allerlei mogelijke risico’s bij het ontwerpteam onder de aandacht te brengen. Het werk van de
V&G coördinator is altijd gericht op de risico’s voor mens, milieu en de installatie. Om hier
een goede invulling aan te geven is besloten om door een HAZID deze risico’s in kaart te
brengen.
De resultaten van deze HAZID werden gebruikt als een eerste aanzet tot een veiligheid- en
gezondheidsplan. De belangrijkste resultaten uit de brainstormsessie waren: de locatie van
het nieuwe platform moest intrinsiek veilig zijn, met voldoende afstand naar het bestaande
platform; de positie van het nieuwe platform moest bij brand op het bestaande platform in de
brandschaduw komen van de brandmuren van het bestaande platform; bij evacuatie van het
totale complex dient het nieuwe platform als veiligheidsbuffer doordat het platform tussen het
gevaar en de evacuatiezone is geplaatst.
Door een goede HAZID in een vroeg stadium werd snel duidelijk hoe het meest optimale
ontwerp er uit moest zien. Indien de locatie van het nieuwe platform niet intrinsiek veilig zou
zijn gekozen, zou dit betekenen dat de eindgebruiker veel kosten moet maken om uiteindelijk
hetzelfde veiligheidsniveau te bereiken.
Voorbeeld 2 Het opstellen van een veiligheid- en gezondheidsplan tijdens het basis
ontwerp
Door een raffinaderij is aan een ingenieursbureau de opdracht gegeven om een nieuwe
ontzwavelingsunit te plaatsen met als doel om uiteindelijk aan strengere milieueisen te
voldoen. Voor het basis ontwerp dient en veiligheid- en gezondheidsplan te worden
opgesteld. Het veiligheid- en gezondheidsplan bestaat in grote lijnen uit:
• Het vastleggen van het kader van het ontwerp waarin opgenomen het veiligheid- en
gezondheidsbeleid, het wettelijk kader, de veiligheid- en gezondheidsdoelen, de risico
acceptatiecriteria en de in het conceptuele stadium reeds geïdentificeerde gevaren;
• De project veiligheid- en gezondheidsorganisatie met daarin de taken, bevoegdheden en
verantwoordelijkheden. Hierin dient specifiek de veiligheid- en gezondheidscoördinator
voor het ontwerp met name te worden genoemd;
• En tenslotte uit een opsomming van specifieke studies die voortvloeien uit de in het
conceptuele ontwerp reeds geïdentificeerde gevaren.
Voor het betreffende project worden bijvoorbeeld de volgende specifieke studies uitgevoerd:
• Een HAZOP (Hazard and Operability Study) om de gevaren van de procesinstallatie in
kaart te brengen;
• Een QRA (Quantitative Risk Assessment) om de gevaren voor de omgeving aan te
geven;
• Een gevaren zone indeling om het gevaar voor brand en explosies te beperken door het
wegnemen van mogelijke ontstekingsbronnen;
• Een identificatie van mogelijk geluidsbronnen zowel ter bescherming van de werknemers
als omwonende;
• Een milieu risico inventarisatie om de gevaren voor het milieu te beperken.
De hier genoemde studies zijn slechts een korte opsomming van het geheel aan veiligheiden gezondheidsdocumenten dat dient te worden opgesteld bij een dergelijk project. Het
veiligheid- en gezondheidsplan dient om aan te geven welke documenten van toepassing of
wenselijk zijn.
Voorbeeld 3 het uitvoeren van de constructie risico inventarisatie tijdens het detail
ontwerp
Op een andere raffinaderij wordt een nieuwe opslagtank gepland voor de opslag van
kerosine. Men bevindt zich in het detail ontwerp. In het veiligheid- en gezondheidsplan is
opgenomen dat een onderzoek moet worden uitgevoerd om in een vroeg stadium de
mogelijke risico´s tijdens constructie te inventariseren, de constructie risico inventarisatie.
Ook hier is de brainstormtechniek gebruik om met een team van projectmensen de risico´s in
kaart te brengen.
De belangrijkste resultaten van de inventarisatie waren:
• Identificeer voor aanvang van het graafwerk dient eerst de ondergrondse kabels,
• Houdt rekening met een regiem voor werk in een besloten ruimte als de eerste wanden
van de tank geplaatst zijn,
• Stel een goed hijsplan op omdat voortdurend met verschillende kranen gewerkt wordt,
• Stel een verkeersplan en plan op voor het tijdelijk opslaan van materiaal,
• Volg voor het openen van leidingen de hiervoor bestemde procedure,
• Voorafgaande aan specifieke werkzaamheden, zoals bijvoorbeeld de aansluiting op
bestaande leidingen, een goede taak risico analyse uitvoeren.
