DE ADELLIJKE ZIEKTE

DAGELIJKS LEVEN
WIT POEDER
Zweertjes werden bedekt
met arsenicum en lood.
SCHOONHEIDSVLEKJES
Blaasjes in het gezicht werden
gemaskeerd, bijvoorbeeld door
plukjes muizenvel.
DE ADELLIJKE ZIEKTE
Met name vorsten en edelen liepen
vaak syfilis op omdat zij de meeste
seksuele contacten hadden. Zij
konden zich de hipste manieren om
de ziekte te verbergen veroorloven.
PRUIKEN
Haarverlies werd
gecamoufleerd door
enorme pruiken.
Syfilis was
in de mode
Eind 15e eeuw pronkten Europese edelen met hun
syfiliszweren – tot ze de ernst van de ziekte inzagen. Toen
begonnen ze haaruitval, uitslag en builen te maskeren met een
pruik, valse schoonheidsvlekjes en dikke lagen make-up.
Ook wie niet ziek was
volgde de mode, zodat
syfilislijders niet opvielen
op feesten en partijen.
BRIDGEMAN & SHUTTERSTOCK
80
Historia 7 • 2015
Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.
DOOR SISSE K. IBSEN
Flinke bobbel in de broek
Zo’n 100 jaar voordat syfilis toesloeg,
had een nieuw modeverschijnsel de kop
opgestoken onder rijke mannen van de
renaissance: de braguette of schaamkap.
Terwijl de benen in een strakke broek
gehuld waren, zat het geslachtsdeel in
een fraai gedecoreerde stoffen buidel
die op de broek gebonden werd. Syfilis
maakte de braguette nog geliefder – en
groter, want de patiënten verbonden
hun penis en verborgen het verband in
de buidel. Ook gezonde mannen gingen
steeds grotere braguettes dragen.
De Engelse koning Hendrik VIII leed
waarschijnlijk aan syfilis, want uit beschrijvingen over het hofleven in zijn
tijd blijkt dat hij zweren op zijn lid had.
Dat werd dan ook ingezwachteld en in
een enorme schaamkap gedaan.
had dit een groot litteken op het voorhoofd tot gevolg. In de 16e eeuw deed
de Italiaanse arts Gaspare Tagliacozzi
experimenten met transplantatie van
huid van de bovenarm. Hij naaide de
huid op de neus terwijl hij nog aan de
arm vastzat om de bloedtoevoer niet af
te snijden. Na zo’n operatie moest de
patiënt wekenlang met zijn arm omhoog in een statief lopen, terwijl de
huid aan de neus vastgroeide.
Seks geeft rijkdom en aanzien
Braguette
Hendrik VIII van Engeland bracht de
braguette in zwang, vooral bij edelen
met zweren op hun geslachtsdeel.
De ziekte openbaarde zich ook op
minder makkelijk te verbergen plekken.
Zo kon de neus misvormd raken doordat
de bacteriën het vlees van het gezicht
wegvraten en de neusrug inzakte. Een
zogeheten zadelneus was een duidelijk
kenmerk van syfilis en werd dan ook
een symbool van verdorvenheid, al
waren velen ermee geboren omdat hun
moeder met de ziekte besmet was.
De beste geneesheren probeerden de
patiënten van de schaamte te verlossen
door hun neus te opereren, bijvoorbeeld
door een stukje voorhoofdshuid los te
snijden en over de neusrug te leggen, al
Syfilis trof vooral degenen die het meest
seksueel actief waren: prostituees, soldaten – en de bovenklasse. Veel edelen
aan de Europese hoven gebruikten seks
om er beter van te worden. Zo kon een
slippertje adellijke titels, goederen of
goed betaalde baantjes opleveren. Maar
ook geslachtsziekten als syfilis waren
het gevolg van deze verhoudingen, en
die waren niet alleen schadelijk voor
de drager zelf, maar werden ook van
moeder op kind doorgegeven. Kinderen
die met syfilis waren geboren, waren
onvruchtbaar en konden zich dus niet
voortplanten. Volgens historici van nu
was syfilis een van de oorzaken dat de
Franse en Engelse vorstenhuizen in de
16e en 17e eeuw bijna uitgestorven
zijn. Zieke koninginnen baarden onvruchtbare kinderen.
