1 Hoe werkt het lokale klimaat in Nederlandse steden en hoe

Eindrapport Climate Proof Cities
1 Hoe werkt het lokale klimaat in Nederlandse steden en hoe beïnvloedt
stedelijke inrichting het lokale klimaat?
Samenvatting
Klimaatverandering leidt tot meer zomerse en tropische dagen en meer dagen met extreme neerslag in
de zomer. De gemiddelde hoeveelheid neerslag in een stedelijke gebied verschilt niet van die in het
omringende buitengebied. Dit geldt echter niet voor de temperatuur. In de stad is het bijna altijd warmer
dan in het omringende buitengebied, wat het ‘stedelijk hitte-eiland effect’ (Urban Heat Island of UHI)
wordt genoemd. De uitkomsten van het Climate Proof Cities (CPC) programma bieden meer inzicht in de
werking van dit hitte-eiland effect.
Het stedelijk hitte-eiland effect wordt veroorzaakt door absorptie van zonnestraling door (stenige)
materialen, het gebrek aan verdamping en de uitstoot van warmte ten gevolge van menselijke
activiteiten (‘antropogene warmte’). De uitstoot van warmte door industrie, huishoudens, gebouwen,
verkeer, mensen en dieren levert een niet te verwaarlozen bijdrage levert aan het ontstaan van het UHI:
in Rotterdam ca. 10%. Overdag zijn de temperatuurverschillen tussen stad en platteland gering (< 2˚C).
De verschillen zijn vooral na zonsondergang groot doordat het in de stad langzamer afkoelt dan in het
omringende buitengebied. De maximum UHI intensiteiten van Nederlandse steden lopen uiteen van 3 tot
meer dan 7 ˚C. Hittestress kan dan ook een belangrijk ‘issue’ worden indien de mondiale opwarming in
de komende decennia doorzet.
Binnen een stedelijk gebied bestaat er een grote ruimtelijke variatie in het UHI. Eigenschappen van de
directe omgeving blijken hierop van grote invloed. De meest bepalende factoren zijn de fractie bebouwd
oppervlak, verhard oppervlak en de fractie groenoppervlak. Daarnaast heeft de gemiddelde
gebouwhoogte een duidelijke invloed. Ook de verhouding tussen gebouwhoogte en straatbreedte
beïnvloedt de absorptie van zonnestraling, thermische uitstraling van gebouwen en andere oppervlakken
naar de atmosfeer, en het transport van warmte binnen de straat. De optimale verhouding tussen hoogte
en breedte lijkt rond de 1 te liggen. Hogere of lager ratio’s hebben beide voor en nadelen wat betreft
ventilatie en schaduwwerking.
Het uiteindelijke effect van open water op de temperatuur is niet eenduidig en hangt sterk af van de
dimensionering (oppervlakte, diepte), de ligging ten opzichte van de windrichting en de ligging ten
opzichte van gebouwen en andere structuren in de omgeving.
Het thermisch comfort van de mens varieert nog meer dan de omgevingstemperatuur en is ook
afhankelijk van straling, luchtvochtigheid en windsnelheid. Overdag wordt het thermisch comfort in de
stad vooral bepaald door de verschillen in windsnelheid; de verschillen in luchtvochtigheid en straling zijn
te gering om een merkbaar effect te hebben. Na zonsondergang speelt de temperatuur een meer
prominente rol en wordt het thermisch comfort voor een belangrijk deel bepaald door factoren die een
invloed hebben op de luchttemperatuur .
Verder zullen door de verandering van het klimaat in de toekomst vaker langdurige, warme en droge
periodes overbrugd moeten worden. Kennis over de waterbalans van de stad is essentieel om stedelijk
gebied zó in te richten dat koeling door verdamping gewaarborgd blijft met een zo klein mogelijk
waterverbruik. Verdamping is echter een grote onbekende. Binnen CPC zijn eerste schattingen gedaan
van de verdamping in Rotterdam en Arnhem.
11
Eindrapport Climate Proof Cities
1.1 Inleiding
Aansluitend bij de stap ‘Weten’ van de ‘Handreiking Ruimtelijke Adaptatie’5 is kennis over de werking van
het stedelijk klimaat en de interactie van de stad met het regionale klimaat van belang. De gemiddelde
hoeveelheid neerslag in een stedelijke gebied verschilt niet van die in de omringende buitengebied6. Dit
geldt echter niet voor de temperatuur. In de stad is het bijna altijd warmer dan in het omringende
buitengebied, wat het ‘Urban Heat Island’ (UHI) wordt genoemd (zie het tekstkader ‘Het stedeljik hitteeilandeffect’). Dit betekent dat voor steden de kans op extreem hoge temperaturen groter is dan voor de
rest van Nederland. Dit hoofdstuk gaat daarom vooral in op de gevolgen van klimaatverandering op hitte
en droogte in de stad. Kennis over de wijze waarop steden zelf het stadsklimaat beïnvloeden, levert
inzichten voor de keuze van maatregelen tegen extreme hitte.
Het stedelijk klimaat en klimaatverandering
In de internationale literatuur is het UHI effect al een eeuw bekend. Maximum temperatuurverschillen
tussen stad en buitengebied die zijn gemeten en berekend in internationale studies (Memon et al., 2009)
laten waarden tot 12 °C zien, waarbij de grootste verschillen zich meestal tijdens de nacht voordoen.
Voor Nederland was Conrads (1975) de eerste die in de jaren ’70 het stadseffect voor een Nederlandse
stad onderzocht. Uit temperatuurmetingen uitgevoerd in Utrecht tijdens de zomer bleek de temperatuur
’s nachts in Utrecht gemiddeld 2,7 °C hoger te zijn dan buiten de stad, met uitschieters tot 8 °C. Het
stadseffect van Rotterdam werd een tiental jaren later onderzocht door Roodenburg (1983). Daarbij
werden ook maximum temperatuurverschillen tussen stad en buitengebied gevonden van 8 °C,
voornamelijk tijdens windstille nachten met weinig bewolking.
Het onderzoek naar het stadsklimaat in Nederlandse steden heeft hierna bijna 30 jaar stil gelegen. De
draad is uiteindelijk weer opgepakt in 2009. In de zomer van dat jaar zijn oriënterende metingen in
Rotterdam7 en Arnhem8 uitgevoerd met mobiele meetplatforms (meteorologische meetinstrumenten
gemonteerd op een bakfiets). Ook de resultaten van deze metingen laten een aanzienlijk hitte-eiland
effect zien. Na zonsondergang kunnen de temperatuurverschillen tussen dichtbebouwde gebieden en het
buitengebied snel oplopen tot meer dan 7 °C, voornamelijk op heldere en windstille zomerse dagen.
Overdag zijn de gemeten temperatuurverschillen geringer, met maxima tot 2 °C (Van Hove et al., 2010;
Van Hove et al., 2011c; Heusinkveld et al., 2010, 2014). Sindsdien zijn deze gegevens bevestigd door de
uitkomsten van het vast monitoring netwerk van CPC in de regio Rotterdam (Van Hove et al., 2011a,b).
Een gedetailleerde uitwerking van de meetgegevens volgt onder paragraaf 1.5.
Voor het verkrijgen van een landelijk beeld zijn oppervlaktetemperaturen van satellietbeelden uit de
hittegolfperiode in 2006 geanalyseerd (Klok et al., 2012). Uit deze beelden blijkt dat elke stad in
Nederland, groot of klein, te maken heeft met een hitte-eiland effect (Figuur 1.3). Opgemerkt dient te
worden dat het hier het oppervlakte-UHI betreft dat vooral overdag aanwezig is. In discussies over het
stadsklimaat gaat het bijna altijd over het atmosferische UHI van de ‘Urban Canopy Layer’ vanwege het
effect op het leefklimaat (zie ook het tekstkader ‘Stedelijk hitte-eiland effect’). Het atmosferische UHI is
het verschil in luchttemperatuur tussen de stad en het nabijgelegen platteland. In tegenstelling tot de
oppervlakte-UHI is het atmosferische UHI overdag gering; een maximum intensiteit (UHImax) wordt
bereikt na zonsondergang doordat de stad langzamer afkoelt dan het nabijgelegen platteland.
