Historie van de gemeente Coevorden in vogelvlucht

Papeloze kerk
Historie van de gemeente
Coevorden in vogelvlucht
Een overzicht van de gemeente Coevorden in de tijd.
Overzichtelijk worden historische mijlpalen weergegeven
van 3500 voor Christus tot 1998.
Tekst: Huib D. Minderhoud - Foto’s en illustraties: Drents Museum, Drents Archief, Historisch Archief Coevorden, Vereniging Vestingstrad Coevorden, Stedelijk Museum Coevorden, Rob Buschman,
Jouke Nijman, VANOC/COVAN, Herdenking.nl, Dianne Dijenborgh, Rijksmuseum Amsterdam,
Gemeente Coevorden.
± 3500 v. Chr. tot ± 100 v. Chr.
Prehistorie
De gemeente Coevorden bezit drie hunebedden uit de vermelde
begintijd. Twee in Noord-Sleen en één voor de helft in de oorspronkelijke toestand teruggebracht exemplaar met de naam
‘Papeloze Kerk’ in Schoonoord. De overlevering wil, dat hier
tijdens de Hervorming zogenaamde hagenpreken werden gehouden, dus in een openluchtkerk zonder ‘papen’ (r.k. geestelijken).
Ten zuiden van deze Papeloze kerk bevindt zich in het bos de
Galgenberg (± 1200 v. Chr.), een grafheuvel uit de Bronstijd, waar
vroeger, al weer volgens overlevering, een galg stond. Ten zuiden
daarvan is een urnenveld opgegraven uit omstreeks 500 v. Chr.
Deze resten van prehistorische bevolking zijn bijna overal in de
gemeente aangetroffen. Ook resten van prehistorische boerderijen, waarbij opvalt, dat de bevolking pas relatief laat de zuidelijke
punt van de Hondsrug bereikte. Terwijl de gevonden boerderijresten in Dalen nog uit ongeveer 1300 v.Chr. stammen, vond men bij
de aanleg van de rondweg om Coevorden in de buurtschap
De Loo nog een ijzertijdboerderij uit ± 100 v.Chr. >
Kaart van Cornelis Pijnacker uit 1634
Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010
55
Links de prinses van Zweeloo. Daarnaast het Kasteel van Coevorden,
eerst als motteburcht, later opgetrokken in steen.
De vondst van
de Prinses van
Zweeloo, levend
in de vijfde eeuw,
bij de kerk van
Zweeloo wijst op
het bestaan van
een Germaanse
offerplaats
56
Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010
± 800 n. Chr. De
kerstening
Overal in de gemeente Coevorden is het christendom in genoemd jaar algemeen geworden.
De vondst van de zogenaamde Prinses van
Zweeloo, levend in de vijfde eeuw, bij de kerk
van Zweeloo, wijst op het bestaan van een Germaanse offerplaats. Hier werd het eerste houten
kerkje op gebouwd en nog een aanwijzing voor
deze offerplaats vinden we in de prachtige offersteen voor de ingang van de kerk.
Ook de kerken van Sleen, Oosterhesselen en
Dalen werden op dergelijke hoogten gebouwd en
bij die van Dalen bevindt zich ook een helaas in
tweeën gespleten offersteen. In deze tijd kwam
ook de Koevoorde, de doorwaadbare plaats ten
zuiden van het latere Coevorden, in gebruik. Ze
vormde een onderdeel van de zich ontwikkelende handelswegen naar Duitsland en Overijssel.
± 1000 n. Chr. Het
kasteel
Het kasteel van Coevorden werd omstreeks
genoemd jaar op een heuvel bij de Koevoorde
als een zogenaamde motteburcht gebouwd.
Oorspronkelijk bestond het uit een eikenhouten
gevechtstoren op de heuvel, omringd door
een gracht met palissaden en een verdedigbaar
voorterrein met woningen en stallen. Nadat de
Utrechtse bisschop de grafelijke waardigheid
over Drenthe had verkregen, benoemde hij hier
in de twaalfde eeuw een burggraaf van Coevorden, die de stamvader werd van de heren van
Coevorden. Deze heren gedroegen zich echter
steeds zelfstandiger en dat resulteerde in 1227 in
de zogenaamde Slag bij Ane, waarbij bisschop
Otto II jammerlijk het leven liet. Na de hierop
volgende zes jaar durende oorlog werd een vredesregeling met de Drentse eigenerfden (de van
ouds gevestigde boeren) getroffen, die Drenthe
een grote mate van zelfbestuur gaf. Het landschapsbestuur van eigenerfden onder leiding van
de heer van Coevorden bestuurde nu het gewest.