Om de ziekte te
beteugelen sloten
de bordelen en
badhuizen hun
deuren. Eerder
waren deze
badhuizen
vrijplaatsen voor
allerlei sociale
Sterren kregen de schuld
van nieuwe geslachtsziekte
In 1496 maakte de Duitse kunstenaar Albrecht Dürer een
van de eerste afbeeldingen van een syfilislijder. De zieke
edelman staat met zijn broek omlaag op de houtsnede,
zodat de roodbruine blaasjes op de huid te zien zijn.
Dürer toonde ook een van de populairste
verklaringen voor de ziekte: volgens velen was
de aandoening verschenen door een ongunstige
stand van de sterren in november 1484. De aanhangers
van deze theorie trokken zich er niets van aan dat de
ziekte pas tien jaar later was opgedoken. Franse soldaten
hadden Napels veroverd, waren besmet door prostituees en
namen de besmetting met zich mee naar nieuwe streken.
Eeuwenlang wist niemand wat syfilis was. Velen
zochten een verklaring in de astrologie.
ALBRECHT DÜRER
Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.
Print: tre Status: 815 - PDF PROCES Layout: sng Red.sek: mda
BRIDGEMAN
R
ond kerst 1496 werd de
Italiaanse priester Tommaso
di Silvestro ziek. Zijn knieën
deden pijn, en in het nieuwe
jaar ook zijn schouders. In
mei schreef hij in zijn dagboek dat de
klachten verdwenen waren, maar een
jaar later kwamen ze in volle hevigheid
terug. De geestelijke kreeg ook pijn in
zijn penis, ‘zodanig dat ik geen rust kan
vinden’. Zijn achterhoofd zat onder de
zweren, en zijn mondhoeken waren zo
pijnlijk dat hij nauwelijks kon eten.
Di Silvestro had geen idee wat hem
mankeerde. Maar hij was bepaald niet
de enige die te maken kreeg met deze
nieuwe, mysterieuze ziekte, die niet
alleen pijn in de ledematen veroorzaakte,
maar ook roodbruine blaasjes op het hele
lichaam en het gezicht. De aandoening,
die later als syfilis bekend kwam te
staan, verspreidde zich in Europa, en
het was al snel duidelijk dat hij via
seksueel contact overgedragen werd.
Niet iedereen had het even zwaar te
pakken als Di Silvestro. Bij velen bleven
de symptomen beperkt tot een paar
pijnloze zweertjes op de geslachtsdelen
en in het gezicht, die een tijdlang zelfs
een statussymbool waren en aangaven
dat de drager veel seksuele ervaring
had. Een zweertje op het voorhoofd,
‘Venus’ kroon’, werd met trots gedragen.
Aan deze mode kwam in één klap
een eind toen de mensen de ernst van
de ziekte inzagen. En al snel werden de
verschijnselen verborgen in plaats van
benadrukt. De gekste vindingen om te
verhullen dat je syfilis had werden in
heel Europa razend populair.
DAGELIJKS LEVEN
de vingers zijn het eerst aan de beurt.
En als Lodewijk zijn thee dronk met de
pink in de lucht, dan moest de hele hofhouding zijn voorbeeld volgen.
Ziekte kwam altijd van de vijand
In de jaren 1490 hadden de eerste
artsen die met de ziekte in
aanraking kwamen er geen woord
voor, maar al snel werd hij genoemd
naar de vijand van dat moment. In
Nederland sprak men van de
Spaanse ziekte, de Engelsen
hadden het over de Franse ziekte,
de Japanners leden aan de Chinese
Poeder zat vol lood en arsenicum
Rusland:
‘de Poolse
ziekte’
Engeland:
‘de Franse
ziekte’
Frankrijk:
‘de Napolitaanse
ziekte’
ziekte en de Indiërs kenden de
Portugese ziekte.
Zijn uiteindelijke naam ontleende
de aandoening aan een gedicht van
de Italiaanse arts Girolamo
Fracastoro uit 1530. Dat ging over
de schaapherder Syphilus, die
de goden tergde en daarom met de
ziekte geslagen werd.
Italië:
‘de Spaanse
ziekte’
Ottomanen:
‘de christelijke
ziekte’
BRIDGEMAN
activiteiten voor beide geslachten, maar
nu werden ze net als de bordelen als
zondige oorden bestempeld.
Parijs bestreed de aandoening door
patiënten de stad uit te zetten. Rond
1580 was syfilis uitgegroeid tot de ergste
epidemie in Europa sinds de Zwarte
Dood, maar anders dan pestlijders konden syfilispatiënten tientallen jaren met
hun ziekte leven. Totdat de derde fase
intrad en de organen van het lichaam
langzaam werden afgebroken.
