Peltjes Revolutie 13.3

Artikel: Een revolutie van Duitse makelij. November 1918 in de Nederlandse pers
Auteur: Gerrit Jan Peltjes
Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 13.3, 175-182.
© 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam
ISSN 0165-7518
Abstract: Not available.
Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van
de uitgever.
Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar
verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan
actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een
breder publiek te presenteren.
Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het
machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de
redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn
verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op
www.skript-ht.nl/archief.
Skript Historisch Tijdschrift • Spuistraat 134, kamer 558 • 1012 VB Amsterdam •
www.skript-ht.nl • [email protected]
GERRIT JAN PELTJES
Een revolutie van Duitse makelij
November 1918 in de Nederlandse pers*
Het enige moment in de moderne vaderlandse geschiedenis dat er sprake was var
een revolutiedreiging, was in de tweede week van november 1918. Een week
eerder was het Duitse volk spontaan in opstand gekomen. Dat resulteerde op
zaterdag 9 november in het einde van het Duitse keizerrijk en de vestiging van
een revolutionair bewind. Volgens Pieter Jelles Troelstra, de leider van de
Nederlandse sociaal-democratie, was ook in Nederland de tijd rijp voor revolutie.
Het Nederlandse volk bleek er echter geenszins voor te voelen het Duitse voorbeeld te volgen. Voor wat er zich afspeelde in Duitsland, moest men afgaan op de
verslaggeving in de pers. Welk beeld gaven de Nederlandse kranten van de
revolutionaire woelingen in Duitsland?
* Dit artikel is een bewerldng van
de doctoraalscriptie
'Revolutiebeelden in de Nederlandse pers 1918-1919'.(Utrecht,
1991)
1. De meerderheidssocialisten, het
'Zentrum', de linksliberalen en de
nationaal-liberalen.
De Duitse Novemberrevolutie vond plaats na ruim vier
uitputtende jaren van oorlogsvoering. Het Duitse volk was al
die tijd voorgespiegeld dat de overwinning nabij was. Begin
oktober kreeg het echter plotseling te horen dat een onmiddellijke wapenstilstand werd aangevraagd. Dat betekende dat
er geen overwinningsvrede gesloten zou worden. Bovendien
werd het verzoek om wapenstilstand niet onmiddellijk ingewilligd. Er ontstond een revolutionaire stemming, die in
november 1918 tot ontbranding kwam.
De macht was sinds juli 1917 in handen van een militaire
dictatuur, de Oherste Heeresleitung, waarin vooral generaal
Ludendorfif de lakens uitdeelde. Ludendorff kwam eind
september 1918 tot de slotsom dat een wapenstilstand nodig
was om een volledige nederlaag te voorkomen. Hij probeerde
echter het falen van het Duitse leger te maskeren door de
macht over te dragen aan de partijen van de zogeheten
'Rijksdagmeerderheid', die altijd al een gematigde vrede
hadden gewild.' De machtsoverdracht moest gepaard gaan
met een grondwetswijziging, zodat de regering niet langer
verantwoording verschuldigd was aan de keizer, maar aan de
Rijksdag. De Obrigkeitsstaat werd een parlementaire constitutionele monarchie.'
In de Nederlandse pers werd aan de gebeurtenissen in
Duitsland uitvoerig aandacht besteed. In dit artikel wordt de
berichtgeving onderzocht van vier Nederlandse dagbladen ten
175
2. H. Schuize, Weimar Deutschland 1917 - 1933, uit de reeks:
Die Deutschen und ihre Nation
(Berlijn, 1982) 147-8.
3. 'De Duitsche Omkeer', NRC 7
oktober 1918. 'Demokratie', Het
Volk 22 oktober 1918. 'De
Europese Oorlog', De Maasbode 4
oktober 1918.
4. 'De Oorlog', NRC 2 oktober
1918.
5. 'Het Keizerisme verslagen'. Het
Volk 1 oktober 1918.
6. 'Het nieuwe Duitschland,' De
Maasbode 12 oktober 1918.
