Wat is waarheid? Recyclebare waarheid deel 2 - vrijzinnig

Wat is waarheid?
Recyclebare waarheid deel 2
Dr. Michael N. van der Meer
Amsterdam
Historische context: Alexander de Grote (334-323)
Historische context: De Diadochoi ca. 303 v.Chr.
Historische context: De Diadochoi ca. 275 v.Chr.
Antiochus IV Epiphanes (175-164 v.C.)
6
Antiochese crisis en Makkabese opstand (167-164)
• Strijd om het hogepriesterschap
– Zadokitische dynastie leverde hogepriester
• Simon II, de Rechtvaardige (ca.
200, Sirach 50:24)
• Onias III (190-174)
• Jason (175-172) zette via
Antiochus IV zijn broer af
– Menelaus (172-162) niet-Zadokide (?) zette
Jason af en liet Onias III vermoorden, zoon
Onias IV vluchtte naar Egypte Leontopolis)
– Alcimus (162-159)
– Intersacerdotium (159-152)
– Jonathan (152-142) en dan Hasmonese
hogepriesters
1.2 Pluriformiteit Jodendom
Periode tot de ballingschap
(722-586 v.Chr.)
Perzische periode (539-332
v. Chr.)
Godsdienst van het oude Israël
Israëlieten in
diaspora
Samaritanen
Ptolemese periode (332198 v. Chr.)
Hogepriesters
(Sadducceërs)
Seleucidische periode (198164 v. Chr.)
Oniaden
Hasmonese periode (16466 v. Chr.)
Romeinse periode (63
v.Chr. >>)
8
Onias IV
Jason
(175-172)
Tobiaden
Judeeërs
Niet
priesters
Makkabeeën
Farizeeën
Qumran
gemeenschap /
Essenen?
Christenen?
Waarheid en uitleg van messiaanse profetieën in OT
• Veel teksten over grootmachten blijken
recyclebaar. Teksten over Assyrië (Nahum,
Jes 14; Gen 11? over Sargon) blijken ook
toepasbaar op Babylonië (Habakkuk, Jes
13, Gen 11+) of nog latere periodes
(Jeremia 29 > Dan 9).
• Datzelfde lijkt ook te gelden voor de
zogenaamde “messiaanse profetieën” in
de Hebreeuwse Bijbel:
– Genesis 49:10-11




Numeri 24
Jesaja 7
Jesaja 9
Jesaja 53
Genesis 49:10-11
‫יֹודּוָך אַ ֶ֔חיָך‬
֣ ֙‫ְהּודה אַ ָּתה‬
ָָּ֗ ‫י‬
‫י ְָּדָךָ֖ ְבעֹ֣ רף אֹ י ְֶ֑ביָך‬
‫י ְִש ַתחֲ ּוּ֥ ּו ְלָךָ֖ ְבנּ֥י אָּ ִ ִֽביָך׃‬
‫ְהּודה‬
ֶָּ֔ ‫גּ֤ ּור אַ ְריה֙ י‬
‫ית‬
ָּ ‫ִמ ָ֖טרף ְב ִנ֣י עָּ ִ ֶ֑ל‬
‫כ ַ ָּ֙רע ָּר ַ ַ֧בץ כְ אַ ְריֵ֛ה‬
‫ימּנּו׃‬
ִֽ ‫ּוכְ לָּ ִ ָ֖ביא ִ ּ֥מי י ְִק‬
‫יהּודה‬
ֶָּ֔ ‫שבט֙ ִ ִֽמ‬
֙ ‫ִֽל ֹא־י ָּּ֥סּור‬
‫ּומחֹ ָ֖קק ִמ ֣בין ַרגְ ָּלֶ֑יו‬
ְ
[ ‫עַַ֚ ד ִ ִֽכי־י ָּ֣ב ֹא) ִשיֹלה( ] ִש ֶ֔ילֹו‬
‫ו ְָ֖לֹו י ְִק ַ ּ֥הת עַ ִ ִֽמים׃‬
Judah, your brothers shall praise you;
your hand shall be on the neck of your enemies;
your father's sons shall bow down before you.
Judah is a lion's whelp;
from the prey, my son, you have gone up.
He crouches down, he stretches out like a lion,
like a lioness-- who dares rouse him up?
The scepter shall not depart from Judah,
nor the ruler's staff from between his feet,
until tribute comes to him;
and the obedience of the peoples is his.
4QCommGena (50-1 bce)
‫ לו]א יסור שליט משבט יהודה‬The scepter shall [no]t depart from the
tribe of Judah
‫ בהיות לישראל ממשל [לוא י]כרת יושב כסא‬While Israel has the dominion, there
‫[ לדויד‬will not] be cut off someone who sits
on the throne of David (Jer 33:17).
‫ כי המחקק היא ברית המלכות‬For “the staff” is the covenant of
royalty,
‫] [ואל]פי ישראל המה הגדלים‬and the thous[sands of Israel are “the
standards” .
‫ עד בוא משיח הצדק צמח דויד‬Until the messiah of righteousness
comes, the branch of David.