De zieken moesten dan ook leren
leven met de onaangename, pijnlijke en
zeer zichtbare symptomen.
De koning ging dan ook een pruik
dragen. En die moest natuurlijk zo groot
en indrukwekkend mogelijk zijn. Al
snel had de vorst die later bekend zou
worden als de Zonnekoning meer dan
40 pruikenmakers in dienst.
Ondertussen verspreidde zijn haardracht zich net zo snel als de ziekte die
hij ermee wilde verhullen. Ook gezonde
mensen gaven kapitalen uit aan kunstmatige, gepoederde haarlokken.
De pruiken werden gemaakt van het
haar van arme mensen of dat van geiten
en paarden. Als ze gingen stinken, werd
dat met parfum gemaskeerd.
Deze kapsels leidden tot praktische
problemen. Zo droegen vrouwen vaak
Des konings pink steekt uit
In 1655 begon de Franse vorst Lodewijk zo’n hoge pruik dat hij tegen de kroonXIV zijn haar te verliezen – ook een van luchters met brandende kaarsen aan
de vele gevolgen
kwam. Daarnaast
van syfilis. In een
‘Een ziekte die zo vreselijk trokken pruiken
tijd waarin lang
aan dooris dat niets ergers de aarde muizen
haar bij mannen als
dat er vet op werd
ooit getroffen heeft.’
een kenmerk van
gesmeerd en ze
vruchtbaarheid
met meel werden
Joseph Grünpeck, wetenschapper, 16e eeuw
gold, was een kale
bestrooid.
kop een regelrechte ramp voor de jonge
De syfilis van de Zonnekoning zou
koning. Lodewijk was toen nog maar ook tot een ander modeverschijnsel
17, maar zat sinds zijn vierde op de geleid hebben: deftige mensen gingen
troon en leefde al lang een volwassen thee drinken met opgestoken pink. De
ziekte veroorzaakt stijve gewrichten, en
leven, met syfilis als gevolg.
82
Syfilis was geniepig. Soms leek de ziekte
geheel verdwenen, om daarna weer de
kop op te steken – tien keer zo erg. In
de tweede fase ontstaan er wratachtige
bultjes op de huid, wat ertoe leidde
dat valse schoonheidsvlekjes modieus
werden. Die werden van muizenvel of
stof gemaakt en met vet op de huid geplakt zodat ze de zweertjes bedekten.
Ook poeder werd hip. Zelfs Lodewijk
XIV, die vond dat er wel genoeg poeder
in zijn pruik zat en het niet in zijn gezicht wilde hebben, staakte zijn verzet
tegen het eind van zijn regeringstijd.
Met een dikke laag poeder kreeg je niet
alleen een begerenswaardig bleke huid,
maar kon je ook de roodbruine blaasjes
die syfilis veroorzaakte wegwerken.
Maar het ‘masker van de jeugd’, zoals
de Engelse koningin Elizabeth I het
poeder noemde, was niet ongevaarlijk.
Het zat namelijk vol lood, en soms bevatte het zelfs arsenicum. Het mengsel
kon zo bijtend zijn dat er kloofjes in de
huid ontstonden, waardoor de zware
metalen en het gif het lichaam konden
binnendringen, dat al verzwakt was
door de jarenlange syfilisbesmetting.
Luchtjes uit de baarmoeder
De artsen van de renaissance konden
niets uitrichten tegen syfilis, mede omdat
ze vaak dachten dat een ziekte die niet
door de grote klassieke arts Galenus
beschreven was, niet bestond. Maar in
de tijd van Galenus (130-200 n.Chr.)
was er van syfilis nog geen sprake.
Het grootste probleem was natuurlijk
dat niemand precies wist hoe je met
syfilis besmet raakte – alleen dat het iets
met seks te maken had. Aan theorieën
was echter geen gebrek. Zo werd de
besmetting van Hendrik VIII aan een
kus van kardinaal Wolsey toegeschreven
– een goede vriend van de koning, die
later in ongenade viel. Anderen, zoals
de Italiaanse edelman en kardinaal
Cesare Borgia, geloofden dat Hendrik
besmet was door ‘schadelijke lucht’ uit
een baarmoeder. De koning moest die
hebben ingeademd toen hij naast een
vrouw sliep, wat niet zelden voorkwam.
Wetenschapper en historicus Joseph
Grünpeck was zelf met syfilis besmet en
deed er zijn beklag over: ‘Een ziekte die
Historia 7 • 2015
Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.