7. Ook het tijdens de Eerste
Wereldoorlog lel anti-Duitse blad
De Telegraaf zag in de parlementarisering niet meer dan een
manoeuvre; ze zou weer teruggedraaid worden zodra de situatie
het toeliet
176
aanzien van de revolutionaire woelingen van oktober 1918 tot
en met januari 1919.^ De vier onderzochte kranten zijn de
Nieuwe Rotterdamsche Courant, Het Volk, De Maasbode en
De Tribune. Deze selectie maakt het mogelijk een brede
schakering van 'revolutiebeelden' te krijgen. Bovendien
vertegenwoordigen deze kranten ieder een bepaalde 'klasse'
of 'zuil' van de toenmalige Nederlandse samenleving. De
NRC (1844) vertegenwoordigt de liberale burgerij en Het
Volk (1900), partijorgaan van de SDAP, de arbeidersklasse.
Het katholieke dagblad De Maasbode (vanaf 1885 dagblad)
vertegenwoordigt in dit artikel zowel de katholieke als de
protestantse zuil, omdat het een principieel 'christelijk'
standpunt ten aanzien van revolutie had. De Tribune (vanaf
1916 dagblad), orgaan van de revolutionair-socialistische
(communistische) SDP, is gekozen op grond van zijn positieve beoordeling van de bolsjewistische revolutie.
De NRC, Het Volk en De Maasbode twijfelden aanvankelijk niet aan de waarachtigheid van de Duitse parlcmentarisering. De NRC en Het Volk spraken zelfs van een revolutie.
De Maasbode, die uit principe elke vorm van revolutie
verwierp, maar het feit in een positief daglicht leek te willen
stellen, gaf het beeld van een oprechte hervorming.' Toch
legden ze alle drie wel een verband met de verslechtering van
de militaire situatie. De NRC meende dat daardoor het Duitse
volk gedemoraliseerd was, hetgeen zich uitte in een wil tot
parlementarisering. * Ook Het Volk veronderstelde dat de
oppositie plotseling was aangewakkerd.' De NRC en Het
Volk bedoelden een burgerlijke of democratische revolutie.
De Maasbode bracht het iets anders: de keizer had aan 'de
stem van het volk' gehoor gegeven. Opmerkelijk is dat het
blad enerzijds de wapenstilstand en anderzijds het standhouden van het (moreel van het) leger als doel van de stelselhervorming gaf*
In tegenstelling tot de andere bladen twijfelde De Tribune
wel degelijk aan de waarachtigheid van de parlementarisering.' De burgerlijke revolutie, of "de onbestaanbare ideale
omwenteling volgens het liberale recept" zoals Tribuneredacteur W. van Ravesteijn het uitdrukte, zou slechts schijn
zijn. Over het doel van de parlementarisering was binnen de
redactie echter verschil van mening. In tegenstelling tot Van
Ravesteijn geloofde redacteur Wijnkoop niet dat de Duitse
machthebbers een wapenstilstand wilden; het zou gaan om de
laatste, uiterste mobilisatie van het Duitse volk. President
Wilson, die dit volgens Wijnkoop wel doorhad, zou het
Duitse volk de raad gegeven hebben het regime ten val te
brengen. Wijnkoop was ingenomen met deze raad: "Wilson
8. 'De red van Wilson', De Tribune
16 oktober 1918.
9. 'De Oorlog', NRC 12 oktober
1918.
wil een revolutie op maat, (maar) revoluties op maat zijn niet
verkrijgbaar".'
Het bericht halverwege oktober dat het initiatief tot de
parlementarisering van de kant van de legerleiding was
gekomen, was voor de NRC, Het Volk en De Maasbode geen
reden hun eerder geschetste beeld ingrijpend te corrigeren. De
NRC, die nog de meeste aandacht aan het bericht besteedde,
liet het bij: "de legerleiding wil evenzeer een spoedige vrede
op den grondslag van Wilsons voorwaarden als de regeering
zelf.»
Voor Duitsland zou een wapenstilstand op basis van
Wilsons beroemde '14 punten' voor de situatie van het
moment de gunstigste afloop van de oorlog betekenen.