‫ כי לו ולזרעו נתנה ברית מלכות עמו עד דורות‬For to him and to his descendants has
‫ עולם‬been given the covenant of the
kingship of his people for everlasting
generations
Bileam
• In Num 22-24 wordt een ziener uit het
verre Oosten door Balak koning van
het Overjordaanse gebied ingehuurd
om onheilsprofetiën uit te spreken
over het volk Israël. Dankzij een
sprekende ezel die een engel van
Jhwh ziet, wordt dit plan verijdeld.
• In jaren ‘60-’80 is door grotendeels
Nederlandse geleerden (Franken, De
Boer, Hoftijzer, Van der Kooij) de
zogenaamde Bileam tekst in Deir ‘Alla
(Jordanië) gevonden.
Een buitenbijbelse parallel
Bileam
• Fragmenten van een tekst op de
wand van een heiligdom (?) uit begin
van de achtste eeuw v. Chr. ten
oosten van de Jordaan (antieke
Soekkot)
• Tekst beschrijft samenkomst van de
Shaddayin (vergelijk naam voor Jhwh:
El Shaddai) die tot onheil en
rampspoed hebben besloten. Balaam
ben Beor brengt deze boodschap
over die blijkbaar belangrijk genoeg
was om op kalk gegraveerd te
worden. Onheil wordt beschreven in
beeldspraak met dieren en
omwenteling van de natuur.
Bileam inscriptie van Deir Alla (9de-8ste eeuw v.Chr.)
(1) The sa]ying[s of Bala]am, [son of Be]or, the man who was a seer of the gods. Lo! Gods came to
him in the night [and spoke to] him (2) according to these w[ord]s. Then they said to [Bala]am, son
of Beor, thus: Let someone make a [ ] hearafter, so that [what] you have hea[rd may be se]en!" (3)
And Balaam rose in the morning [ ] right hand [ ] and could not [eat] and wept (4) aloud. Then his
people came in to him [and said] to Balaam, son of Beor, "Do you fast? [ ] Do you weep?" And he (5)
said to them, "Si[t] do]wn! I shall inform you what the Shad[daying have done]. Now come, see the
deeds of the g[o]ds!. The g[o]ds have gathered (6) and the Shaddayin have taken their places in the
assembly and said to Sh[ , thus:] 'Sew the skies shut with your thick cloud! There let there be
darkness and no (7) perpetual shining and n[o] radiance! For you will put a sea[l upon the thick]
cloud of darkness and you will not remove it forever! For the swift has (8) reproached the eagle, the
voice of vultures resounds. The st[ork has ] the young of the NHS-bird and ripped up the chicks of
the heron. The swallow has belittled (9) the dove, and the sparrow [ ] and [ ] the staff. Instead of
ewes the stick is driven along. Hares have eaten (10) [ ]. Freemen [] have drunk wine, and hyenas
have listened to instruction. The whelps of the (11) f[ox] laughs at wise men, and the poor woman
has mixed myrhh, and the priestess (12) [ ] to the one who wears a girdle of threads. The esteemed
esteems and the esteemer is es[teemed. ] and everyone has seen those things that decree offspring
and young. (15) [ ] to the leopard. The piglet has chased the young (16) [of] those who are girded
and the eye ....'"
Messianisme in Numeri 24:14-17
‫“ נְ ּ֤אם ִב ְלעָּ ם֙ ְבנ֣ ֹו ְבעֶֹ֔ ר‬The oracle of Balaam son of Beor,
‫ ּונְ ּ֥אם הַ גָ֖בר ְש ּ֥תם הָּ ָּ ִֽעיִן׃‬the oracle of the man whose eye is clear,
‫י־אל‬
ֶ֔ ‫ֹמ ֙ ַע ִא ְמר‬
֙ ‫ נְ ָ֗אם ש‬the oracle of one who hears the words of God,
‫ וְיֹ ָ֖דעַ ַ ֣דעַ ת ע ְליֶ֑ ֹון‬and knows the knowledge of the Most High,
‫ ַמחֲ זּ֤ה ַש ַדי֙ יִֽחֱ ֶ֔זה‬who sees the vision of the Almighty,
‫ נ ָֹ֖פל ּוגְ ּ֥לּוי ע ָּינִָֽֽיִם׃‬who falls down, but with his eyes uncovered:
‫א ְר ֙אּנּו֙ ו ְ֣ל ֹא עַ ֶ֔ ָּתה‬
‫שּורּנּו ו ְ֣ל ֹא ָּק ֶ֑רֹוב‬
ָ֖ ֲ‫א‬
‫ָּד ַ ֙רְך כֹו ָָּ֜כב ִ ִֽמ ַיעֲקָֹ֗ ב‬
‫שבט֙ ִמיִ ְש ָּר ֶ֔אל‬
֙ ‫ו ָּ ְּ֥קם‬
‫ּומחַ ץ֙ פַ אֲ ֣תי מֹואֶָּ֔ ב‬
ָּ
‫י־שת׃‬
ִֽ ‫ָּל־בנ‬
ְ ‫ו ְַק ְר ַ ָ֖קר כ‬
I see him, but not now;
I behold him, but not near-a star shall come out of Jacob,
and a scepter shall rise out of Israel;
it shall crush the borderlands of Moab,
and the territory of all the Shethites.