Ook deze heer werd echter te eigenmachtig en
in 1402 deed de laatste Reinoud IV, na verslagen
te zijn, afstand van zijn rechten.
De Van Coevordens gingen vervolgens als
landjonkers op hun bezittingen in Gelderland en
Overijssel wonen. In Reinouds plaats
benoemde bisschop Frederik van Blankenheim
nu een drost, een Drenthe besturende hoge
ambtenaar. >
Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010
57
Vestingkaart uit 1659
1407 Stadsrechten
In dit jaar verleende bisschop Frederik van
Blankenheim de zich ten zuiden van het kasteel
ontwikkelende nederzetting stadsrechten. De
stad werd omringd door een wal en een gracht
en het inmiddels versterkte stenen kasteel werd
een afzonderlijke vesting aan de noordzijde.
Echter, ook de drosten gedroegen zich soms als
zelfstandige heren en dat gaf weer aanleiding
tot veel strijd. In 1522 maakte Karel van Gelre
zich meester van Coevorden en Drenthe en hij
liet in 1527 zijn wapensteen in de voorgevel van
het kasteelgebouw aanbrengen.
In 1536 voegde Karel V Drenthe bij het
Habsburgse rijk en schonk hij Coevorden uitgebreide marktrechten. Deze markten werden
ook heel belangrijk voor de boeren van Dalen,
Oosterhesselen , Sleen en Zweeloo.
1592 Bij
In 1536 voegde
Karel V Drenthe bij het
Habsburgse rijk en
schonk hij Coevorden
uitgebreide marktrechten
58
Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010
Nederland en protestant
In 1592 veroverde prins Maurits van Oranje
Coevorden en twee jaar later Groningen. Coevorden en Drenthe hoorden nu bij de Republiek
der Zeven Verenigde Nederlanden en de Drenten werden formeel protestant. In de katholieke
kerken van Zweeloo, Sleen, Oosterhesselen,
Dalen en Coevorden werden de pastoors vervangen door predikanten. De parochiekerk van
Coevorden, die veel te lijden had gehad tijdens
het beleg van Prins Maurits, werd van 1641
tot 1647 volgens het bouwplan van Hendrik
de Keyser voor de Noorderkerk in Amsterdam
vervangen door de huidige Hervormde kerk.
De door de Spanjaarden platgebrande stad werd
tussen 1605 en 1613 herschapen in de machtige
vesting Coevorden.
1672 Het
tien dagen veroverde hij Coevorden, maar voor
Groningen moest hij het onderspit delven. Op
30 december heroverden de Staatse troepen
volgens het plan van schoolmeester Mijndert
van der Thijnen bij verrassing Coevorden.
Tot 1674 echter hielden Munsterse troepen
huis in Drenthe en vooral de kerken moesten
het ontgelden. Hierdoor werd het protestantse
wijgevoel ten opzichte van de roomse bisschop
aangewakkerd en de inwoners van Dalen, Sleen,
Oosterhesselen en Zweeloo werden bewuste
hervormden. Coevorden behield door de katholieke huursoldaten van het garnizoen, die
zich soms na hun diensttijd in de stad vestigden,
altijd een anders denkende minderheid.
1770 IJzerkoekenoproer
Deze Coevorder betoging vormde de eerste
openlijke verzetsdaad tegen het traditionele
bestuur, waaronder stad en dorpen zuchtten.