Waarschijnlijk beschouwden de NRC, Het Volk en De
Maasbode dit als wenselijk; hoe minder er sprake zou zijn
van overwinnaars en verliezers, des te meer er een stabiele
vredesorde verwacht kon worden. Bij De Maasbode speelde
wellicht ook een pro-Duitse gezindheid een rol. Dat De
Tribune geen vrede wilde kan niet gezegd worden - het
proletariaat zou verder afgeslacht worden - maar het blad had
nog een andere noot op zijn zang: de proletarische revolutie.
November, geen oktober
In de eerste week van november maakte het Duitse volk
daadwerkelijk revolutie: over het gehele Duitse rijk namen
arbeiders- en soldatenraden de macht van de plaatselijke
bestuursorganen over, waarbij men overigens op opmerkelijk
weinig verzet stuitte. Binnen enkele dagen bereikte de revolu10. Hatfner 1918/19 Eine tie ook Berlijn.'" Op zaterdag 9 november werd hier de
deutsche Flevolution (München,
algemene staking uitgeroepen, ging het volk en masse de
1979) 60.
straat op en werden belangrijke gebouwen bezet. Weerstand
11. idem, 73. werd niet geboden, ook niet door de gardetroepen."
De eerste resultaten van de revolutie waren het vertrek van
de keizer en het uitroepen van de republiek. De sociaaldemocraat Friedrich Ebert nam hetrijkskanselierschapover
van Prins Max von Baden, die het ambttijdensde kortstondige constitutionele monarchie had bekleed.
-,
Van het ontstane machtsvacuüm werd gebruik gemaakt
,
door radicalere krachten: de invloedrijke revolutionaire
hoofden van grote fabrieken in Berlijn en leiders van de
12. De onafhankelijken hadden 'onafhankelijke' sociaal-democraten.'^ Zij vestigden het
zich tijdens de oorlogsjaren (als
revolutionaire bewind: een Raad van Volksgevolniachtigden
USPD) afgescheiden van de SPD,
177
als regering en de Groot-Berlijnse Arbeiders- en Soldatenraad
als soeverein." De Rijksdag en het rijkskanselierschap
werden afgeschaft. De nieuwe regering moest nog wel
samengesteld worden en dat gebeurde op eeri massale verga13. S. Miller, Die Bürde der Macht.
dering
van arbeiders en soldaten in Circus Busch op zondag
Die Deutsche Sozialdemokratie
1918 -1920, uit de reeks: BeitrSge 10 november. De initiatiefnemers konden niet voorkomen dat
zur Geschichte des Parlementaris- naast de onafhankelijken ook de meerderheidssocialisten,
mus und der Politischen Parteien waaronder Ebert, door de arbeiders en de soldaten in de
(Düsseldorf, 1978).
regering gekozen werden en wel met een evenredig deel. Karl
Liebknecht, de leider van de Spartacus-groep (de linkervleu14. E. Kolb, Die Weimarer gel van de onafhankelijken), bleef er eveneens buiten.'*
Republik uit de reeks: GrundriB
Ebert had nog dezelfde avond contact met de legerleiding,
der Geschichte (MünchenA/Venen,
1984). waarmee hij geheime afspraken maakte." Die hielden in, dat
ingrijpende hervormingen op politiek en maatschappelijk
15. Haffner, Eine Deutsche
terrein
door het revolutionair bewind niet doorgevoerd
Revolution, 103.
zouden worden.
Op donderdag 7 november, de eerste verjaardag van de
Russische Oktoberrevolutie, leek het of ook in Duitsland een
16. 25 oktober volgens de tot 1920 proletarische revolutie in volle gang was.'* Dat beeld gaven
in Rusland gebruikte Juliaanse
kalender. althans de NRC, De Maasbode en De Tribune. De NRC
vreesde dat in heel Europa de bolsjewistische revolutie zou
uitbreken: "Als de Gallische Haan en de Britsche Leeuw zich
te lang in de lijkenkamer ophouden, kunnen zij besmet
worden, die uitwerking heeft ook de overleden Russische
17. 'De Oorlog', NRC 9 november Beer gehad [met name op Duitsland, GJP]."'^ De Maasbode
1918.
was aanvankelijk minder pessimistisch, maar gaf ook het
beeld van "een revolutieziekte in een verzwakt staatsorganis18. 'Germania ruit'. De Maasbode, me".'*
7 november 1918.
