Document

Dr. Strangelove
of de fictieve werkelijkheid van de Koude Oorlog
Na de gebeurtenissen in de Verenigde Staten op 11 september
2001 en de daarop gevolgde oorlog in Afghanistan, c.q. de strijd
tegen het internationale terrorisme, hoorde men op CNN en
elders Amerikaanse veiligheidsfunctionarissen, zonder een spoor
van ironie, veelvuldig een term bezigen die in de jaren ’70 en ’80
tot het vaste veiligheidsfunctionarissen-jargon behoorde, maar
die in de jaren ’90 plotseling in onbruik leek te zijn geraakt. Die
term luidt: ‘Strangelove-scenarios’, dat wil zeggen, rampzalige
ontwikkelingen, die niemand wenselijk acht, maar die niettemin,
vanwege de eigenschappen van het beveiligingssysteem zelf,
nadat een bepaalde grens is overschreden, niet meer terug te
draaien zijn. Het griezelige van Strangelove-scenarios is, dat het
van tevoren onduidelijk is waar die fatale grens precies ligt.
Men zou, naar analogie met de Monroe-, de Truman- of de
Brezjnjev-doctrine, verwachten dat Strangelove een visionair
politicus of diplomaat uit het verleden is, wiens naam aan een
door hem gesignaleerde, mogelijke politieke ontwikkeling is
gekoppeld. Niets is minder waar: Dr. Strangelove is een volstrekt
fictief personage dat voor het eerst opduikt in de inmiddels totaal
vergeten roman Red Alert van Peter George III en in de op basis
van deze roman gemaakte film van Stanley Kubrick Dr.
Strangelove or How I Learned to Stop Worrying and Love the
Bomb uit 1963. In de film is hij trouwens, anders dan de titel zou
doen vermoeden, in totaal nauwelijks meer dan tien minuten in
beeld.
We hebben hier te maken met een uniek voorbeeld waarin een
volstrekt fictieve werkelijkheid een zodanig angstaanjagend èn
geloofwaardig beeld schiep van wat mogelijkerwijze zou kunnen
gebeuren, dat het fictieve personage op den duur een eigen leven
is gaan leiden in de politieke realiteit.
In het hiernavolgende zal ik proberen uit te leggen waarom Dr.
Strangelove dusdanig tot de verbeelding sprak dat hij, zijns
ondanks, vanuit de fictie tot op zekere hoogte in de werkelijkheid
terecht kwam.
Dr. Strangelove or How I Learned to Stop Worrying and Love
the Bomb uit 1963/1964 van de ruim twee jaar geleden overleden
Stanley Kubrick, gaat in essentie over het ontsporen van het
nationale veiligheidssysteem van de VS, niet omdat het
onverhoede mankementen vertoont, maar omdat het die juist niet
vertoont: het systeem is rampzalig perfect.
Het verhaal kan in een paar woorden worden samengevat: Aan
het begin van de film, spelend op het hoogtepunt van de Koude
Oorlog en de Bewapeningswedloop (eerste helft van de jaren
'60), wordt een willekeurige commandant van een willekeurige
militaire luchtmachtbasis in de VS stapelgek en initieert in zijn
eentje een nucleaire aanval op de Sovjetunie.
Vervolgens doet iedereen, maar dan ook iedereen in de film zijn
uiterste best om het logische gevolg (een nucleaire derde
wereldoorlog die een eind maakt aan het menselijk bestaan op
aarde) te voorkomen. Het grappige is dat iedereen, niet alleen de
Amerikaanse president, maar ook de chef-staf van de luchtmacht,
ook de Russische ambassadeur en via de telefoon, de Russische
premier, ook de bemanning van de fatale bommenwerper en zelfs
de excentrieke presidents-adviseur Dr. Strangelove (voorheen
Herr Dr. Merkwürdigliebe geheten), binnen hun eigen
wereldvisie, volstrekt redelijk en rationeel, en voor de
toeschouwer volledig begrijpelijk, handelen en juist daardoor
falen: de Derde Wereldoorlog breekt wel degelijk uit, terwijl
iedereen koortsachtig het tegenovergestelde probeert te bereiken.