Deze maatregelen zijn slechts enkele die voortvloeien uit de constructie risico inventarisatie.
Het rapport van de constructie risico inventarisatie bevat tevens een opsomming van
beheersmaatregelen. Het rapport wordt overgedragen aan de constructiemanager.
Invulling in de praktijk
Complexe installaties
De beschreven aanpak is juist voor complexe installaties onmisbaar. Uitgaande van de aard
van de installatie en de risico’s geïdentificeerd tijdens de HAZID, zal bepaald worden welke
nadere studies uitgevoerd moeten worden. In het veiligheid- en gezondheidsplan zal hiervan
een overzicht worden gegeven. In het veiligheid- en gezondheidsdossier worden deze
documenten gearchiveerd. Na het uitvoeren van deze studies zal geleidelijk een steeds beter
beeld van de totale risico’s van een installatie worden verkregen. Met een goed plan van
aanpak om de acties uit te voeren zal uiteindelijk een installatie worden gebouwd waarvan
de veiligheid-, de gezondheidseffecten en milieu invloeden binnen de wettelijke grenzen en
de gebruiksvergunning vallen.
Eenvoudige installaties
Voor eenvoudige installatie geldt in principe dezelfde aanpak. Het grote verschil zit erin dat
de risico identificatie (HAZID) eenvoudiger zal zijn. Wellicht komen er enkele basale acties of
een enkele specifieke studie uit voort. Het sterke punt is dat risico’s worden onderkend en
afgewogen. Indien uit de HAZID geen nadere studies voortkomen zal ook het veiligheid- en
gezondheidsplan eenvoudiger zijn.
Voorafgaande aan de constructie hoeft dan alleen nog de inventarisatie van de
constructierisico’s plaats te vinden. Ook voor constructie is het van belang een goed beeld te
krijgen van de relevante risico’s. Ook voor eenvoudige installaties zal de beschreven aanpak
een installatie garanderen waarvan de veiligheid-, de gezondheidseffecten invloed op het
milieu binnen de wettelijke grenzen en de gebruiksvergunning vallen.
Woning en utiliteitsbouw
De aanpak voor woning en utiliteitsbouw is over het algemeen het eenvoudigst. Bij de HAZID
zullen nagenoeg alleen de voor de hand liggende risico’s aan de orde komen. Denk hierbij
bijvoorbeeld aan mogelijkheden voor brandgevaar of de risico’s bij het gebruik van
chemicaliën. De inhoud van het veiligheid- en gezondheidsplan zal eerder gericht zijn op de
taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden van het ontwerpteam. Met betrekking tot de
inventarisatie van constructierisico’s is niet zo veel verschil met de meer complexe
installaties. Er zal nagedacht moeten worden over het vervoer van constructiemateriaal naar
de bouwplaats en het tijdelijk opslaan van materialen enz.. Het grote verschil zit erin dat niet
gewerkt hoeft te worden in de nabijheid van complexe producerende installaties.
Conclusies
Uit het voorgaande kan het volgende geconcludeerd worden:
• De ontwerp paragraaf uit de Arbo-wet voor zowel complexe als eenvoudige installaties of
bouwwerken is goed toepasbaar.
• In het begin van het concept ontwerp kan de meeste invloed worden uitgeoefend met
betrekking tot de veiligheid van het ontwerp, waarbij een goede gevaren identificatie in de
vorm van een HAZID essentieel voor het succes is.
• Om een goed overzicht te geven van de projectomvang, de projectorganisatie en de
noodzakelijke veiligheidsstudies is het van belang een duidelijk en overzichtelijk
veiligheid- en gezondheidsplan op te stellen.
• Voor een goede overdracht naar constructie is het belangrijk de constructie
veiligheidsrisico’s die voort komen uit het ontwerp vroegtijdig te identificeren. Indien
noodzakelijk kan het ontwerp nog worden aangepast.
• De risico’s en maatregelen worden opgenomen in het veiligheid- en gezondheidsdossier,
dat in alle fasen van het project wordt aangevuld en van ontwerper, naar aannemer, naar
eigenaar verhuist.
• Indien goed toegepast zal de methode veel geld en ergernis besparen. Dit geldt voor alle
levensstadia van de installatie of het gebouw.
Milan Intven
Sr. Safety Consultant
Jacobs Consultancy
Leiden