Numeri 24:24
‫וַיִ ָּ ּ֥שא ְמ ָּש ָ֖לֹו‬
‫ֹאמר‬
ֶ֑ ַ ‫וַי‬
‫֕אֹוי ִ ּ֥מי י ְִחיָ֖ה ִמש ּ֥מֹו ִֽאל׃‬
‫וְצִ ים֙ ִמיַ ֣ד כִ ֶ֔ ִתים‬
‫ו ְִעּנּ֥ ּו אַ ָ֖שּור‬
‫ּנּו־עבר‬
ֶ֑ ‫ו ְִע‬
‫ַם־הּוא ע ֲּ֥די אֹ ִֽבד׃‬
ָ֖ ‫ְוג‬
Again he uttered his oracle,
saying:
“Alas, who shall live when God does this?
But ships shall come from Kittim
and shall afflict Asshur
and Eber;
and he also shall perish forever."
Daniel 11:29-30
NRSV
29
"At the time appointed he shall return
and come into the south,
30
but this time it shall not be as it was
before.
For ships of Kittim shall come against
him,
and he shall lose heart
and withdraw.
He shall be enraged
and take action against the holy
covenant.
He shall turn back
and pay heed to those who forsake the
holy covenant.
MT
‫מֹועד י ָָּ֖שּוב‬
ּ֥ ַ‫ ל‬29
‫ּובא בַ ֶּ֑נָֽגב‬
֣ ָּ
‫א־ת ְהיּ֥ה כ ִָּראשֹנָּ ָ֖ה ְוכָּאַ חֲ ר ָֹּנִֽה׃‬
ִ ֹ ‫ו ְִֽל‬
֙‫ּובאּו ָ֜בֹו צִ ִ ּ֤יים כִ ִתים‬
ָּ֙ 30
‫וְנִ כְ אֶָּ֔ ה‬
‫ְשב‬
ֵ֛ ָּ ‫ו‬
‫ית־קֹודש‬
ָ֖ ‫ל־ב ִ ִֽר‬
ְ ַ‫ְוז ַ ָּּ֥עם ע‬
‫וְעָּ ָּ ֶ֑שה‬
‫ְשב‬
֣ ָּ ‫ו‬
‫ְוי ֶָּ֔בן עַ ל־עֹ זְ ָ֖בי ְב ִ ּ֥רית ִֽקֹ דש׃‬
eeuw
jaar
politiek
Bijbelse gesch
Literatuur/teksten
10
1000
Koninkrijkjes
David/Salomo
Oudste psalmen?
8
7
6
Opkomst Assyrië
Amos, Hosea, Jesaja, oudste
delen Genesis-2 Koningen?
722
Val Samaria
Hizkia
Jesaja, Micha
667
Esarhaddon
Manasse
Redactie Deuteronomium?
622
Opkomst (nieuw)
Babylonische rijk
Josia
Deuteronomistische geschriften
597
Nebuchadnezzar
Ezechiël, Jeremia
Ezechiël, Jeremia
verwoesting tempel
Klaagliederen
einde ballingschap
Jesaja 40-55? Haggai-Zacharja
586
539
Cyrus; Perzen
5
500
Darius
Priesterlijke teksten? Ezra
4
331
Alexander
Kronieken?
Hellenistische tijd
Griekse vertaling
Antiochus IV
Daniël
3
2
167
1
Romeinen
Makkabeeën
1-2 Makk, Qumran
1 na
Keizerrijk
Eerste Christenen
NT
2
3
Joodse opstanden
Christian translations of Num 24:17: Peshitta and Vulgate
ܿ ‫ ܚܙܝܬܗ ܘܐܠ ܡܢ ܟܕܘ܂‬I see him, but not now; I behold him, but not near-‫ܘܚܪܬܗ ܘܐܠ ܗܘܐ ܩܪܝܒ‬
‫ ܂ ܢܕܢܚ ܟܘܟܒܐ ܡܢ ܝܥܩܘܒ‬a star shall come out of Jacob,
‫ ܂ ܘܢܩܘܡ ܪܫܐ ܡܢ ܐܝܣܪܝܠ‬and a leader shall rise out of Israel;.
‫ܠܓܢܒܪܐ ܕܡܘܐܒ‬
̈
‫ ܂ ܘܢܘܒܕ‬he shall defeat the mighty of Moab,
‫ܒܢܝ ܫܝܬ܂‬
̈ ‫ ܂ ܘܢܫܥܒܕ ܠܟܠܗܘܢ‬and subject the children of Seth
videbo eum sed non modo
intuebor illum sed non prope
I shall see him, but not soon
I shall behold him, but not near
orietur stella ex Jacob
a star shall come out of Jacob,
et consurget virga de Israhel
and a shoot shall rise out of Israel;.
et percutiet duces Moab
he shall pierce the leaders of Moab,
vastabitque omnes filios Seth
and crush the children of Seth
Interpretatie van Num 24 in 1QM xi:1-11
1Maar
de strijd is van U (1 Sam 17:47b)! Door
de macht van uw hand worden lijken
verpletterd, zodat niemand hen begroef.