Medicijn was dodelijk
Als de neus van een syfilislijder misvormd
was, transplanteerden artsen huid van de
arm, die nog een tijdje vast bleef zitten.
zo vreselijk is, zo pijnlijk en zo gruwelijk,
dat niets ergers of verschrikkelijkers de
aarde ooit getroffen heeft.’
Grünpeck verbleef aan het hof van de
Habsburgse keizer en was tijdens een
wild feest besmet geraakt.
Geestelijken waren er als de kippen
bij om te waarschuwen tegen ontrouw,
buitenechtelijke seks en prostitutie. Zo
Het eerste geneesmiddel dat aansloeg
was een extract van de West-Indische
guajakboom dat de patiënt deed zweten.
Het middel werd ingenomen en op de
huid gesmeerd. In de 16e eeuw werd
de Duitse adellijke familie Fugger, die
een monopolie op de import van de
boom had, steenrijk.
Bij een andere behandeling klom de
zieke in een leeg wijnvat, dat verwarmd
werd met gloeiend hete stenen op de
bodem. Deze zweetkuur moest drie
dagen lang minstens twee
keer per dag herhaald
worden – maar het
liefst een week
lang. De patiënt
moest tijdens
de behandeling
vasten en daarna een dieet volgen dat
door de Engelse arts William Clowes
was opgesteld. Volgens hem hadden
syfilislijders baat bij lam, kalf, haas, kip
en fazant en moesten ze varkensvlees,
gezouten vlees, vis, kaas, vers fruit en
zoete wijn juist vermijden.
Later kwam kwik in de plaats van
guajak als populair middel tegen syfilis.
Het zware metaal werd verdampt in de
warme wijnvaten, als zalf op de huid
gesmeerd en in pilvorm ingenomen met
honing en zoethout. In Zweden werd
het zelfs gesnoven. Kwik hielp niet
tegen de ziekte, maar had wel allerlei
ernstige gevolgen, zoals een bloedende
mond, uitvallende tanden, krankzinnigheid en in het ergste geval de dood.
Pas ver in de 20e eeuw vonden de
artsen een middel tegen syfilis in de
vorm van het wondermiddel penicilline.
Op dat moment had de ziekte Europa
450 jaar lang geteisterd – met bizarre
modeverschijnselen tot gevolg.
Lees ook
Kevin Brown: The Pox – The Life and Near
Death of a Very Social Disease, Sutton, 2006
Deborah N. Losse: Syphilis – Medicine,
Metaphor, and Religious Conflict in Early
Modern France, Ohio State University, 2015
STADIUM 2
HAARUITVAL
KOORTS EN HOOFDPIJN
UITSLAG OVER HET HELE LIJF
BRIDGEMAN
Syfilis sloeg
drie keer toe
Print: tre Status: 815 - PDF PROCES Layout: sng Red.sek: mda
G. TAGLIACOZZI
schreef de Geneefse kerkhervormer
Johannes Calvijn in 1521: ‘God heeft
deze ziekte in het leven geroepen om
dit soort uitspattingen te bestrijden.’
Vanwege de veroordeling door de
kerk waren syfilislijders er nog meer op
gebrand om de symptomen te verbergen
en gingen artsen uit alle macht op zoek
naar een geneeswijze.
Slachtoffers van syfilis dachten vaak
dat ze genezen waren, maar de ziekte
speelde verstoppertje met hen en
keerde heviger dan ooit terug.
STADIUM 1
De uitslag is
tijdelijk, maar
komt steeds
weer terug.
ZWEREN IN GEZICHT OF SCHAAMSTREEK
Zelfs een
laag poeder
verbergt de
ergste zweren
niet.
STADIUM 3
PENICILLINE WAS WONDERMIDDEL
‘Een nacht met Venus, een leven met Mercurius,’
klaagden de syfilislijders. Eeuwenlang werd
het giftige zware metaal kwik (mercury)
gebruikt bij de behandeling van syfilis. Pas in de
jaren 1940 was de ziekte eindelijk te genezen
na de ontdekking van penicilline.
CHRONISCHE ZWEREN
KRANKZINNIGHEID OF DE DOOD
AKG IMAGES
Dit pdf-bestand is voor privégebruik. Daarom mogen er geen kopieën aan derden worden verstrekt en mag de link niet op internet (bijvoorbeeld in een e-mail of op Facebook) worden gedeeld. © Copyright Historia/Bonnier Publications - www.historianet.nl.