De hoofdoorzaak is niet een fout in de structuur van het
beveiligingssysteem, maar juist de wetenschappelijke perfectie
van dat systeem: het is -als een bepaalde alarmfase is gepasseerdbeveiligd tegen menselijk falen, dat wil zeggen, in termen van het
systeem zelf: beveiligd tegen alle menselijk ingrijpen dat indruist
tegen het vooropgezette doel: nucleaire afschrikking.
Met andere woorden: zelfs het beveiligingssysteem is in alle
opzichten
logisch-rationeel, kortom een voorbeeld van
wetenschappelijke perfectie.
Het griezelige van de film is dat alle veiligheidsdeskundigen uit
de tijd waarin de film is gemaakt het er unaniem over eens zijn
dat de essentie van de werking van het toenmalige Amerikaanse
veiligheidssysteem in de film met grote precisie en
nauwkeurigheid wordt weergegeven en het vreemde is nu dat dit
serieuze en naar mijn smaak overtuigende scenario over hoe binnen de wetten van het toen vigerende systeem- een derde
wereldoorlog zou kunnen uitbreken, hilarisch grappig is.
Een Amerikaanse criticus noemde de film 'alarmingly funny' en
dat is wellicht een betere uitdrukking als we de tijd waarin Dr.
Strangelove werd uitgebracht in ogenschouw nemen.
De film werd uitgebracht in 1963 of 1964 (afhankelijk van de
bron die je gelooft).
Dat was kort na de mislukte poging van de VS om het regime
van Castro uit Cuba te krijgen (de mislukte invasie in de
Varkensbaai) en de daarop gevolgde Cubaanse rakettencrisis.
Contemporaine historici zijn het er in het algemeen over eens dat
de wereld nog nooit zo dicht bij een derde wereldoorlog heeft
gezeten als juist in die maanden en juist om die redenen.
Als ik hier een persoonlijke noot mag tussenvoegen: ik herinner
mij -als u het niet verder vertelt, ik was toen zeventien jaar- dat
precies in die tijd in Amerika woonachtige verwanten die
voorheen sporadisch en uitsluitend per brief schriftelijk met hun
familie in Europa contact onderhielden, mijn ouders om drie uur
's nachts opbelden om afscheid te nemen: zij waren er vast van
overtuigd dat die nacht een nucleaire oorlog tussen de USSR en
VS zou uitbreken. Later hoorde ik van een groot aantal vrienden
en kennissen met familie in de VS dat hen iets soortgelijks was
overkomen. Let wel,telefoneren uit de Verenigde Staten naar
Europa was toen nog een uiterst gecompliceerde, tijdrovende,
riskante en bovenal peperdure aangelegenheid.
Met andere woorden, toen de film uitgebracht werd, was hij
wellicht 'alarmingly funny', maar dan wel met een grote nadruk
op 'alarmingly'. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat de
film ook vandaag de dag, tegen de achtergrond van het
onvoorspelbare internationale terrorisme en de onversneden
oorlogsretoriek die de VS daar op het ogenblik kennelijk als enig
antwoord op hebben, niet nalaat een uiterst geloofwaardige
indruk te maken: er zijn weinig maatschappijkritische films die
veertig na jaar dato nog zo ‘fris’ overkomen, al heeft dat ‘fris’
hier wel een buitengewoon wrange bijbetekenis.
Om die reden wellicht is Dr. Strangelove in de jaren kort na zijn
premiere in de VS (in tegenstelling tot Europa) nooit erg populair
geweest. Daarvoor trapte de film te zeer op vrijwel alle denkbare
Amerikaans-nationalistische eksterogen.
Een van de Amerikaanse Heilige Huisjes die in de film
omvergetrapt worden, betreft de figuur waaraan de film zijn titel
ontleent, de presidents-adviseur Dr. Strangelove, die overigens
pas in de allerlaatste minuten van de film -letterlijk- uit de
schaduw treedt.