Steeds dezelfde families schoven elkaar de
ambten en betrekkingen toe en hadden het van
vader op zoon voor het zeggen. De landelijke
protestbeweging van de Patriotten ontstond. Ze
organiseerden zich in gewapende ‘exercitiegenootschappen’ om pressie uit te kunnen oefenen. In Dalen ontstond een dergelijk genootschap, in Sleen werd zelfs een ‘Kweekschool van
regten en privilegiën’ opgericht om de patriottische ideeën te verspreiden en in Oosterhesselen
werd Derk van der Wijck, heer van De Klencke,
de patriottenaanvoerder. In Coevorden kon de
jonge patriot Berend Slingenberg voorlopig
weinig ondernemen, want het garnizoen stond
geen andere gewapende eenheden toe. >
rampjaar
In het rampjaar werden de oostelijke provincies
aangevallen door de Munsterse bisschop Bernhard van Galen (Bommen Berend). In slechts
Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010
59
1672 een rampjaar voor Coevorden. In slechts tien dagen veroverde Bommen Berend
Coevorden, voor Groningen moest hij het onderspit delven. Later dat jaar werd Coevorden
volgens het plan van schoolmeester Mijndert van der Thijnen weer heroverd.
60
Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010
Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010
61
Zicht op de Bentheimerbrug anno 1870. De afbraak van de vestingwallen is links zichtbaar.
Coevorden werd een
open stad, waardoor veel
beperkende bepalingen
wegvielen
1795 Bevrijding
Toen op 11 februari 1795 troepen van de Franse
republiek Coevorden binnenmarcheerden, werden ze als bevrijders begroet. Het stadsbestuur
werd afgezet en de vrije burgers kozen voor het
eerst hun eigen vertegenwoordigers. Berend
Slingenberg werd eerst stadssecretaris en tenslotte burgemeester. In de dorpen werden de zittende schulten (notarieel bevoegde bestuurders)
vervangen door patriotten en de afgevaardigden
onder de eigenerfden ook. De Franse tijd met de
Bataafse Republiek, het Koninkrijk Holland en
de inlijving door keizer Napoleon begon.
1813/1814
Blokkade van Coevorden
Toen in oktober 1813 Napoleon bij Leipzig
werd verslagen, beval hij belangrijke vestingen,
waaronder Coevorden, stand te houden tot hij
met een nieuw gevormd leger terug zou komen.
De Franse garnizoenscommandant overste David voerde het bevel van zijn keizer stipt uit en
toen in november een kleine afdeling Russische
kozakken de overgave van de vesting eiste,
kreeg ze nul op het rekest. De jonge Daler burgemeester H.C.C. Cassa vormde nu een landweercorps van vrijwilligers uit zijn gemeente,
maar ook uit Oosterhesselen, Sleen, Zweeloo
en andere dorpen om Franse plundertochten
te bestrijden. De eerste aanvallen op 9 en 11
december konden afdoende afgeweerd worden,
62
Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010
maar op 15 december drongen de Fransen met
overmacht De Bente binnen. Ze roofden en
plunderden wat ze konden en staken de Benter
molen in brand. Kort hierop arriveerden in Dalen vier compagnieën van het Nederlandse leger
in oprichting en de Fransen vielen voortaan naar
het zuiden toe aan. Pas op 7 mei 1814, nadat de
Coevorder burgers het zwaar te verduren hadden gekregen, marcheerden de Fransen ‘onder
’t schelden der burgerij’ de vesting uit, waarna
het Daler landweercorps met gejuich en jenever
werd begroet.
1815-1884 Negentiende-eeuwse
ontwikkelingen
In 1815 werd Drenthe in het juist gevormde
‘Koningrijk der Nederlanden’ officieel in gemeenten verdeeld. Dalen en Schoonebeek werden samengevoegd, een feit dat al snel vanuit
Schoonebeek op veel kritiek stuitte. Coevorden
bleef weliswaar garnizoenstad, maar de troepensterkte werd aanzienlijk verkleind. In 1854 vertrok zelfs de laatste compagnie en in 1870 werd
begonnen met de slechting van de vestingwerken. Coevorden werd een open stad, waardoor
veel beperkende bepalingen wegvielen.