Goliath, de Gattiet, een dappere krijgsman,
2hebt Gij overgeleverd in de hand van David,
uw knecht, want hij vertrouwde op uw grote
naam, en niet op zwaard en speer (1 Sam 17) ...
5 Niet onze macht en de sterkte van onze
handen hebben kracht geoefend, maar (het is
geschied) door uw macht en het vermogen van
uw grote kracht, zo[als] Gij 6 ons sedert eerlang
hebt aangekondigd: ‘Een ster gaat op uit Jakob,
een scepter rijst op uit Israël, en verbrijzelt de
slapen van Moab en verplettert alle zonen van
Set. .... 11Sedert eerlang hebt Gij [ons] doen
ho[ren de vastgestelde t]ijd van de kracht uwer
hand tegen de Kittieten met de woorden:
‘Assur zal vallen door het zwaard van wie geen
man is, en het zwaard van 12wie geen mens is,
zal het verslinden’ (Jes 31:8).
Ancient Jewish interpretations of Num 24: Josephus
•
Flavius Josephus was a Jewish priest and Pharisee who took part in the first Jewish
Revolt against Rome (66-70 ce). When he saw that the Jewish revolt was
unsuccessful and that inner-Jewish strives undermined the rebellion, he changed
sides and defected to the Romans. He applied the star prophecy in a very special
way (which turned out to e very successful for him):
Josephus, Jewish War 6.312-313
τὸ δ’ ἐπᾶραν αὐτοὺς μάλιστα πρὸς τὸν πόλεμον
ἦν χρησμὸς ἀμφίβολος ὁμοίως ἐν τοῖς ἱεροῖς
εὑρημένος γράμμασιν, ὡς κατὰ τὸν καιρὸν
ἐκεῖνον ἀπὸ τῆς χώρας αὐτῶν τις ἄρξει τῆς
οἰκουμένης. τοῦθ’ οἱ μὲν ὡς οἰκεῖον ἐξέλαβον
καὶ πολλοὶ τῶν σοφῶν ἐπλανήθησαν περὶ τὴν
κρίσιν, ἐδήλου δ’ ἄρα τὴν Οὐεσπασιανοῦ τὸ
λόγιον ἡγεμονίαν ἀποδειχθέντος ἐπὶ Ἰουδαίας
αὐτοκράτορος.
But now, what did the most elevate them in
undertaking this war, was an ambiguous oracle that
was also found in their sacred writings, how," about
that time, one from their country should become
governor of the habitable earth." The Jews took this
prediction to belong to themselves in particular, and
many of the wise men were thereby deceived in their
determination. Now this oracle certainly denoted the
government of Vespasian, who was appointed
emperor in Judea.
Bar Kochba opstand (132-135 na Chr.)
Rabbi Simeon bar Yobai leerde: “Akiva, mijn
meester (50-135 n.Chr.) leerde, “Een ster komt
voort uit Jacob” (Num 24:17) in de zin van: “Koziba
komt voort uit Jacob.” Toen Akiva bar Koziba zag, zei
hij: “Dit is de koning Messias!” Rabbi Yochanan bar
Torta zei tegen hem: “Akiva, gras zal uit jouw
wangen groeien, maar de zoon van David zal dan
nog niet gekomen zijn. Rabbi Yochanan zei: Op
bevel van Hadrianus, doodden ze 800.000 man in
Betar .
‫תני ר' שמעון בן יוחי עקיבה‬
)‫ר' היה דורש (במדבר כד‬
‫דרך כוכב מיעקב דרך כוזבא‬
‫ ר' עקיבה כד הוה‬.‫מיעקב‬
‫חמי בר כוזבה הוה אמר דין‬
'‫הוא מלכא משיחא א"ל ר‬
‫יוחנן בן תורתא עקיבה יעלו‬
‫עשבים בלחייך ועדיין בן דוד‬
‫ א"ר יוחנן קול‬.‫לא יבא‬
‫אדריינוס קיסר הורג בביתר‬
.‫שמונים אלף ריבוא‬
Messiaanse gestalten in de eerste eeuw
• Flavius Josephus (ca. 37-ca. 100 na Chr.):
1. Een Samaritaan tijdens Pilatus’ prefectschap (Ant.Jud. 18:85-87)
2. Theudas tijdens Fadus’ procuratorschap (Ant.Jud. 20:97-98 cf. Hand 5:36)
3. Een Egyptenaar tijdens Felix’ procuratorschap (Bell.Jud. 2:261-263; Ant.Jud.
20:169-171)
4. Tekenprofeten t.t.v. Felix (Bell.Jud. 2:258-269) en aan het einde van de opstand
in 70 (Bell.jud. 6:283-288)
5. Anonieme profeet tijdens Festus’ procuratorschap, ca.60-62 na Chr. (Ant.Jud.
20:188)
6. Menachem tijdens Joodse opstand in 66 na Chr. (Bell.Jud. 2:433-448)
7. Simon bar Giora tijdens de Joodse opstand in 69-70 na Chr. (Bell. Jud. 4:510;
7:26-32)
8. Vespasianus (Bell.Jud. 6:312-313; cf. Suetonius, Vespasianus 4:5; Tacitus, Hist.
5:13).