Alleen Het Volk was van mening dat de revolutie in
Duitsland een gunstiger resultaat kon opleveren dan de
Russische. "De sterke beperking van het Keizerisme [de
parlementarisering in oktober, GJP] ging blijkbaar niet ver
genoeg" zo concludeerde Het Volk. "Het inzicht, dat nu al
ingrijpende veranderingen van het kapitalisme mogelijk zijn,
19. 'Revolutionaire beweging in moet zich sterk hebben uitgebreid en verdiept"."
Duitschland', Het Volk 7 november
Het vertrek van de keizer beschouwden de kranten als
1918.
gunstig voor de kans op vrede. Het traditioneel ingestelde
blad De Maasbode stond alleen in zijn mening, dat met het
20. 'Het Vredesvraagstuk', De keizerschap een "groote glorie" was vergaan^, maar kon na
Maasbode 9 november 1918. verloop van tijd ook niet om "het bankroet van het monarcha21. 'De gang der revolutie in le systeem" heen.^'
Duitschland', idem, 26 rtovember
De beoordeling van de vestiging van het revolutionaire
1918.
bewind hing af van de revolutionaire vorm, de deelname aan
de regering door .de meerderheidssocialisten en de geringe
mate van chaos of gewelddadigheid. De standpunten van Hei
Volk en De Tribune verschilden vooral ten aanzien van het
omdat ze anders dan de
meerderheidssocialisten de
oorlogsbegrotingen niet wilden
steunen.
178
22. 'De Dageraad; Het Volk 11
november 1918.
- - -;
/ - -i'
' '•
'•
tweede punt Het Volk wilde in zijn enthousiasme de regeringscoalitie van sociaal-democratische partijen zelfs zien als
een herstel van de eenheid van de Duitse sociaal-democratie.^ De Tribune beschouwde de deelname van Ebert en
Scheidemann, door dit blad tijdens de oorlog voor 'sociaalimperialisten' uitgescholden, als rampzalig: ze zouden de
proletarische revolutie verraden. De Tribune hoopte dat zoals
in Rusland na de gematigde Kerensky Lenin aan de macht
23. "Ebert rijkskanselier, niet kwam, op Ebert Liebknecht zou volgen.^
Liebknecht; De Tribune 11
november.
24. 'De Oortog; NRC 13 november
1918.
25. 'Rosse Gloed; De Maasbode
10 november 1918.
De 'burgerlijke' pers was al even verdeeld als de socialistische bladen. De NRC gaf na het revolutionaire weekeinde
een gematigd beeld. Van een regering met Ebert werden geen
al te ingrijpende sociale hervormingen verwacht De orde
leek gehandhaafd te worden en een grondwetgevende vergadering was in het vooruitzicht gesteld.^ De Maasbode daarentegen veronderstelde dat de rechtse sociaal-democraten zich
lieten meeslepen in de ontwikkelingen. Ook meende dit blad
het begin van "bloedbaden en rooverijen" te kunnen constateren."
Ondanks de onderlinge verschillen kan gesteld worden dat
Het Volk, de NRC en De Maasbode het beeld gaven van een
geslaagde socialistische revolutie. Door De Maasbode werd
de Duitse revolutie over één kam geschoren met de Russische. Het Volk en de NRC leken haar echter tot een andere
type te rekenen. De Russische Oktoberrevolutie had bewezen
dat een socialistische revolutie kon slagen; ze bezat echter
een ongewenste, gewelddadige gedaante. Met de Duitse
Novemberrevolutie leek aangetoond dat een socialistische
revolutie niet noodzakelijkerwijs met geweld gepaard hoefde
te gaan om te kunnen slagen.
•T
-•;
,'' v -
179
Kentering
26. 'De eenheid van de Duitsche
revolutionairen'. Het Volk 12
november 1918.