5
http://www.ruimtelijkeadaptatie.nl/
Opvallend is dat in de buurt van grote stedelijke agglomeraties zoals de Rotterdam agglomeratie, meer neerslag valt dan gemiddeld (zie
De Bosatlas voor het Klimaat; www.klimaatatlas.nl). Mogelijke oorzaken zijn: stuwing van de wind door de bebouwing, de extra
opwarming en de aanwezigheid van meer condensatiekernen (fijne deeltjes waar waterdruppeltjes zich op afzetten). Deze factoren zijn
bevorderlijk voor wolkenvorming en het ontstaan van neerslag aan de lijzijde van steden.
7
Dit onderzoek vond plaats in het kader van de eerste tranche van KvK (Hittestress in Rotterdam project)
8
In het kader van het EU Future Cities project
6
12
Eindrapport Climate Proof Cities
Het stedelijk hitte-eilandeffect (UHI)
Steden zijn over het algemeen warmer dan het buitengebied. Door de dichte bebouwing en de eigenschappen van het
stedelijk materiaal wordt warmte beter vastgehouden in steden en treedt het zogenaamde hitte-eilandeffect op (Figuur 1.1).
Men kan 3 typen van het stedelijk hitte-eilandeffect (Urban Heat Island (UHI)) onderscheiden:
x Het oppervlakte UHI, het verschil in oppervlaktetemperatuur tussen stad en omringende platteland).
x Het atmosferische UHI, het verschil in luchttemperatuur tussen stad en omringende platteland. Het atmosferische
UHI kan worden onderverdeeld in:
o UHI van de atmosferisch grenslaag boven de stad (‘Urban Boundary Layer UHI’) waarvan de intensiteit
afhangt van de geografische ligging van de stad, algemene configuratie en morfologie .
o UHI op leefniveau (‘Urban Canopy Layer UHI’), waar de aanwezigheid van gebouwen, straatoppervlak,
bomen en water een direct, merkbaar effect heeft op het klimaat op leefniveau (microklimaat). In
discussies over het stadsklimaat gaat het vooral om dit hitte-eiland effect.
Het oppervlakte UHI is zowel overdag als na zonsondergang aanwezig. Een maximum wordt overdag bereikt wanneer de
oppervlakken de zonnestraling absorberen. Na zonsondergang zijn de verschillen kleiner maar kunnen toch nog aanzienlijk
zijn. Daarentegen is het atmosferische UHI overdag gering of afwezig. Een maximum wordt na zonsondergang bereikt
doordat het platteland sneller afkoelt dan de stad. In de discussies over het stadsklimaat gaat het vooral om het
atmosferische UHI van de Urban Canopy Layer, vanwege het effect op het leefklimaat.
Het lokale klimaat en microklimaat worden beïnvloed door processen die zich op de stadsniveau (de mesoschaal) afspelen en
andersom (Figuur 1.2). Zo heeft de ruimtelijke inrichting van een stedelijk gebied een effect op lokale windpatronen en
hebben de gebruikte materialen van gebouwen in een wijk (bijvoorbeeld het gebruik van materialen met een hoge
zonnereflectie) niet alleen een direct effect op het binnenklimaat, maar ook op het klimaat in een gebied rondom die
gebouwen. Voor het ontwikkelen van effectieve adaptatiestrategieën en –maatregelen dient men dus rekening te houden
met alle schaalniveaus. Vandaar dat in het kader van het CPC programma meteorologische processen op alle schaalniveaus
zijn onderzocht.
Figuur 1.1 Het stedelijk hitte-eiland effect:
verschil in lucht- en
oppervlaktetemperatuur tussen stad en
buitengebied overdag en ’s nachts. Bron:
http://www.epa.gov/heatisland/about/ind
ex.htm (laatst geraadpleegd: juli 2014).
Figuur 1.2 De horizontale stadsschalen en daaraan
gerelateerde verticale atmosferische schalen. De
dikke pijlen geven de gemiddelde windrichting aan,
de dunne pijlen de turbulente luchtbewegingen. We
onderscheiden drie horizontale schalen en daaraan
gerelateerde verticale atmosferische schalen: 1.
Mesoschaal (stad- en omgeving) en de ‘Urban
Boundary Layer’), 2. Lokale schaal (stadswijk) en
‘Urban Boundary Layer’/’Urban Canopy Layer’, en
3. Microschaal (straat, huizenblok) en ‘Urban
Canopy Layer’). PBL-planetary boundary layer,
(Bron: Oke, 1976).
13
Eindrapport Climate Proof Cities
Figuur 1.3. Het oppervlakte hitte-eiland effect van de Nederlandse steden voor de situatie overdag (links) en ’s
nachts (rechts). De kaarten zijn gebaseerd op twee NOAA-AVHRR satellietbeelden van de
oppervlaktetemperatuur opgenomen tijdens de hittegolfperiode van 2006 (bron: Klok et al., 2012).
Uit gegevensbestanden van weeramateurs blijkt dat de UHImax-waarden van Nederlandse steden
uiteenlopen van 3 tot meer dan 7 qC (Steeneveld et al., 2011;, Wolters en Brandsma, 2012) (Figuur 1.4).
Deze waarden zijn vergelijkbaar met UHI waarden die voor andere Europese steden zijn bepaald. Oke
(1973) vond een lineaire relatie tussen de UHImax en het inwoneraantal9 van een stad. Deze relatie vinden
we niet voor Nederlandse steden (Figuur 1.5); ook in kleinere steden en dorpen kan het UHI aanzienlijk
zijn. Hieruit blijkt dat lokale eigenschappen sterk bepalend zijn voor de UHI intensiteit.
Figuur 1.4 toont ook het effect op gevoelstemperatuur of thermisch comfort. De berekende 95
percentielwaarden voor thermisch comfort (op basis van de ‘Approximated Wet Bulb Globe
Temperature’ (AWBGT) , zie Bijlage C) in dichtbebouwde stedelijke gebieden in Nederland bevinden zich
nu nog net onder de drempelwaarde voor hittestress. Dit betekent dat thermisch discomfort en
hittestress een belangrijk issue kunnen worden indien de mondiale opwarming in de komende decennia
doorzet.
9
Hij gebruikte de logaritmische waarde van het inwoneraantal
14
Eindrapport Climate Proof Cities
Figuur 1.4. Mediaan en percentielwaarden voor UHImax en thermisch comfort in Nederlandse steden op basis
van AWBGT. De stippellijn is de grenswaarde voor thermisch discomfort. Dakstations zijn gearceerd (bron:
Steeneveld et al., 2011).
Figuur 1.5. UHImax (95 percentielwaarden, in graden Kelvin) voor steden versus het inwoneraantal van steden
(logaritmische schaal) voor Europese steden en Nederlandse steden. Stippellijnen zijn lineaire regressielijnen
berekend voor de resultaten van Oke (1973), resultaten gepubliceerd in de periode 1987-2006 en voor
Nederlandse steden (bron: Van Hove et al. 2011c).
15
Eindrapport Climate Proof Cities
Thermisch comfort en andere meteovariabelen
Het thermisch comfort is niet alleen afhankelijk van de luchttemperatuur, maar ook van andere
meteorologische variabelen zoals, luchtvochtigheid, straling en windsnelheid. Met het meetnetwerk zijn
ook deze parameters geanalyseerd.
De luchtvochtigheid in de stad is lager dan die van het platteland wat in principe gunstig is voor het
thermisch comfort tijdens warme zomerdagen. Echter, de verschillen zijn gering; minder dan 5% voor de
absolute luchtvochtigheid10 en 9-15% voor de relatieve luchtvochtigheid.
De verschillen in absolute vochtigheid zijn met name overdag aanwezig; door verdamping van de
vegetatie bevat de lucht boven het platteland meer waterdamp, terwijl de hoeveelheid waterdamp in de
stadslucht min of meer constant blijft. Daarentegen zijn de verschillen in relatieve luchtvochtigheid zowel
overdag als ’s nachts aanwezig. Overdag is de lagere relatieve luchtvochtigheid in de stad vooral het
gevolg van geringere verdamping en gedurende de nacht van de hogere temperatuur.
Ook de gemiddelde globale straling (d.i. de hoeveelheid zonnestraling per oppervlakte-eenheid) in de
stad is lager (12 – 24%) in vergelijking met de referentielocatie. Dit is voornamelijk een gevolg van
schaduwwerking door gebouwen en andere objecten (bijvoorbeeld bomen) in de buurt van de
meetstations. Tijdens zomerse dagen is een lagere hoeveelheid directe straling van de zon gunstig voor
het thermisch comfort. Dit geldt overigens ook voor de diffuse straling maar deze is niet apart gemeten.