Na een toenemend aantal klachten werd in 1884
Schoonebeek van Dalen afgesplitst en dit dorp
wordt nu met Nieuw-Schoonebeek de vierendertigste gemeente van Drenthe. >
Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010
63
De Turfboot, schilderij door Vincent van Gogh uit 1883, collectie Drents Museum
Bentheimer Eisenbahn
1850-1914 Vooruitgang
Het Coevorden-Picardiëkanaal
en het Stieltjeskanaal
zorgden voor de opleving
van de scheepvaart en een
uitgebreide verbetering van
de handelsmogelijkheden
64
Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010
Dankzij de vervening en de ontginning van
woeste gronden werden het Oranjekanaal,
de Verlengde Hoogeveensevaart, de Lutter
Hoofdwijk en de Dommerswijk gegraven. Het
Coevorden - Almelokanaal, het CoevordenPicardiëkanaal en het Stieltjeskanaal zorgden
voor de opleving van de scheepvaart en een
uitgebreide verbetering van de handelsmogelijkheden. Verharde straatwegen deden vanaf 1855
hun intrede en in 1897 kwam de DSM stoomtramverbinding tussen Overijssel, Coevorden
en Nieuw-Amsterdam gereed. In 1905 volgde
de NOLS met de spoorlijn Zwolle-CoevordenDalen-Emmen, terwijl de Bentheimer Kreisbahn
in 1910 een treinverbinding met Duitsland tot
stand bracht. In alle dorpen en in Coevorden
werden omstreeks de eeuwwisseling Jugendstilpanden gebouwd en bovendien kreeg Coevorden er drie fabrieken, het Aleida Kramerziekenhuis, de Rijks HBS en in 1914 de watertoren
met bijbehorend waterleidingnet bij.
Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010
65
Canadese bevrijders lopen in Coevorden door de Bentheimerstraat.
Op zoek naar meer
vindplaatsen werd in juni
1948 in Steenwijksmoer
het eerste Nederlandse aardgas
gewonnen
1914- 1945 Wereldoorlogen
Tijdens de Eerste Wereldoorlog was Nederland
neutraal. De grenzen werden gesloten en vier
jaar lang bewaakt door militairen; distributie
werd ingevoerd en veel jongemannen waren
‘onder de wapenen’. Na de oorlog zette na een
korte opbloei de beruchte crisistijd in met werklozensteun, werkverschaffing en bezuinigingen.
In deze tijd werden braakliggende gebieden
in Sleen, Zweeloo, Oosterhesselen en Dalen
ontgonnen of bebost. In de jaren dertig kwam
in navolging van Adolf Hitlers Duitse alleenheerschappij de NSB van Anton Mussert op, die
in onze omgeving veel meer stemmen (bijna 12
procent) dan leden had. Op 10 mei 1940 overviel het Duitse leger ons land en ondanks fel verzet bij de Krimbrug en de Oosterhesseler brug
stootten de aanvallers dezelfde dag nog door
naar het westen. De grootste tragedie tijdens de
vijf jaar durende bezetting was de wegvoering
van en de moord op de Joodse medeburgers: 144
uit Coevorden, 13 uit Dalen, 4 uit Sleen en 2 uit
Meppen. Het verzet eiste ook veel slachtoffers,
waaronder alleen in Oosterhesselen burgemeester Cornelis de Cock, wethouder Johannes Post
en de ambtenaren Berend Jan Meijering, Hendrik Albertus Veurink en Wiepke van der Zee.
66
Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010
De bevrijding van de onderdrukker door Canadezen, Belgen en Polen nam door felle Duitse
tegenstand, al weer bij de Oosterhesselerbrug,
verscheidene dagen in beslag. Van 6 april 1945
in Coevorden tot 10 april in Zweeloo.
1943-1965 Aardolie
en aardgas
Nadat al tijdens de bezetting in 1943 in Padhuis
de eerste Nederlandse aardolie naar de oppervlakte kwam, volgde na de oorlog de grootscheepse
winning door de NAM in Schoonebeek. Op
zoek naar meer vindplaatsen werd in juni 1948 in
Steenwijksmoer het eerste Nederlandse aardgas
gewonnen. Dankzij de vindingrijkheid van
‘steenkool’ gasdirecteur Jo Thijssen werd op
4 september 1951 dit gas via de al bestaande
leiding in 1.200 Coevorder huishoudens voor het
eerst als brandstof benut.