27. 'Konstituante of Diktatuur in
Duitschland', idem, 16 novemtier
1918.
10
1
:r7^.
28. H.J. Schetter, /November 1918
Journaal van een revolutie die niet
doorging (Amsterdam, 1968)
110/99 103.
Spotprent op de revolutiepoging van
TroelsVa in novemt>er 1918.
180
Het Volk beschouwde de Novemberrevolutie geheel in het
kader van de klassenstrijd. De dictatuur van het proletariaat
was aan de macht gekomen om de klassenmaatschappij op te
hefifen en het socialisme door te voeren. Wanneer dit proces
zich had voltrokken zou de dictatuur overbodig geworden zijn
en kon de grondwetgevende vergadering bijeenkomen, zodat
de democratie kon worden hersteld.^
Een week na de negende november bleek de visie van Het
Volk op de Novemberrevolutie echter ingrijpend gewijzigd.
Het blad had oog gekregen voor wat het noemde "de eischen
van de praktijk". De chaotische situatie in het land, met name
de voedselschaarste, zou doorvoering van ingrijpende sociale
hervormingen niet toestaan; de ontreddering zou daardoor
nog toenemen. "Niet het belang van een partij, het welzijn
van de bevolking is de hoogste wet" zo onderbouwde Het
Volk zijn veranderde optiek." Inderdaad was de manoeuvreerruimte van het revolutionair bewind beperkt. Wellicht
was men bij Het Volk tot het inzicht gekomen, dat een
regering waaraan meerderheidssocialisten deelnamen, geen
socialisme zou doorvoeren.
Ook gebeurtenissen in eigen land deden Het Volk van
standpunt veranderen. Op 12 november had Troelstra, de
leider van de Nederlandse sociaal-democraten, in de Tweede
Kamer een revolutionaire rede gehouden. Troelstra was in
hoge mate beïnvloed door de recente gebeurtenissen in het
buurland. Zijn oproep tot revolutie vond echter geen gehoor,
hetgeen een fors prestigeverlies voor hem betekende.^ De
Nederlandse sociaal-democratie zat nu met een probleem: de
terugtocht moest worden gedekt. Schaper, de vice-fractievoorzitter van de SDAP en tegenstander van de revolutie, deed
dat op meesterlijke wijze in de Tweede Kamer op vrijdag 15
november.^' Ook Het Volk dekte de terugtocht. Door te
betwijfelen of het mogelijk was het socialisme in Duitsland
in te voeren, werd immers impliciet de wenselijkheid van de
Duitse revolutie ter discussie gesteld. Dan zou ook de noodzaak om haar na te volgen goeddeels vervallen.
Ook in de NRC hadden de gebeurtenissen rond de Troelstra-revolutie invloed op het beeld dat werd gegeven van de
Duitse Revolutie. De vrij-liberale burgemeester Zimmerman
van Rotterdam wakkerde de revolutiegedachte onder leidende
sociaal-democraten flink aan. Tijdens een onderhoud op 9
november gaf hij hen de indruk dat de zittende machthebbers
in het geval van een revolutie weinig tegenstand zouden
bieden en zelfs zouden meewerken aan het voorkomen van
chaotische toestanden.^" De verklaring voor Zimmermans
houding moet zijn dat hij de revolutie in Europa onvermijdelijk achtte. Dit sluit aan bij de gedachte in de NRC van een
revolutie-epidemie die over Europa zou zijn gekomen. Zimmerman zag het in geval van revolutie als zijn taak de
voedselvoorziening voor de bevolking veilig te stellen en
31. idem, 254. burgeroorlog te voorkomen." De gang van zaken rond de
Duitse revolutie, zonder veel geweld en zonder veel tegenstand van de lokale bestuurders, moet gunstig hebben afgestoken tegen de gruwelijkheden van de Russische revolutie.