De gemiddelde gemeten windsnelheid in de stad is aanzienlijk lager (40-65%) dan in het rurale gebied.
Vooral tijdens zomerse dagen is het ontbreken van luchtstroming ongunstig voor het thermisch comfort.
Dit geldt ook voor de luchtkwaliteit. Beide hebben een ongunstig effect op de gezondheid van mens en
dier.
Klimaatverandering en het toekomstig stedelijk klimaat
Om een indicatie te krijgen van de urgentie van het hitteprobleem, zijn de temperatuurreeksen van het
weerstation ‘Zuid’11 in Rotterdam en de referentielocatie getransformeerd naar temperatuurreeksen
voor 2050 en 210012 . Dit gebeurde voor het ‘W+’-KNMI’06 klimaatscenario, dat met het oog op de
hitteproblematiek als een realistisch “worst case” scenario beschouwd kan worden. Onder dit scenario
kunnen we zowel in het buitengebied als in de stad een aanzienlijke toename van het aantal dagen met
verminderd thermisch comfort verwachten (Figuur 1.6). We benadrukken dat dit een eerste grof
resultaat is, waarbij alleen is gekeken naar de verandering in temperatuur. Voor een complete analyse
dienen ook variabelen zoals hierboven beschreven te worden meegenomen.
10
De absolute luchtvochtigheid is de hoeveelheid waterdamp per volume lucht. De relatieve luchtvochtigheid is de hoeveelheid
waterdamp in de lucht ten opzichte van de maximale hoeveelheid waterdamp die de lucht kan bevatten. I.t.t. de absolute
luchtvochtigheid is de relatieve luchtvochtigheid afhankelijk van de luchttemperatuur; lucht met een hogere temperatuur kan meer
waterdamp bevatten. We weten nog niet precies of de absolute luchtvochtigheid of de relatieve luchtvochtigheid de bepalende factor is
voor thermisch comfort. Beide grootheden komen in de thermische indices voor.
11
Nabij Zuidplein
12
www.knmi.nl
16
Eindrapport Climate Proof Cities
Figuur 1.6. Het aantal dagen met matige tot sterke hittestress (Effectieve Temperatuur, zie Bijlage C) voor de
locaties buitengebied en ‘Rotterdam Zuid’, berekend voor de huidige situatie en halverwege en aan het eind
van deze eeuw onder het W+ KNMI’06 scenario.
1.2 De interactie tussen stad en platteland
Het is bekend dat de stad een invloed heeft op het klimaat van het omringende buitengebied. Andersom
zou het landgebruik in het buitengebied een invloed op het klimaat in de stad kunnen hebben. Echter,
onduidelijk is hoe groot de reikwijdten (‘footprints’) van beide effecten zijn. Om hierin meer inzicht te
krijgen zijn door CPC vliegtuigmetingen uitgevoerd en is gebruik gemaakt van modelsimulaties.
Een zestal vluchten zijn boven Rotterdam en omgeving uitgevoerd waarbij de luchttemperatuur,
oppervlaktetemperatuur, luchtvochtigheid en CO2 concentratie zijn gemeten. De metingen geven inzicht
niet alleen inzicht in de horizontale reikwijdte (‘footprint’) van het UHI effect, maar ook van de verticale
reikwijdte. De metingen hebben overdag13 plaatsgevonden, doorgaans op een hoogte van ongeveer
300m. Daarnaast zijn er verticale profielen (300 - 1700m hoogte) gemeten om de opbouw van de
atmosferische grenslaag te karakteriseren (Figuur 1.7).
Het UHI effect op 300 m hoogte is gering en moeilijk te onderscheiden van de dagelijkse gang van de
gemeten variabelen. Op warme dagen is de lucht op 300m boven de stad ongeveer 1 qC warmer. Even
grote verschillen worden overdag ook voor de luchttemperatuur tussen de meetstations in Rotterdam en
het referentiestation (ten noorden van Rotterdam) gevonden.
De luchttemperaturen benedenwinds (leg 2-4) zijn hoger (0.2 – 1.0 graden) dan de luchttemperaturen
bovenwinds (leg 1). Opvallend zijn ook de hogere luchttemperaturen boven het kassengebied en boven
de kustlijn (leg 4). Daarentegen laten de oppervlaktetemperaturen grote contrasten zien, bijvoorbeeld
tussen oppervlaktetemperatuur voor water en voor bebouwde oppervlakte (asfalt op wegen of daken).
Het verschil kan oplopen tot wel 40oC. De gemeten uitwaaiering van de stedelijke warmte benedenwinds
van de stedelijke gebieden wordt ook in modelsimulaties teruggevonden, het zogenaamde ‘urban
plume’-effect (Figuur 1.8) (zie ook Theeuwes et al., 2013).
Het lijkt er dan ook op dat de verticale footprint van de stad beperkt is (zo’n 300 m), maar dat de
horizontale footprint tot 10-tallen kilometers ver reikt in het rurale gebied benedenwinds van bebouwde
gebieden. Vermeldenswaard is ook dat uit de metingen blijkt dat de lucht boven de stad gemiddeld 4
ppm rijker is aan CO2 dan de lucht boven de omgeving, met een grote piekwaarde boven het Botlek
gebied (ca. 8 ppm verschil).
13
Er was alleen toestemming om overdag te vliegen
17
Eindrapport Climate Proof Cities
Figuur 1.7 Trajecten en meetresultaten van Lagrangiaanse vluchten boven de zuidelijke Randstad op 300 m
-2
hoogte op 26 mei 2012 tussen 10:20 en 13:12 UTC (oosten wind 25-35 kn, helder Qn~600W m , Tmax 26 qC). De
grenslaaghoogte (voor uitleg zie Figuur 1.2) was ongeveer 1200m op dat tijdstip. Leg 1 is bovenwinds van het
stedelijk gebied, leg 2 volgt een traject dwars over de stad (of tussen de stedelijke gebieden door), leg 3
benedenwinds. Tevens zijn metingen langs de kust uitgevoerd (leg 4).De kleur van het traject correspondeert
met de gemeten oppervlaktetemperatuur.
Figuur 1.8 Modelsimulatie van de temperatuurverdeling in de zuidwestelijke Randstad om UT 20:00 (22u00 LT).
o
Temperaturen zijn in Celsius (bron: Ronda et al., 2010).
18
Eindrapport Climate Proof Cities
1.3 De invloed van antropogene warmteproductie
Binnen CPC is veel tijd besteed om de representatie van het stedelijk gebied in het meso-schaalmodel
WRF (‘Weather and Research Forecasting’) te verbeteren, onder andere ten aanzien van antropogene
warmtebronnen (Ronda et al., 2012). Belangrijke antropogene warmtebronnen zijn bijvoorbeeld: de
industrie, individuele huishoudens, gebouwen, het verkeer en mensen en dieren. Tot voor kort waren
weinig gegevens beschikbaar over enerzijds, de grootte van de antropogene warmtebronnen op stad- en
wijkniveau in Nederlandse steden en anderzijds, de locaties van deze bronnen (Klok et al., 2010). Vandaar
dat deze emissies doorgaans niet worden meegenomen in berekeningen van het UHI effect (of alleen op
relatief eenvoudige wijze) door mesoschaal-modellen.
Met behulp van het LUCY-model (Large scale Urban Comsumption of energY; Lindberg en Grimmond,
2013) is eerst gekeken naar de ruimtelijke variatie in antropogene emissies van de Randstad. Dit
gebeurde voor een resolutie van 5 x 5 km. Voor een warme dag in Nederland blijken de lokale verschillen
in geëmitteerde antropogene warmte vrij groot te zijn (Figuur 1.9): in de stedelijke gebieden rond Den
Haag en Rotterdam loopt de emissie van antropogene warmte op tot een waarde van ongeveer 20 W m-2
gedurende de nacht en van ongeveer 70 W m-2 gedurende de dag, terwijl in het buitengebied de emissie
van warmte veel lager is. Deze ruimtelijke verschillen in antropogene emissies verkregen met het LUCY
model zijn vervolgens geïmplementeerd in het WRF model (Ronda et al., 2012).
-2
Figuur 1.9 Antropogene emissies van warmte (in W m ) voor de Randstad voor 2 uur s’ nachts lokale tijd (links)
en 12 uur ’s middags lokale tijd (rechts) zoals geschat met behulp van versie 3.1 van het LUCY model (Lindberg
en Grimmond, 2013).