Pas in 1959 werd het grote aardgasveld bij
Slochteren ontdekt. Het zoeken naar aardgas liep
echter ook wel eens verkeerd af. Eind 1965 was
een Franse firma in opdracht van de NAM bezig
met een boring in Noord-Sleen. Op 1 december
ontsnapten plotseling grote hoeveelheden gas en
tegen de middag spoot een enorme fontein van
modder, water en klei de lucht in. De hele boortoren en enkele wooncaravans van het personeel
Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010
67
Ja-knikker Na de oorlog volgde grootscheepse oliewinning door de NAM.
verdwenen in de ontstane krater en het duurde
tot 19 februari 1966 voor men ‘de spuiter’ onder
controle kreeg. De krater werd gedicht met grond
waardoor een nieuwe plas ontstond, die nu, omringd door aangeplant bos, herinnert aan deze
uitbarsting, die gelukkig geen slachtoffers eiste.
1952-1988
Middenstand
In 1952 begon de Coevorder kruidenier Jan de
Boer in de Friesestraat een zelfbedieningszaak,
die uitgroeide tot de De Boer ’s Supermarkt. In
samenwerking met de kruideniersfamilie in Hoogeveen ontstond een keten van 270 supermarkten
in 1998. Ook in Dalen, Sleen, Oosterhesselen
en Aalden ontstonden dergelijke supermarkten.
Een gunstige omstandigheid hierbij was, dat
in genoemde dorpen en in Coevorden nieuwe
woonwijken werden gebouwd, die een aanzienlijk
klantenbestand vormden. De kleine middenstanders echter verdwenen meer en meer, vooral uit
de kleinere dorpen, waardoor de leefbaarheid
afnam en verschraling optrad.
1980-1986
Amerikanen en Canadezen
Toen de Nederlandse regering in 1980 in Zuidoost- Drenthe een NAVO-depot met munitieopslagplaats wilde vestigen, wist het Coevorder
College van B en W dit project binnen te halen.
De gemeenterad ging akkoord, een protestdemonstratie maakte weinig indruk en ondanks
een negatief standpunt van Gedeputeerde Staten
werd het depot in 1985 ingericht. Behalve aan het
bijbehorend Amerikaanse legerpersoneel, in Coevorden gehuisvest, bood het werk aan ongeveer
200 burgers, die ook uit de omliggende dorpen
kwamen. De nieuwe burgemeester Spahr van der
Hoek (1983 – 1997) greep in 1986 de historische
band met het Canadese Vancouver met de familie Van Coevorden aan om deel te nemen aan de
Wereldtentoonstelling, die ter gelegenheid van
68
Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010
het honderdjarig bestaan van genoemde stad zou
worden gehouden. Een van de landjonkers Van
Coevorden was namelijk in 1699 getrouwd met
een Britse kolonelsdochter en was in Engeland
gaan wonen. Daar veranderde hij zijn naam in
Vancouver. Zijn achterkleinzoon George Vancouver was de ontdekkingsreiziger, naar wie
Vancouver later genoemd zou worden. Spahr van
der Hoeks onderneming werd gesponsord door
verscheidene grote bedrijven en zo werd het Coevorder kasteel in Vancouver nagebouwd, terwijl
een grote delegatie, compleet met Coevorder
mannenkoor de Wereldtentoonstelling bijwoonde. Achteraf vielen de resultaten tegen, maar nu,
in 2009 wil de nieuwe gemeente Coevorden ter
gelegenheid van de Olympische Winterspelen in
Vancouver de banden weer aanhalen.
1 januari 1998
Met ingang van bovenvermelde datum werden de
gemeenten Coevorden, Dalen, Oosterhesselen,
Sleen en Zweeloo samengevoegd tot de nieuwe
grote gemeente Coevorden. Er was veel weerstand, met name in de dorpen en er zijn zeker bezwaren blijven bestaan. Maar het eenheidsgevoel
groeit en dat blijkt door de samenwerking van
organisaties en verenigingen uit de verschillende
regio’s. Scholen zijn onder één bestuur gebracht,
de toeristische organisaties zijn gebundeld, zorginstellingen zijn samengegaan. Een bijzonder
voorbeeld is de samenwerking tussen de vijf
historische verenigingen en stichtingen, die al in
2002 gezamenlijk het prachtige boek ‘Van Spieker
tot Spoorbrug’ over hun gezamenlijke gemeente
met zijn gemeenschappelijke historie uitbrachten.
Voor hen gold en geldt: ‘Wie zijn gemeenschappelijke geschiedenis kent, is ook klaar voor een
gemeenschappelijke toekomst!’ •
Drenthe Magazine Special Coevorden Vancouver 2010
69