Ervan uitgaande dat revolutie onvermijdelijk was, was de
Duitse revolutie voor Zimmerman, evenals voor Troelstra,
een gunstig voorbeeld. Later zou de NRC gaan twijfelen of
de Novemberrevolutic wel een geslaagde sociale revolutie
kon worden genoemd. Immers, Ebert en de zijnen hadden
geprobeerd de revolutie af te remmen en leken daarin zelfs te
slagen. Ook De Maasbode, tot eind november in de waan dat
"de rode dictatoren" de macht hadden, kwam tot het inzicht
dat "de strijd achter de schermen" zich ten ongunste van de
radicale elementen voltrok.
De revolutionair-socialisten van De Tribune hadden in de
Nederlandse 'revolutieweek' eveneens opgeroepen tot revolutie. Toch was men niet gelukkig met het resultaat van de
Duitse revolutie. Volgens een van de auteurs van het blad, dr.
Anton Pannekoek betekende de Novemberrevolutie slechts
"de verzekering en de radikalisering van de burgerlijke
32. 'De revolutie in Duitschiand', revolutie"'^ De Novemberrevolutie was in potentie wel een
De Tribune 12 november 1918.
proletarische revolutie geweest, alleen was ze verraden door
33. Schetter, November 1918, 281. de SPD. Ook Troelstra zou een verrader zijn.^' Het verloop
van de Novemberrevolutie was voor De Tribune aanleiding
om zijn kijk op proletarische revoluties in het algemeen te
wijzigen. Zoals vermeld had De Tribune tijdens de Novemberrevolutie zijn hoop gesteld op de Spartacus-groep. De
Spartacus-groep bleek niet de succesvolle leninistische
süijdpartij te zijn waarop De Tribune gehoopt had. In een
ander opzicht werd de Oktoberrevolutie echter wel succesvol
nagevolgd, namelijk door de vorming van de arbeiders- en
soldatenraden. De raden kregen in De Tribune dan ook veel
aandacht Zij beschouwde ze als 'de nieuwe vormen van de
34. 'Kautslty en de Arbeidersra- proletarische revolutie'.** De ideologie van de zogenaamde
den', De Tribune 20 december 'radendemocratie' werd tijdens de revolutionaire periode in
1918.
Duitsland steeds populairder en was ook in Nederland tot in
35. W. van Ravesteijn, De wording 1920 populair.'^ Hoewel de Nederlandse revolutionair-sociavan het communisme in Nederland listen zich vanaf november 1918 ook 'communisten' noem1907-1925 (Amsterdam, 1948)
den, liepen ze nog niet aan de leiband van Moskou.
201-2.
30. idem, 251/55.
•ft-.
181
Met de Januari-opstand van Spartacus in 1919 begon de
burgeroorlog, die de tot dan toe betrekkelijk vreedzame
revolutie een heel ander aanzien gaf. Het Volk, dat weliswaar
kritiek had op het beleid van de regering, sprak van 'de
misdaad' van de Spartacisten om de burgeroorlog te veroor36. 'Spartacus'.De Tribune 5zaken.'* Het verloop van de Duitse revolutie en Troelstra's
januan^l^-1 vergissing hebben ertoe bijgedragen dat de Nederlandse
sociaal-democratie afstand nam van de socialistische revolutie.
De overige kranten meenden dat de SPD een burgerlijke
partij geworden was. De Tribune had haar altijd al als zodanig bestempeld. De NRC en De Maasbode veronderstelden
dat onder grote delen van het Duitse volk sympathie voor
Ebert en de zijnen bestond, vermoedelijk omdat zij in november het gevaar van een bolsjewistische revolutie hadden
,gekeerd.
,
De Nederlandse pers gaf een gematigd positief beeld van
,i, .
de Duitse revolutie. In de berichtgeving is echter een kentering waarneembaar vanaf het moment dat Troelstra in Nederland oproept tot revolutie. De Duitse revolutie werd door de
,;
.
Nederlandse kranten beschouwd als een vreedzame, geslaagde
,,, ,.
.
,
sociale revolutie, maar deze welwillende houding veranderde
.._ , ,
zodra de revolutie in eigen land dreigde uit te breken.
'i'.
Spartacisten in straatgevecht, Berlijn november 1918.
182