De belangrijkste conclusies zijn;
1. in Nederland zijn antropogene emissies van warmte een belangrijke parameter die het UHI effect in
Nederlandse steden bepalen. Het inbouwen van antropogene emissies van warmte uit LUCY leidt tot
gesimuleerde temperaturen die (lokaal) tot 0.6 ˚C hoger of tot 0.3 ˚C lager zijn dan de temperaturen
die zijn berekend zonder dat er rekening is gehouden met antropogene emissies van warmte. Deze
simulaties suggereren dat antropogene emissies in de Randstad lokaal verantwoordelijk zijn voor
10% extra UHI effect;
2. de ruimtelijk variaties in antropogene emissies hebben een niet te verwaarlozen effect op het lokale
klimaat op stad- en wijkniveau in Nederland. Indien in het model er geen rekening wordt gehouden
met temporele en ruimtelijke variaties in antropogene emissies wordt de temperatuur lokaal tot ca
0.2 ˚C onderschat of tot 0.6 ˚C overschat. Traditioneel wordt deze ruimtelijke variatie niet
meegenomen in mesoschaalmodellen voor de atmosfeer. Dit betekent dat weersverwachtingen
gebaseerd op deze modellen voor sommige gebieden een overschatting van de temperatuur
berekenen, terwijl voor andere gebieden de temperatuur wordt onderschat.
19
Eindrapport Climate Proof Cities
1.4 Verdamping in de stad
Onder invloed van klimaatverandering zullen in de toekomst vaker lange warme en mogelijk droge
periodes overbrugd moeten worden. Er zal meer behoefte zijn aan koeling van stedelijk gebied.
Tegelijkertijd is het streven om zuinig met water om te gaan, juist in dergelijke periodes, om verdroging
van natuurgebieden en daling van grondwaterstanden in stedelijk gebied te voorkomen. Verdamping
staat centraal in dit probleem: verdamping kan helpen hitte in de stad te matigen, maar daarvoor is per
definitie water nodig.
Over verdamping van water in de stad is relatief weinig bekend. Gegevens over verdamping kunnen
helpen bij de invulling van het stedelijk waterbeheer. Een goede schatting van de verdamping tijdens
warme, droge periodes kan helpen bij de verdeling van het beschikbare water over verschillende
gebruiksbehoeftes (zoals groenbeheer, drinkwater), in relatie tot verschillende beleidsdoelen (zoals
koeling van stedelijk gebied en voorkómen van paalrot en zoutindringing) (Brolsma et al., 2012). Inzicht in
de werking van verdamping in de stad kan helpen om stedelijk gebied zó in te richten dat koeling door
verdamping gewaarborgd is met een zo klein mogelijk waterverbruik. Zo kan bijvoorbeeld de
waterbehoefte van vegetatie voor overleven en het in stand houden van verkoelend vermogen beter
geschat worden.
Figuur 1.10 Links: Scintillometerpad tussen het Sint Franciscus Gasthuis (Lat/Lon 51.56478/4.27747, hoogte 51
m) en het Erasmus MC (Lat/Lon 51.54632/4.28128, hoogte 77 m) in Rotterdam. De afstand tussen zender en
ontvanger is 3451 m, oriëntatie a180q. Rechts: opstelling voor verdampingsmetingen boven op een
appartementencomplex aan de Ingenieur J.P. van Muijlwijkstraat in Arnhem (51°59'4.97"N, 5°55'5.73"E)
http://www.climatexchange.nl/sites/arnhem/index.htm . Het meetsysteem bestaat uit 3D ultrasonische
anemometer (Gill R3-50) in combinatie met een snelle open-pad infrarood gas analyzer (Li-Cor LI-7500)
bevestigd aan de top van een 4 m hoge mast.
In CPC zijn eerste schattingen van de verdamping in Arnhem en Rotterdam gemaakt (Jacobs et al., 2014).
Voor Arnhem zijn hiervoor de resultaten gebruikt van eddy-covariantiemetingen die sinds het voorjaar
van 2012 worden uitgevoerd (Figuur 1.10 rechts). Voor Rotterdam zijn de ‘Large Aperture Scintillometer’
-gegevens gebruikt waaruit indirect de verdamping kan worden berekend14 (Figuur 1.10 links; Bijlage D).
Bovendien zijn de resultaten van de sapstroommetingen geanalyseerd (Slingerland, 2012), waarmee ook
een indicatie gekregen kan worden van het effect van de verdamping door bomen op de waterbalans van
de stad.
14
Recent is door WUR-MAQ in het kader van een STW project een zogenoemde ‘microwave’ scintillometer ontwikkeld (Hartogensis et al,
2012). Hiermee kan, samen met een optische scintillometer, zowel de gebiedsgemiddelde voelbare warmteflux als de verdamping worden
bepaald. Deze ontwikkeling biedt nieuwe mogelijkheden (i.e. routinematige stadsgemiddelde verdampingsschattingen) voor het
waterbeheer in de stad.
20
Eindrapport Climate Proof Cities
De resultaten van de scintillometer-metingen in Rotterdam laten een patroon zien waar de grote pieken
in verdamping samengaan met relatief zonnige dagen (Figuur 1.11 boven). Ongeveer 21% van de
gemiddelde neerslag in de zomermaanden in Rotterdam (3.2 mm per dag15) wordt weer verdampt (0,67
mm). Deze verdamping komt overeen met een koelsnelheid van 20 W m-2 (ca. 11% van de inkomende
zonnestraling) (Tabel 1.1).
In Arnhem is de verdamping sterk gecorreleerd met neerslag (Figuur 1.11 beneden). Ongeveer 60% van
de gemiddelde neerslag per dag (=24 uur) in de periode april tot en met september (1.44 mm) wordt
gebruikt voor verdamping (0.86mm). Dit komt overeen met een koelsnelheid (E) van 25 Wm-2 per dag; dit
is ca. 14% van de gemiddelde dagelijks inkomende zonnestraling in die periode in Arnhem (ca. 180 W m2
).
De samenhang met de neerslag tijdens de zomermaanden is volgens deze metingen in Arnhem duidelijk
sterker dan in Rotterdam (Figuur 1.11). De verdamping in Arnhem neemt na neerslag ook veel minder
snel af. Jacobs et al. (2014) dragen als mogelijke verklaring voor dit verschil aan dat de platte daken rond
de meettoren in Arnhem het water beter en langer vasthouden dan in Rotterdam. Dit zou betekenen dat
bouwstijlen of andere maatregelen die helpen om regenwater beter en langer vast te houden de koeling
aan het begin van warme, droge periodes bevorderen.
Sapstroommetingen zijn een heel ander type metingen dan de voorgaande metingen. Desondanks vinden
we vergelijkbare verdampingssnelheden: 0.72 en 0.98mm per dag, overeenkomend met een koelsnelheid
van 21 en 28 W m-2. Berekeningen laten zien dat de gemiddelde koelsnelheid per boom varieert van 1.1
kW tot 2.2 kW. Op sommige heldere dagen loopt het uurgemiddelde maximum waterverbruik op tot 12
à 16 liter, wat overeenkomt met uurgemiddelde koelsnelheid van 8.2-10.9 kW per boom.
De waterconsumptie gemiddeld over de 5 onderzochte bomen bedraagt 50 liter per dag (april –
september). Rekening houdend met de kroondiameter, berekenen we hieruit een gemiddeld
waterverbruik van 0.64 mm per dag. Extrapolatie van dit resultaat naar alle bomen (600.000) in het
kerngebied van Rotterdam (319 km2) levert een totale verdamping van < 4% van de neerslag in deze
periode (386mm). Alhoewel het hier eerste ruwe schattingen betreft, laten deze zien dat de
waterconsumptie van het huidige aantal bomen slechts een gering effect heeft op de waterbalans van de
stad. Maar plaatselijk kan dit anders zijn, zeker op dagen dat de waterconsumptie van de bomen
maximaal is (ca. 170 l per dag).
Omdat metingen aan verdamping in de stad lastig routinematig zijn uit te voeren probeert men deze wel
eens af te leiden uit de zogenoemde referentieverdamping. Dat is de verdamping van ‘een goed van
water voorzien, gezond en actief groeiend grasland’ die vervolgens gecorrigeerd wordt voor de
eigenschappen van het stadsoppervlak. Dit blijkt echter niet te kunnen: de verdamping in een stad
reageert anders op het weer dan die van een grasland. In de stad nam op droge dagen de verdamping af,
terwijl de verdamping van grasland of bos toenam (Jacobs et al., 2014).