Jewish Messiah Claimants (na Bar Kochba)
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
Lucas (115 na Chr.) leider van de joodse Kitos opstand in Egypte
Mozes van Kreta (ca. 440-470 na Chr.)
Izaäk ben Jacob Obadiah Abu Isa al-Isfahani (744-750 na Chr.): opstand Perzië
Yudghan al Raï (na 750 na Chr.); diens leerling; stichter sekte
Serene (na 750 na Chr.)
Mozes al-Dar’i (ca. 1127; kruistochten)
David al-Roï (ca. 1160; Kurdistan)
Abraham ben Samuel Abulafia (1240-1291; Kabbalist)
Nissim ben Abraham (a. 1295, Avila)
Mozes Botarel van Cisneros (ca. 1413)
Asher Lämmlein, Asjer Kai (Venetië, ca. 1502)
Wikipedia: Jewish Messiah Claimants
20. Isaäc Luria (1534-1573; Sefat, Israël, grootste
Kabbalist)
21. Chaïm Vital (1543-1620; Alchemist, volgeling
van Luria)
22. Shabbatai Zvi (1665); leider van de grootste
joodse-messiaanse beweging uit de Moderne
tijd en wist Joden uit heel Europa te
mobiliseren; werd evenwel door de Ottomanen
gedwongen tot bekering; heeft nog steeds
volgelingen in Turkije.
23. Mordechai Mokia (1650-1729) opvolger van Zvi
geëindigd in Polen
24. Jacob Querido (1690) Sabbateër
25. Miguel Cardoso (1630-1706) Sabbateër
Jesaja 7
• 1 Yn ’e dagen fan kening Achaz fan Juda, soan fan Jotam, soan fan Oezzia,
sette kening Resin fan Aram mei kening Pêkach fan Israel, soan fan Remalja,
op Jeruzalem ta om dêr de striid tsjin oan te gean. Mar hy koe der neat tsjin
begjinne. 2 Doe’t Davids hûs trochdien waard: De Arameeërs binne op Efraïm
delstrutsen, doe trille de kening en syn folk it hert, sa’t de beammen fan ’e
bosk trilje yn ’e wyn. 3 Mar de Heare sei tsjin Jesaja: ...
• 7b. Dat giet net troch, dat sil net wêze. 8-9 Al is Damaskus de haadstêd fan
Aram en Resin haad fan Damaskus, al is Samaria de haadstêd fan Efraïm en
de soan fan Remalia haad fan Samaria, it duorret gjin fiifensechstich jier
mear, dan is it dien mei Efraïm en is it as folk wei. ...
• 14 Dan sil de Heare jim út Himsels in teken jaan: Sjoch, de jonkfrou (‫עלמה‬παρθένος) is yn ferwachting, hja sil in soan krije en him de namme jaan:
Immanûel – Mei ús is God. 15 Molkenbrij en hunich sil er te iten krije; oant er
sa wiis is, dat er it ferkearde fersmyt en it goede kiest.
Een vertaalfoutje met wereldwijde gevolgen?
Jesaja 7:14 > Mattheüs 1:23
‫הנה העלמה הרה וילדת בן וקראת שמו עמנו אל‬
“Zie de jonge vrouw zal zwanger zijn en een zoon baren en zal hem
de naam Immanuël geven.”
ἰδοὺ ἡ παρθένος ἐν γαστρὶ ἕξει καὶ τέξεται υἱόν, καὶ καλέσουσιν τὸ ὄνομα αὐτοῦ
Ἐμμανουήλ
“Zie de maagd zal zwanger zijn en een zoon baren, en men zal hem de
naam Immanuël geven.”
28
Celsus (Gr. Filosoof, ca.170 n.C.), De ware leer
29
Tiberius Iulus Abdes Panthera (22 v.C. – 40 na C.)
30
Justinus martelaar (ca. 100-165 na Chr.)
31
Isis-cultus
Exclamatie bij zonnewendefeest
(25 december):
ἡ παρθένος ἡ ἐν γαστρὶ ἔχουσα
καὶ συλλαμβάνουσα καί τίκτουσα υἱόν
de parthenos is zwanger,
draagt en baart een zoon
(bron: Hippolytus van Rome [170-235 na Chr.]
Weerlegging van alle ketterijen 5.8.45)
32
Het orakel van de Pottenbakker
3. De Griekse vertaling van Jesaja 7 in
context
33
Egyptisch Orakel van het
sprekende lam (Perzische
tijd)
Griekse vertaling Orakel van de
pottenbakker (Griekse tijd)
Degene die gehaat is
bij alle mensen komt
uit Syrië en zal twee
jaar heersen maar die
is niet van ons
Assyrische koning
Esarhaddon die Egypte
veroverde en daar 2 jaar
heerste (671-690 v.C.)