Toen de film uitgebracht werd, was het voor iedere toeschouwer
overduidelijk naar wie de macabere Dr. Strangelove
gemodelleerd was, maar zo'n veertig jaar later, vergt dat
mogelijkerwijze wijze enige uitleg.
Dr. Strangelove was gemodelleerd naar een hoge Nazifunctionaris bij de naam van Werner von Braun, die in HitlerDuitsland het wetenschappelijke brein was geweest achter het
Duitse raketprogramma, de beruchte V1 en V2-raketten,
waarmee onder andere vanaf het Europese vasteland Londen
bestookt was.
Werner von Braun ontsprong de dans (het proces in Neurenberg)
omdat hij zodra de Geallieerden in Duitsland waren aangekomen,
koortsachtig werd gezocht door de Engelse, de Amerikaanse en
de Russische geheime dienst.
De Amerikaanse geheime dienst wist hem uiteindelijk op te
sporen en ontvoerde hem in het diepste geheim naar de
Verenigde Staten, alwaar hij (zijn Nazi-verleden werd
angstvallig, maar weinig succesvol, verborgen gehouden) een
toppositie in de Amerikaanse defensie kreeg: Uiteindelijk werd
Werner von Braun de eerste directeur van NASA.
Dit is de achtergrond van het feit dat Strangelove in de film met
een zwaar Duits accent spreekt en zich af en toe bij vergissing
met "Jawohl, Mein führer" tot de Amerikaanse president wendt.
Een van de best geslaagde runnig gags uit de film is, naar mijn
smaak, dat de bionische kunstarm waar Strangelove over
beschikt, kennelijk nog niet geheel aan de nieuwe
omstandigheden is gewend en nog steeds op de meest
onverwachte momenten ongewild de Hitlergroet brengt.
Hoe shockerend de parodie op Werner von Braun midden jaren
zestig in de Verenigde Staten moet zijn overgekomen, wordt
geillustreerd door het volgende. Werner von Braun kreeg
ongeveer in dezelfde tijd dat de film werd uitgebracht een eredoctoraat aan de universiteit van Harvard. Een lector in de
wiskunde aan dezelfde universiteit, bij de naam van Tom
Lerhrer, was een in die tijd in universitaire kring bekende
amateur-cabaretier, die feestavondjes van Harvard placht op te
luisteren met zelfgemaakte, ondeugende liedjes, waarbij hij
zichzelf op de piano begeleidde.
Voor de gelegenheid van het eredoctoraat van Werner von Braun
had hij een speciale song gecomponeerd, dat hij tijdens de
feestelijkheden die de uitreiking van het ere-doctoraat begeleiden
ten gehore bracht en waarvan in verschillende varianten, het
volgende refrein voortdurend terugkeerde:
I don't mind where those rockets come down,
That 's not my department, said Werner von Braun,
I'm already learning in Chinese to count down.
Het bestuur van Harvard University was kennelijk 'not amused'.
De volgende maand was Tom Lehrer als lector in de wiskunde
ontslagen.
Voor de statistici onder ons: in de tophonderd van de
International Movie Data Base stond Dr. Strangelove sinds jaar
en dag bij de toptien aller tijden.
Onlangs ontdekte ik dat hij recentelijk naar de 12de plaats was
gezakt: hij had uiteindelijk terrein moeten prijsgeven aan The
Godfather deel 1 en 2.
Bij de toptien per decennium (jaren zestig) staat hij gelukkig nog
steeds rotsvast op de eerste plaats.
Voor de liefhebbers van de legendarische Britse Peter Sellers
onder ons: Let op de drie rollen die Peter Sellers in deze film
speelt: Groupcaptain Lionel Mandrake, de Amerikaanse
president en uiteraard….. Dr. Strangelove. Onbetwist alledrie de
beste rollen die hij ooit gestalte heeft gegeven.
Voor de Star Wars adepten onder ons: de stem van de zwarte
navigator in de fatale bommenwerper in de fatale bommenwerper
zal hen merkwaardig bekend voor komen. Dat klopt: het is een
jeugdrol van de acteur die heden ten dage zijn stem leent aan
Darth Father.
*****