De verdamping in een stad is veel geringer dan in het landelijke gebied. Ten gevolge daarvan wordt een
groot deel van de inkomende zonne-energie omgezet in voelbare warmte. Om het UHI effect te
beperken, zou de verdamping opgevoerd moeten worden. Vergroening en meer blauw in de stad dragen
hieraan bij. Ook kan de vochtvoorziening van stedelijk groen tijdens droge perioden worden verbeterd,
waardoor de verdamping redelijk op peil blijft.
15
Het betrof hier wel een extreem natte zomer in Rotterdam.
21
Eindrapport Climate Proof Cities
Tabel 1.1 Vergelijking van de daggemiddelde verdamping in Arnhem (Eddy-covariantiemetingen) en in
Rotterdam (LAS), en verdamping berekend op basis van sapstroommetingen aan bomen in Rotterdam. S in
kortgolvige inkomende straling; Lin langgolvige inkomende straling; All_in som kortgolvige en langgolvige
inkomende straling; E evaporatie (bron: Jacobs et al., 2014).
Arnhem EC
Rotterdam LAS
Sapstroom
parkomgeving
Sapflow
straatomgeving
x
Sin
(W m-2)
183
188
Lin
(W m-2)
352
354
All_in
(W m-2)
535
542
Verdamping
(mm dag-1)
0.86
0.68
E
(W m-2)
25
20
E/Sin
(%)
14
11
E/All_in
(%)
5
4
190
364
554
0.72
21
11
4
190
364
554
0.98
28
15
5
x
x
Alle stralingsfluxen zijn eigen metingen, op het dak in Arnhem of van het Referentiestation uit het monitoring netwerk van
Rotterdam.
Periode Arnhem EC: juni-september 2012 en april-september 2013
Periode Rotterdam LAS: april-september 2012
x
Sapflowmetingen: juni-september 2012
Figuur 1.11 Gemeten dagelijkse verdamping (groene voorgrond, mm per dag) in Rotterdam in het jaar 2012
(boven) en in Arnhem in de periode juni 2012 – oktober 2013 (beneden).De grijze balken op de achtergrond
geven dagen aan waarop meer dan 1 mm neerslag viel (bron: Jacobs et al., 2014).
22
Eindrapport Climate Proof Cities
1.5 Variatie in klimaat binnen de stad
Onderstaande resultaten van lokale verschillen in stadsklimaat zijn grotendeels gebaseerd op de
uitkomsten van het CPC-monitoringnetwerk van Rotterdam (Van Hove et al., 2011b, 2014). Het meetnet
maakt het mogelijk om de temporele en ruimtelijke variatie in het lokale stadsklimaat in de agglomeratie
meer gedetailleerd te analyseren en te relateren aan wijkeigenschappen. Elk weerstation meet niet
alleen de gebruikelijke variabelen (luchttemperatuur, luchtvochtigheid en windsnelheid en -richting)
maar ook de globale straling en zwarte-bol-temperatuur. Hiermee kan ook inzicht worden verkregen in
de temporele en ruimtelijke variatie in thermisch comfort in de buitenruimte en de invloed van
wijkeigenschappen hierop. Let op dat het hier gaat om gebiedsgemiddelde waarden; zeer plaatselijk (op
de microschaal) kunnen grote verschillen in thermisch comfort voorkomen. Daarnaast hebben we
gebruik gemaakt van resultaten die zijn verkregen uit satellietbeelden (Klok et al., 2012), mobiele
metingen (Heusinkveld et al., 2014) en uit modelsimulaties (Schrijvers et al., 2014).
1.5.1 De variatie in temperatuur
Het UHI in het stedelijke gebied van Rotterdam kan aanzienlijk zijn: maximum temperatuurverschillen
(UHImax) tussen de stad en het omringende platteland van 7 graden en meer zijn geen uitzondering
(Figuur 1.12). Het blijkt dat dit niet alleen voor de zomermaanden geldt, maar ook voor een groot deel
van het jaar. In de wintermaanden (DJF) zijn de UHI-intensiteiten over het algemeen gering. Desondanks
kan op sommige winterdagen het UHI effect aanzienlijk zijn. Het effect is meestal kortdurend (minder dan
1 dag) en het treedt op als de wind naar het oosten draait en daarbij koude lucht aanvoert. Er treedt dan
een scherpe daling van de temperatuur in het rurale gebied op, terwijl de temperatuur in de stad nog
enige tijd onveranderd blijft.
Figuur 1.12 Box-whisker-plot van UHImax op de meetlocaties in de Rotterdam-agglomeratie. NB: UHImax is
gedefinieerd als het maximale verschil in luchttemperatuur tussen stad en buitengebied gedurende een etmaal.
De waarden zijn berekend voor de maanden juni, juli en augustus (JJA) van 2010, 2011 en 2012 en voor de
maanden december, januari en februari (DJF) van 2009/2010, 2010/2011 en 2011/2012. Daarbij is een
onderscheid gemaakt tussen dak- en grondstations (bron: Van Hove et al., 2014).
23
Eindrapport Climate Proof Cities
De variatie in UHI binnen Rotterdam is aanzienlijk zoals ook Figuur 1.13 laat zien. De dichtbebouwde
locaties ‘Centrum’, ‘Rijnhaven’, ‘Zuid’, en ‘Spaanse polder’ laten de hoogste UHI intensiteiten zien. Dit
geldt voor alle onderzochte jaren (2010-2012) en seizoenen. Verder valt op dat de temperaturen
gemeten door het KNMI station op het vliegveld Rotterdam-Haaglanden gemiddeld hoger zijn dan op de
referentielocatie in het buitengebied ten noorden van Rotterdam. Een mogelijke oorzaak is het al eerder
genoemde ‘urban plume’-effect van de stad.
Figuur 1.13 Topografische kaart (links) en ruimtelijke variatie in UHI (rechts) in Rotterdam en omgeving (14.9 x
14.3 km). Genormaliseerde UHI waarden worden gepresenteerd (UHI Centrum = 1). In de zomer (JJA) zijn de
gemiddelde mediaan- en 95 percentielwaarden voor UHImax in Centrum 4.2 en 7.5 K (Bron: Heusinkveld et al.,
2014).
1.5.2 De invloed van wijkeigenschappen op temperatuur
Om een indruk te krijgen van de invloed van wijkeigenschappen op de temperatuur zijn, is gekeken naar
het landgebruik, de geometrie en het ‘urban canyon’-effect.
Stedelijk landgebruik
Zowel voor de oppervlaktetemperatuur als voor de luchttemperatuur worden significante16 correlaties (p
<0.05) gevonden voor de fractie bebouwd oppervlak, de fractie verhard oppervlak en de fractie stedelijk
groen. Dit is niet het geval voor de fractie oppervlaktewater (Tabel 1.2 en 1.3).
Bebouwing en verharding
Stedelijke gebieden met veel bebouwing en verharding hebben een grotere oppervlaktetemperatuur en
UHI intensiteit. De fractie bebouwd oppervlak blijkt een sterk bepalende factor te zijn. Bij iedere stap van
10% toename van de bebouwde fractie stijgt de oppervlaktetemperatuur met 1.4 qC. De mediaan waarde
voor luchttemperatuur stijgt in dit geval met 0.34 qC en de 95-percentiel waarde met 0.63 qC. Een
toename van de fractie totaal verhard oppervlak met 10% geeft een 0.7 qC hogere
oppervlaktetemperatuur en een toename van de mediaan en 95-percentiel UHImax van respectievelijk
0.25 qC en 0.44 qC.
16
Met de p-waarde wordt beoordeeld of het verband 'significant' is. Bij een p-waarde die kleiner is dan 0.05 (d.i. 5% kans dat de relatie op
toeval berust), is een verband statistisch significant.
24
Eindrapport Climate Proof Cities
Tabel 1.2 De invloed van het stedelijk landgebruik en geometrie op de variatie in oppervlaktetemperatuur
overdag tussen wijken in de Rotterdamagglomeratie. De oppervlaktetemperaturen zijn berekend d uit
satellietbeelden. De relaties zijn significant op basis van het 95% betrouwbaarheidsinterval (bron: Klok et al.
2012).