Syrische koning antiochus IV
Epiphanes die 2 jaar regeerde
over Egypte (170-168 v.C.) en
daarna de tempel in Jeruzalem
liet plunderen (167 v.C.)
Degene die wel van
ons is zal 55 jaar
heersen
Farao Nectanebo I (ca. 664610 v.C.)
De Grieks-Ptolemese koning
Ptolemeus VII Euegetes II (170116 v.C.)
Demotisch orakel van de priester Hor (168-159 v.
Chr.)
Een memorandum voor de priesters
van Hor, de schrijver, een man van
Pi-Toth in het gewest van
Sebennytos (...).
Het gebeurde in jaar 21, ... dat ik
Heliopolis was (...).
Mij werd verteld in een droom het
volgende: Isis de grote godin in
Egypte en het land Syrië loopt met
het gezicht gericht naar het water
van de Syrische zee. (...)
Ze zegt: Alexandrië is veilig
tegenover de vijand. Farao regeert
het samen met zijn broers. (...)
Het bewijs hiervoor: de koningin
zal een zoon baren.
35
eeuw
jaar
politiek
Bijbelse gesch
Literatuur/teksten
18
1750
Hammurabi
Abraham?
Babylonische wetten , mythen
14
1350
Echnaton; begin
IJzertijd
Mozes?
Kanaänitische mythen (Ugarit)
13
1200
onrust, Filistijnen
Uittocht?
10
1000
Koninkrijkjes
David/Salomo
8
7
6
Opkomst Assyrië
Oudste psalmen?
Amos, Hosea, Jesaja, oudste
delen Genesis-2 Koningen?
722
Val Samaria
Hizkia
Jesaja, Micha
667
Esarhaddon
Manasse
Redactie Deuteronomium?
622
Opkomst (nieuw)
Babylonische rijk
Josia
Deuteronomistische geschriften
597
Nebuchadnezzar
Ezechiël, Jeremia
Ezechiël, Jeremia
verwoesting tempel
Klaagliederen
einde ballingschap
Jesaja 40-55? Haggai-Zacharja
586
539
Cyrus; Perzen
5
500
Darius
Priesterlijke teksten? Ezra
4
331
Alexander
Kronieken?
Hellenistische tijd
Griekse vertaling
Antiochus IV
Daniël
3
2
167
Makkabeeën
1-2 Makk, Qumran
Jesaja-Worte in der Josiazeit (Barth)
• Josia
– Was koning uit het geslacht van
David
– Als achtjarig kind op de troon (2
Kon 22:1)
– Kon regeren in een tijd dat de
Assyrische legers zich moesten
teugtrekken op kernland
– Kon daardoor profiteren van de
rijkdommen die de Assyriërs
noodgedwongen achterlieten
– Kon ook openliggend gebied
annexeren
– Stelde een cultusreformatie in
• Jesaja
Jesaja-Worte in der Josiazeit (Barth)
• Josia (2 Kon 22-23)
– Was koning uit het geslacht van David
– Als achtjarig kind op de troon (2 Kon 22:1)
– Kon regeren in een tijd dat de Assyrische
legers zich moesten teugtrekken op
kernland
– Kon daardoor profiteren van de
rijkdommen die de Assyriërs
noodgedwongen achterlieten
– Kon ook openliggend gebied annexeren
– Stelde een cultusreformatie in
•
Vgl. Hermann Barth, Die Jesaja-Worte in der
Josiazeit. Israel und Assur als Thema einer
produktiven Neuinterpretation der
Jesajaüberlieferung (WMANT 48; NeukirchenVluyn, 1977).
•
Jesaja (Jes 9:1-6, 11:1-10, 32) > teksten
spreken van een vrede-vorst (Jes 9:5),
een telg uit de stronk van Isaï (Jes 11:1),
een koning die rechtvaardig heerst (Jes
32:1), maar nergens messias wordt
genoemd! Kenmerken:
– Davids troon; Telg van Isaï (Jes 11:1, 10)
– “kind ons geboren, zon ons gegeven”
– Profetiën steeds na passages over
herstel van Asyrische veroveringen (Jes
8:23b; 10:5-34; 31:8-9)
– Aftocht van Assyrië (stampende laarzen)
geschiedt op wonderlijke wijze (Jes 31:89)
– Koningschap heeft paradijselijke
dimensies (Jes 11:6-9, 32:1-8)
Jesaja: opbouw en formatie
734700
Assyrische
expansie
Historische
Jesaja
ProtoJesaja
701?
36-39 (cf. 2 Kon 24-25)
620? Ondergang
Assyrië
587
1, 2:6-22, 3-4; 5; 6-8:23; Straf over
9:7-10:32; 14-23; 27;
Juda (maar
28-32
tijdelijk)
Josiaredactie
Zion onaantastbaar
8:23b-9:6; 11-12; 14:24- Messianis-me
27; 30:27-33
Val Jeru-zalem
en
Babylonischeb
allingschap
520? Perzische tijd
Cyrus, Darius
Deutero- (34-35) 40-55 (60-62)
Jesaja
Terugkeer
naar Zion
450? Artaxerxes,
Ezra, Neh.