Range van
waarden
Toename/afname in
oppervlaktetemperatuur
(qqC) bij toename van 0.1
(10%)
Pearson
correlatie
-r
Bebouwde fractie
0.00 – 0.39
1.4
0.54
Totaal verharde fractie
0.00 – 0.96
0.7
0.62
Groen fractie
0.02 – 0.66
-1.3
-0.83
Water fractie
0.00 – 0.63
0.2
0.13
geen significante relatie
Sky View Factor (SVF)
0.52-1.00
-1.4
-0.61
Bij toename SVF
Gebouwhoogte
3 - 38 m
0.3
0.52
bij toename van 1 m
Albedo
0.06 – 0.16
-0.8
-0.64
bij toename van 0.01
Emissiviteit
0.92 – 1.00
-1.7
-0.90
bij toename van 0.01
Hittefactor
Stedelijk landgebruik
Stedelijke geometrie
Opmerkingen
1
1
1: bepaald voor wijken
Tabel 1.3 De invloed van het stedelijk landgebruik en geometrie op de variatie in UHImax () binnen de
Rotterdamagglomeratie. De UHImax waarden zijn gebaseerd op luchttemperatuurgegevens na zonsondergang.
De relaties zijn significant op basis van het 95% betrouwbaarheidsinterval (p<0.05). (Bron: Van Hove et al.
2014).
Toename/afname in UHImax (in qC) bij
toename van 0.1 (10%)
Hittefactor
Range van
2
waarden
Stedelijk landgebruik
mediaan
r
2
P95
r
2
Bebouwde fractie
0.03-0.38
0.34
0.64
0.63
0.60
Totaal verharde fractie
0.14-0.74
0.22
0.58
0.44
0.60
Groen fractie
0.01-0.64
-0.33
0.65
-0.62
0.48
Water fractie
0.00-0.39
Geen significante relatie
0.44-0.78
Geen significante relatie
Stedelijke geometrie
Albedo
1
zowel toename als afname
1
Sky View Factor (SVF)
Gebouwhoogte
Opmerkingen
1
2.3 - 26.6 m
0.08-0.17
0.08
0.69
0.19
0.80
bij toename van 1 m
Geen significante relatie
2
: bepaald binnen een straal van 250m rondom elk weerstation; excl. Zestienhoven (WMO) en Referentie
25
Eindrapport Climate Proof Cities
Groen
De fractie groen is vaak omgekeerd evenredig met de fractie totaal verhard oppervlak. Immers, een
stijging van de groenfractie gaat in veel gevallen ten koste van het verharde oppervlak17. Wanneer 10%
van het verharde en bebouwde oppervlak plaats maakt voor groen, daalt de oppervlaktetemperatuur
met 1.3 qC. In dit geval daalt de mediaanwaarde voor UHImax met 0.33 qC en de 95 percentielwaarde met
0.62 qC. De resultaten van mobiele metingen laat een vergelijkbare afname zien (Heusinkveld et al. 2014).
Hetzelfde geldt voor de relatie tussen UHImax waarden van verschillende steden en de fracties groen in
die steden (Steeneveld et al., 2011). De relatie tussen UHImax en groenfractie blijkt dus robuust te zijn
(Figuur 1.14).
Figuur 1.14 Maximale UHI intensiteit (UHImax, 95 percentielwaarden) als functie van het percentage groen in
een stedelijk gebied bepaald voor de Rotterdamagglomeratie en Nederlandse steden (bron: Steeneveld et al.,
2011).
Oppervlaktewater
Over het algemeen wordt aangenomen dat in de zomer oppervlaktewater in de stad een verkoelend
effect heeft op de aangrenzende omgeving. Dit is echter niet zonder meer het geval. Het verkoelend
effect is te danken aan het feit dat een deel van de energie van de zon wordt geabsorbeerd en omgezet
in verdamping van het water. Daarnaast vindt er opslag van zonne-energie plaats. Water heeft een grote
warmtecapaciteit en kan de opgeslagen energie als warmte weer afstaan. De verkoelende werking van
open water hangt dus sterk af van de watertemperatuur in vergelijking met de temperatuur van het
aangrenzende gebied. Gedurende de zomer warmt het water geleidelijk aan op waardoor het verkoelend
effect op de omgeving afneemt. Na zonsondergang kan dan de temperatuur zelfs hoger zijn dan de
temperatuur in de aangrenzende bebouwde omgeving waardoor deze minder snel afkoelt (Figuur 1.15).
17
Groene daken, gevels en straatbomen vormen hier een uitzondering op.
26
Eindrapport Climate Proof Cities
Figuur 1.15 Variatie van de temperatuur
van de lucht en van het water, gemeten in
2010 in de Westersingel in Rotterdam
(Brolsma et al., 2011; Slingerland, 2012).
Steeneveld et al. (2014) geeft zelfs een zwakke positieve correlatie tussen UHI intensiteiten in
Nederlandse steden en de fractie oppervlaktewater in die steden. Echter, grote wateroppervlakken
vormen ook een oppervlak waarover de wind ongehinderd kan waaien. Overdag kan deze natuurlijke
ventilatie een gunstige invloed hebben op het thermisch comfort gedurende warme dagen. De wijk
‘Rijnhaven’ kan als voorbeeld worden genomen voor de tegenstrijdige effecten van stedelijk
oppervlaktewater. Voor deze locatie worden de hoogste UHImax waarden gevonden door het verwarmend
effect van het oppervlaktewater na zonsondergang. Overdag is de situatie evenwel anders: de relatief
hogere windsnelheid zorgt ervoor dat het op zomerse dagen aangenamer is dan op de andere locaties in
Rotterdam.
Het uiteindelijke effect van open water hangt dus sterk af van de dimensionering (oppervlakte, diepte),
de ligging ten opzichte van de windrichting en de ligging ten opzichte van gebouwen en andere
structuren in de omgeving. Dit ‘complexe karakter’ van water is ook een verklaring voor de afwezigheid
van een duidelijke, sterke correlatie tussen luchttemperatuur en de fractie oppervlaktewater.
Zoals al eerder is opgemerkt, geven de bovenstaande analyses informatie over de invloed van
‘gebiedsgemiddelde’ eigenschappen op het niveau van een wijk. Daarbinnen (d.w.z. op de microschaal)
kunnen de verschillen groot zijn. De resultaten van metingen uitgevoerd in een klein park in Rotterdam
illustreren dit. Ze tonen aan dat op zomerse dagen (dagen met een maximum temperatuur tussen 25°C
en 30°C ) de gemiddelde luchttemperatuur in een park overdag wel tot 3 qC lager kan zijn dan buiten het
park (Figuur 1.16; uit Slingerland, 2012). De luchttemperatuur is daarmee gelijk aan de temperatuur
buiten de stad. Echter, de metingen geven ook aan dat dit ‘Park Cool Island’ effect slechts een beperkte
invloed heeft op de luchttemperatuur in de aangrenzende bebouwde omgeving. Vergelijkbare resultaten
zijn gevonden met de mobiele metingen (Heusinkveld et al., 2010).
27
Eindrapport Climate Proof Cities
Figuur 1.16 Temperatuurverloop aan
de rand van een park (sensor 2) en in
een park (sensor 11) in Rotterdam. Ook
worden de verschillen in temperatuur
tussen de sensoren en het KNMI
weergegeven. KNMI is het
meteostation van vliegveld
Zestienhoven aan de rand van
Rotterdam (bron: Slingerland, 2012).
Sensor 11 against KNMI
Sensor 2 against KNMI
30
30
Sensor 2
KNMI
difference
Sensor 11
KNMI
difference
25
25
20
Temperature
Temperature
20
15
15
10
10
5
5
0
0
Sep-30
Oct-01
Oct-02
Oct-03
Date
Oct-04
Oct-05
-5
Sep-30
Oct-01
Oct-02
Oct-03
Oct-04
Oct-05
Date
Stadsgeometrie
De ruimtelijke variatie in zowel oppervlaktetemperatuur als luchttemperatuur binnen Rotterdam blijkt
gerelateerd te zijn aan lokale verschillen in gemiddelde hoogte van gebouwen en andere obstakels.
Vooral voor de UHImax is dit een sterk bepalende factor (r2 = 0.69-0.80): bij een toename van de
gebiedsgemiddelde hoogte met 1 m stijgt de mediaanwaarde met ca. 0.1 qC en de 95-percentielwaarde
met ca. 0.2 qC.