TritoJesaja
Cultusgemeenschap
56-66
De profetie van de lijdende knecht in Jes 40-55
Tekst
Profetie over de
knecht
Parallel in leven van
Jezus
Waarnaar verwijst de
profetie in DtJes?
Jes 41:8-16
Uitverkiezing; verslaan
van vijanden
? Doop in de
Jordaan?
---
Dienaar=Jakob-Israël
Jes 42:1-4
Schreeuwt niet;
gekrookte riet
Zwijgen bij verhoor
Nog steeds JakobIsraël?
Jes 44:1-5
Uitgieten van de geest
? Doop in de
Jordaan?
Mijn dienaar=Jakob
Jes 44:24-45:7 Heilsorakel over
Cyrus=bevrijder
---
Cyrus=Messias;
dienaar=Jakob-Isr.
Jes 49:1-7
Terugkeer uit
ballingschap
--- (stuurt discipelen
naar volken)
Israël=dienaar, maar
ook object! (vs 5-6)
Jes 50:4-9 ?
Rug blootgesteld voor
folteraars
Zweepslagen
Babylonische
ballingschap?
De profetie van de lijdende knecht
Profetie over de knecht
52:13
Ja, mijn dienaar zal slagen, hij zal groots zijn, hoog
verheven in aanzien
52:14
Zoals hij velen deed huiveren – zo gruwelijk, zo
onmenselijk was zijn aanblik, zijn uiterlijk had niets
meer van een mens-,
52:15
Zo zal hij veel volken opschrikken,
En koningen zullen sprakeloos staan.
En zij aan wie niets was verteld, zullen zien,
Zij die niets hadden gehoord, zullen begrijpen.
53:1
Wie kan geloven wat wij hebben gehoord?
Aan wie is de macht van de Heer geopenbaard?
53:2
Als een loot schoot hij op onder Gods ogen,
Als een wortel die uitloopt in dorre grond.
Onopvallend was zijn uiterlijk
Hij miste iedere schoonheid.
Zijn aanblik kon ons niet bekoren
Parallel in
leven van
Jezus
Was Jezus
ugly?
Waarnaar
verwijst de prof
in DtJes?
De profetie van de lijdende knecht
Profetie over de knecht
Parallel in
leven van
Jezus
Waarnaar
verwijst de prof
in DtJes?
Hij werd veracht, door mensen gemeden,
Hij was een man die het lijden kende
En met ziekte vertrouwd was,
Een man die zijn gelaat voor ons verborg,
Veracht, door ons verguisd en geminacht
Ziekte?
Beeldspaak voor
balling-schap?
Wij=Israël?
Andere volken?
53:4
Maar hij was het die onze ziekten droeg,
Die ons lijden op zich nam.
Wij echter zagen hem als een verstoteling,
Door God geslagen en vernederd
Verzoenend
lijden van
Jezus door
kruisdood
53:5
Om onze zonden werd hij doorboord,
Om onze wandaden gebroken.
Voor ons welzijn werd hij getuchtigd,
Zijn striemen brachten ons genezing
53:6
Wij dwaalden rond als schapen,
Ieder zocht zijn weg;
Maar de wandaden van ons allen
Liet de Heer op hem neerkomen
53:3
? Wie zijn
wij?
Metafoor voor
onterechte straf
(ballingschap)
van Israël.
Deutero-Jesaja (Jes 40-55) Lijdende Knecht = Jezus
vs
Jes 52:13-53:12
Jezus
52:13
Ja, mijn dienaar zal slagen,
hij zal groots zijn, hoog verheven in aanzien.
Verheven aan
het kruis?
52:14
Zoals hij velen deed huiveren
– zo gruwelijk, zo onmenselijk was zijn aanblik,
zijn uiterlijk had niets meer van een mens –,
Was Jezus
wanstaltig?
52:15
zo zal hij veel volken opschrikken,
en koningen zullen sprakeloos staan.
En zij aan wie niets was verteld, zullen zien,
zij die niets hadden gehoord, zullen begrijpen.
Welke
koningen?
Herodes?
53:1
Wie kan geloven wat wij hebben gehoord?
Aan wie is de macht van de Heer geopenbaard?
53:2
Als een loot schoot hij op onder Gods ogen,
als een wortel die uitloopt in dorre grond.
Onopvallend was zijn uiterlijk,
hij miste iedere schoonheid,
zijn aanblik kon ons niet bekoren.
Onmiskenbaar metaforisch; was
Jezus lelijk?
53:3
Deutero-Jesaja
Hij werd veracht, 5.
door
mensen gemeden,
hij was een man die het lijden kende
en met ziekte vertrouwd was
een man die zijn gelaat voor ons verborg,
veracht, door ons verguisd en geminacht
(Jes 40-55)
Werd Jezus
gemeden?
Was Jezus ziek?
53:4
Maar hij was het die onze ziekten droeg,
die ons lijden op zich nam.
Wij echter zagen hem als een verstoteling,
door God geslagen en vernederd.
Ziekte?
Plaatsvervangend lijden
van Jezus
53:5
Om onze zonden werd hij doorboord,
om onze wandaden gebroken.
Voor ons welzijn werd hij getuchtigd,
zijn striemen brachten ons genezing.
Speer in zijde
Jezus gebroken
Via dolorosa
53:6
Wij dwaalden rond als schapen,
ieder zocht zijn eigen weg;
maar de wandaden van ons allen
liet de Heer op hem neerkomen.
Zijn de “wij” de
discipelen?
53:7
Hij werd mishandeld, maar verzette zich niet
en deed zijn mond niet open.
Als een schaap dat naar de slacht wordt geleid,
als een ooi die stil is bij haar scheerders
deed hij zijn mond niet open.
Zwijgen van
Jezus in het
sanhedrin? Bij
Pilatus?
53:8
Door een onrechtvaardig
vonnis werd hij weggenomen.
5. Deutero-Jesaja
(Jes 40-55)
Wie van zijn tijdgenoten heeft er oog voor gehad?
Hij werd verbannen uit het land der levenden,
om de zonden van mijn volk werd hij geslagen.
53:9
Hij kreeg een graf bij misdadigers,
zijn laatste rustplaats was bij de rijken;
toch had hij nooit enig onrecht begaan,
nooit bedrieglijke taal gesproken
53:10
Maar de HEER wilde hem breken, hij maakte hem ziek.
Hij offerde zijn leven voor hun schuld,
om zijn nageslacht te zien en lang te leven.
En door zijn toedoen slaagde wat de HEER wilde.
53:11
Na het lijden dat hij moest doorstaan,
zag hij het licht en werd met kennis verzadigd.
Mijn rechtvaardige dienaar verschaft velen recht,
hij neemt hun wandaden op zich
53:12
Daarom ken ik hem een plaats toe onder velen
en zal hij met machtigen delen in de buit,
omdat hij zijn leven prijsgaf aan de dood
en zich tot de zondaars liet rekenen.
Hij droeg echter de schuld van velen
en nam het voor zondaars op.
Samenvattend
• Eerste Christenen zagen Jezus als uiteindelijke messias, een titel die voorheen
voor koningen en hogepriesters was gereserveerd, m.n. in polemiek tegen
Romeinse overheersers (Pilatus)
• Ze baseerden zich op een actualiserende interpretatie van oude Hebreeuwse
orakels uit de Assyrische (8ste-7de eeuw v.C.) en Babylonische perioden (6de
eeuw v.C.) én de herinterpretaties daarvan in de Perzische (5de-4de eeuw v.C.)
en Griekse perioden (3de-2de eeuw v.C.)
– Num 24 (zelf al een Judese herinterpretatie van een Aramese ziener uit c. 850 v.C.) >
Davidische dynastie > Dan 9-11: hogepriester Onias III (ca. 170 v.C.); Qumran
teksten: hemelse figuur; Josephus: keizer Vespasianus (70 n.C.); rabbi Aqiva: Bar
Kochba (134 n.C.); Christenen: Jezus enz.
– Jes 7: koning Hizkia als zuigeling van de jonge vrouw van koning Achaz (730 v.C.) >
Jezus als zoon van de maagd Maria
– Jes 9: koning Josia (620 v.C.) > Jezus als vredevorst
– Jes 53: metafoor voor Israël in ballingschap > Jezus als lijdende knecht
– Qumranteksten: Leraar der Gerechtigheid (= lijdende hogepriester?)
Terug naar de beginvraag: Wat is waarheid?
• Wie was er nu eigenlijk koning volgend Joh 18:31?
• Waren de oudtestamentische profetieën werkelijk geschreven met het
oog op Jezus van Nazareth?
• Of moeten we een post-modern antwoord veronderstellen op deze vragen
en iedereen z’n eigen waarheid gunnen?
Post-moderne waarheid
• Is dan alles mogelijk? Is elke interpretatie ook “waar”?
Post-moderne waarheid
• Is dan alles mogelijk? Is elke interpretatie ook “waar”?
Een schitterend licht – Hannah van Daam
Buiten laat de herfstnevel
de wereld verdwijnen,
binnen buigen we ons over het boek.
Duizenden jaren verhalen
over het begin van de aarde,
over God, goden,
Ik ben die ik ben.
Steeds weer verraad,
Steeds weer vertrappen paarden het land
Visioenen botsen op beelden.
Een profeet spreekt: Immanuel
Een schitterend licht – Hannah van Daam
Stem en tegenstem,
als een koraal van Bach.
Voortdurende vertelling,
vertaling, eender en anders,
als de lage zon
de verdorde koppen van de kleine clematis
omtovert tot een woud van wijzen.
De kastanje valt,
de bolster barst,
de vrucht rolt
in open aarde.
Voor een volk dat ronddoolt in duisternis
Een schitterend licht.