De ruimtelijke variatie in oppervlaktetemperatuur blijkt ook gerelateerd te zijn met gebiedsgemiddelde
‘Sky View Factor’ (SVF) en oppervlakte albedo. Wijken in Rotterdam met een grotere gebiedsgemiddelde
SVF en een grotere oppervlakte albedo hebben een lagere oppervlaktetemperatuur Een verklaring
hiervoor is dat bij een hogere SVF en een hogere oppervlakte albedo er minder zonnestraling wordt
geabsorbeerd waardoor oppervlakken overdag minder opwarmen. Daarentegen vinden we voor de
ruimtelijke variatie in luchttemperatuur binnen Rotterdam geen duidelijke relatie met deze parameters.
Blijkbaar spelen na zonsondergang thermische eigenschappen van gebouwen in een gebied zoals
‘thermal admittance’ (het vermogen om warmte op te slaan en uit te stralen), een grotere rol. Bovendien
zijn de verschillen in luchttemperatuur tussen de locaties minder groot dan die in
oppervlaktetemperatuur wat een gevolg kan zijn van advectie (zijwaartse aanstroming van lucht).
28
Eindrapport Climate Proof Cities
Urban Canyon Effect
Een belangrijk fenomeen op de microschaal is het zogenaamde ‘Urban Canyon’ effect. Onder een Urban
Canyon verstaat men: een nauwe straat met aan weerszijden hoge gebouwen. Binnen CPC is een
microklimaatmodel ontwikkeld dat het mogelijk maakt om processen in de Urban Canyon nauwkeuriger
te analyseren. Het model combineert processen als stralingstransport (kortgolvig en langgolvig),
warmteopslag in de grond en muren, verdamping door middel van een constante Bowen ratio en warmte
transport door convectie (luchtstromingen) in de Urban Canyon (Figuur 1.17). Dit maakt het model uniek
in vergelijking met andere modellen voor het microklimaat (Schrijvers et al., 2014).
Overdag kan men 2 tegengestelde effecten onderscheiden: Hoge gebouwen geven schaduw, met als
gevolg dat straat- en muuroppervlakken in de Urban Canyon minder opwarmen. Echter, de
modelsimulatie laat ook zien dat invallend zonlicht door ‘multireflectie’ zeer efficiënt wordt
geabsorbeerd tussen hoge gebouwen. Er vindt dan een opwarming van straat- en muuroppervlakken in
de Urban Canyon plaats. Na zonsondergang remmen de hoge gebouwen de thermische uitstraling van
gebouwen naar de atmosfeer (‘long-wave trapping’) waardoor het in de Urban Canyon langer warm blijft.
Daarnaast toont de modelsimulatie aan dat ventilatie, ofwel warmtetransport door convectie, van groot
belang is. De verhouding tussen gebouwhoogte en straatbreedte (H/W) is hierbij belangrijk. In
modelsimulaties met (‘Weather and Research Forecasting’) WRF vinden Theeuwes et al. (2014) een
optimum H/W ratio van ongeveer 1 (de gebouwen zijn even hoog zijn als de straat breed is). Hogere of
lagere ratio’s hebben beide voor- en nadelen betreft ventilatie en schaduwwerking.
De beste ventilatie in de straat wordt bereikt bij een H/W verhouding van 0,5 of lager (de straat is (meer
dan) 2 keer zo breed dan de gebouwen hoog zijn). Tot een hoogte-breedte verhouding van 1.0, vindt er
nog menging van de lucht op straatniveau met de ‘canopy layer’ (luchtlaag boven de stad) plaats18. Bij
hogere ratio’s (de gebouwen zijn hoger dan de straat breed is) wordt vooral het bovenste deel van de
Urban Canopy gemengd. In dit geval ontstaat er een zeer stabiele lucht-situatie in het onderste deel van
de canyon waar de windsnelheden zeer laag zijn en nauwelijks menging van de lucht plaatsvindt. Er is in
deze situatie wel meer schaduw en er vindt dus minder opwarming van oppervlakken in de Urban Canopy
plaats (al is het niet zo dat er bij een H/W verhouding van 1 of hoger helemaal geen opwarming door
zonnestraling voorkomt) (Kleerekoper 2012).
Figuur 1.17 Schematische weergave van
het ontwikkelde micro-schaal model. Aan
de linkerkant de input, met onder meer
gebouwen met bijbehorende parameters
als hoogte-breedte verhouding, en
materiaaleigenschappen zoals albedo en
warmtecapaciteit. De verschillende
fysische processen kunnen afzonderlijk
aan- en uitgezet worden (ventilatie,
kort/langgolvig stralingstransport etc.).
Aan de rechterzijde de output, met
oppervlakte temperatuur,
luchttemperatuur en luchtstroming
(Schrijvers et al., 2014).
18
In Nederland zijn de meeste straten breder dan de gebouwen hoog zijn (ratio onder 1).
29
Eindrapport Climate Proof Cities
1.5.3 De variatie in thermisch comfort
De variatie in thermisch comfort in de Rotterdam agglomeratie is vastgesteld met behulp van de
‘Physiologically Equivalent Temperature’ (PET). De berekende PET waarden zijn vervolgens gerelateerd
aan fysiologische stress en ‘stress’-beleving of perceptie (Bijlage C).
Het aantal uren dat kan worden geclassificeerd als uren met matige tot sterke hittestress (PET > 23 q) is
groter op de stadslocaties dan op de referentielocatie in het buitengebied (Figuur 1.18). Overschrijding
van de drempelwaarde voor thermisch discomfort gebeurde bijna altijd overdag (157 uur op de
stadslocaties en 93 uur op de referentielocatie, oftewel 21 en 12.5% van het totaal aantal uren in deze
maand). De julimaanden in 2011 en 2012 waren koeler dan gemiddeld. Alhoewel het aantal uren met PET
> 23 qC veel minder was (32 uur in 2011 en 77 uur in 2012), zijn de gevonden relatieve verschillen tussen
de locaties vergelijkbaar met die van 2010.
Figuur 1.18 Frequentieverdeling van de verschillende thermisch comfortklassen voor overdag en gedurende de
nacht voor juli 2010 voor de verschillende locaties in de stad en voor de referentielocatie (bron: Van Hove et al.,
2014).
Het groter aantal uren met verminderd thermisch comfort in de stedelijke gebieden kunnen we
voornamelijk toeschrijven aan de lagere windsnelheden. De verschillen in luchttemperatuur tussen de
stadslocaties en het buitengebied zijn overdag gering (< 2 qC) of zelfs negatief (bijvoorbeeld “Rijnhaven”).
Bovendien hebben we gezien dat de directe straling van de zon op de stadslocaties gemiddeld minder is
dan in het buitengebied. Hetzelfde geldt voor de luchtvochtigheid. De verschillen in straling en
luchtvochtigheid hebben echter geen merkbaar effect op PET.
Ook de variatie in thermisch comfort binnen de agglomeratie blijkt grotendeels gerelateerd te zijn aan
verschillen in windsnelheid. Zo is de windsnelheid op de ‘Rijnhaven’ locatie relatief hoog (ca. 80% van
referentie) door de aanwezigheid van een groot wateroppervlak. Dit verklaart ook dat het aantal uren
met verminderd thermisch comfort voor deze locatie relatief klein is. Omgekeerd kan het grote aantal
overschrijdingsuren voor Ridderkerk worden verklaard met veel lagere windsnelheden op deze locatie.
De situatie verandert na zonsondergang wanneer het UHI effect een grotere rol speelt. De variatie in PET
in het stedelijk gebied wordt dan voor een belangrijk deel bepaald lokale verschillen in temperatuur.
Zoals we eerder hebben gezien, heeft Rijnhaven de hoogste maximale UHI waarden, terwijl voor de
groene locatie Ridderkerk relatief lage waarden worden gevonden. Een belangrijke conclusie is dan ook
dat een grotere UHImax voor een bepaalde locatie niet automatisch minder thermisch discomfort overdag
betekent.
30
Eindrapport Climate Proof Cities
1.5.4 De invloed van wijkeigenschappen op thermisch comfort
De ruimtelijke variatie in PET overdag wordt grotendeels bepaald door verschillen in gemiddelde
windsnelheid tussen de locaties. Er kunnen geen duidelijke, directe relaties met landgebruik of
geometrische factoren, zoals gebouwhoogte, worden afgeleid uit de metingen van het meetnet in
Rotterdam. Wanneer de situatie verandert na zonsondergang en het UHI effect een meer prominente rol
gaat spelen, is het thermisch comfort in de buitenruimte gerelateerd aan stadskenmerken die bepalend
zijn voor het UHI effect.
Bij dit resultaat moeten echter een aantal kanttekening geplaatst worden:
x
De PET waarden berekend voor de locaties in Rotterdam zijn gebiedsgemiddelde waarden. Zeer
plaatselijk (op de microschaal) kunnen er grote verschillen in PET voorkomen. Figuur 1.19 laat dit
mooi zien voor een straat in de wijk Geitenkamp in Arnhem (Heusinkveld et al. 2012). In dezelfde
straat zijn er verschillen van 15 graden in PET doordat de zuidelijke straatzijde in de schaduw is
(bomen en huizen) en de noordzijde vol in de zon. Wind kan verkoelend werken maar op deze
dag was wind geen significante term in de PET-reductie.
x
PET is een van de vele thermische comfort indices die zijn ontwikkeld. De gevoeligheid van de
verschillende indices voor meteorologische variabelen blijkt sterk te verschillen.
x
PET wordt berekend op basis van fysische en fysiologische factoren. De laatste factoren zijn
alleen voor een standaard persoon onderzocht. Vervolgens zijn de resultaten uit Duits onderzoek
gebruikt om de berekende waarden te relateren aan ‘stress’-beleving. Echter, deze relatie kan
anders zijn voor Nederlandse burgers, voor Nederlandse weersomstandigheden. Bovendien is er
geen rekening gehouden met psychologische factoren. Uit onderzoek van Klemm et al. (2014)
blijkt dat deze sterk bepalend zijn voor hoe mensen werkelijk thermisch comfort in een omgeving
beleven.
Figuur 1.19 Physiologically Equivalent Temperature (PET) en stralingsbelasting (mean radiant
temperature,Tmrt) in de Doctor Schaepmanlaan en Rozendaalseweg in Arnhem. (bron: Heusinkveld et al.,
2012).
31
Eindrapport Climate Proof Cities
Conclusies
Met betrekking tot de kwetsbaarheid van de bebouwde omgeving heeft het CPC-programma de volgende
conclusies opgeleverd:
Hoe werkt het lokale klimaat in Nederlandse steden?
Temperatuur
x Elke stad of stadsdeel in Nederland heeft te maken met een stedelijk hitte-eiland effect (UHI) en
er kunnen grote verschillen voorkomen in UHI op leefniveau binnen de stad;
x De UHI intensiteit van Nederlandse steden is aanzienlijk en vergelijkbaar met dat van andere
Europese steden.;
x De UHI intensiteit is vooral na zonsondergang groot doordat het platteland veel sneller afkoelt
dan de stad waar afkoeling pas aan het einde van de nacht plaatsvindt;
x De UHI intensiteit is in de zomermaanden en in het voorjaar het grootst en veel kleiner in de
winter. Echter, ook op sommige winterdagen kunnen de nachtelijke verschillen in temperatuur
tussen stad en platteland groot zijn. Dit laatste is veelal een kortdurend effect (< 1 dag);
x Het temperatuurverschil tussen stad en platteland is vooral op leefniveau groot; het UHI op
grotere hoogte in de grenslaag boven de stad is gering;
x De ontwikkelingen aan het micro-schaalmodel geven aan dat de toegenomen absorptie van
kortgolvige zonnestraling door reflectie tussen hoge gebouwen de drijvende kracht is achter het
UHI-effect; verdamping is in dit model voor dicht bebouwde hoogbouw omgevingen niet
meegenomen.
x De warmteproductie door menselijke activiteiten levert een bijdrage aan het UHI. In en rond de
grote steden Den Haag en Rotterdam zijn de antropogene emissies van warmte maximaal 20 W
m-2 gedurende de nacht en ongeveer 70 W m-2 gedurende de dag.
Thermisch comfort
x Over het algemeen is het aantal dagen met hittestress in stedelijke gebieden groter dan op het
platteland. In de komende decennia kunnen thermisch discomfort en hittestress een belangrijk
‘issue’ voor veel steden worden;
x Een grotere UHImax voor een bepaalde locatie betekent niet altijd minder thermisch discomfort
overdag. De waarde van UHI als een proxy of indicator voor thermisch comfort is dus beperkt;
x De ruimtelijke variatie in thermisch comfort overdag lijkt voornamelijk te worden bepaald door
verschillen in gemiddelde windsnelheid tussen de locaties, terwijl de ruimtelijke variatie
gedurende de nacht in belangrijke mate wordt bepaald door verschillen in maximum
temperatuur.
Verdamping
x In de periode april tot en met september gaat 20-60% van de gemiddelde neerslag verloren door
verdamping; dit zorgt voor een koelsnelheid van gemiddeld 20-25 W m-2 per dag (d.i. 11-15% van
de inkomende zonnestraling)
x
Eerste ruwe schattingen voor Rotterdam laten zien dat de waterconsumptie van bomen slechts
een gering effect heeft op de waterbalans; plaatselijk kan dit echter anders zijn.
x
De geringe verdamping – deels door verharding van de stad, deels door vochttekort voor
evapotranspiratie – zorgt ervoor dat de temperatuur van een stad verhoogd wordt. Hoe groot dit
effect is, is nog onbekend. Het is ook nog niet duidelijk wat het effect van verdamping is op het
thermisch comfort.
32
Eindrapport Climate Proof Cities
Wat is de invloed van stedelijke inrichting?
x
x
x
x
x
x
x
x
x
De relatie tussen UHI en het inwoneraantal van een stad (als proxy voor de grootte van de stad)
zoals gerapporteerd door Oke (1973), wordt niet bevestigd in ons onderzoek; andere factoren
zoals populatiedichtheid en stad-/wijkeigenschappen, zijn waarschijnlijk meer bepalend zijn voor
het UHI;
De eigenschappen van een stad of wijk lijken ook meer bepalend voor de UHI te zijn dan
geografische ligging;
Zowel de oppervlaktetemperatuur overdag als maximum UHI intensiteit gedurende de nacht
vertonen significante (lineaire) relaties met factoren voor het stedelijk landgebruik zoals de
fractie bebouwd oppervlak, de fractie verhard oppervlak en de fractie groenoppervlak (zie Tabel
1.4) .
De oppervlaktetemperatuur overdag en maximum UHI intensiteit gedurende de nacht vertonen
ook een significante relatie met de gemiddelde gebouwhoogte.
Hoe langer de warmteperiode duurt, hoe minder snel een dichtbebouwde wijk ’s nachts afkoelt.
In een groene wijk treedt dit accumulerend effect minder op.
Door transpiratie en schaduwwerking koelt stedelijk groen de omgeving. Daartoe moet dan wel
voldoende water aanwezig zijn.
Op zomerse dagen kan het in een klein park 3 qC koeler zijn dan in het aangrenzende bebouwde
gebied. Echter, de invloed van het ‘Park Cool Island’ effect op de aangrenzende bebouwde
omgeving is gering.
De ratio tussen de gebouwhoogte en straatbreedte (H/W) vertoont een optimum bij H/W=1. Bij
H/W <1 is er goede ventilatie, maar weinig schaduw, bij H/W>1 is er meer schaduw, maar vindt
er bij de grond geen menging van de lucht meer plaats.
Door de grote warmtecapaciteit van water, kan oppervlaktewater in de stad zowel een
verkoelend als een verwarmend effect op de omgeving hebben. Zo neemt het verkoelend
vermogen van oppervlaktewater in de zomermaanden af door een stijging van de
watertemperatuur. Het uiteindelijke effect van open water hangt dan ook sterk af van de
dimensionering (oppervlakte, diepte), de ligging ten opzichte van de windrichting en de ligging
ten opzichte van gebouwen en andere structuren in de omgeving.`
Tabel 1.4 Samenvattend overzicht van de invloed van wijkeigenschappen op het UHImax (luchttemperatuur)
(bron: Steeneveld et al., 2011)
Factor
Antropogene warmte
Populatiedichtheid*
Effect of gemiddelde UHImax zomermaanden
+0.5 ˚C gemiddeld over Rotterdam (38 W/m2)
+2.0 ˚C industriegebied (200 W/m2)
+0,1 ˚C tot +0.3 ˚C per 1000 inw toename/km2
Bebouwd oppervlak
Verhard oppervlak
Stedelijk groen
Open water
+0,4 ˚C tot +0.6 ˚C per 10% toename
+0,2 ˚C tot +0.4 ˚C per 10% toename
-0,3 ˚C tot -0.6 ˚C per 10% toename
geen significatie correlatie
Sky View Factor
Albedo
Gebouwhoogte
geen significatie correlatie
geen significatie correlatie
+0.08-+0.19 ˚C per toename van 1 m
33